Wasiutyński Aleksander / Васютинский Александр Леонардович (1859–1944), h. Korczak, inżynier komunikacji, specjalista w zakresie projektowania i budowy linii kolejowych, pionier badań dynamicznych nawierzchni torowej, profesor Warszawskiego Instytutu Politechnicznego oraz Politechniki Warszawskiej.

Urodził się 13 grudnia 1859 r. w majątku Lisowice w pow. brzezińskim koło Koluszek (gub. piotrkowska Królestwa Polskiego). Jego rodzicami byli właściciele tego majątku, Leonard Wojciech (1816–1899) oraz Helena Rozalia (1828–1898) z Bentkowskich, córka Feliksa (1781–1852), profesora Uniwersytetu Warszawskiego. Pierwsze lata dzieciństwa przebył w Lisowicach bądź w Warszawie. Maturę uzyskał w 1879 r. w IV Gimnazjum Miejskim w Warszawie. Jak wspominał: „Największą trudność miałem z rosyjskim, którego nie uczyłem się przedtem, a był to język wykładowy w gimnazjum”. 17 sierpnia 1880 r. wyjechał do Petersburga, gdzie najpierw zamieszkał u wujostwa Karola i Teresy Bentkowskich, a następnie wynajął pokój przy nab. Fontanki [Фонтанки р. наб.]. W latach 1880–1884 kształcił się w Instytucie Inżynierów Komunikacji [Институт инженеров путей сообщения] (IIK) jako – jak twierdził – jedyny Polak na kursie. Wuj K. Bentkowski absolwent IIK z roku 1840, który współpracował z inż. Stanisławem Kierbedziem (1810–1899) przy budowie mostu przez Newę, a wówczas był już dyrektorem towarzystwa kolejowego budowanej przez siebie drogi żelaznej Poti–Tyflis, służył mu fachową radą i wsparciem. Wstąpił od razu na II kurs. Do zajęć, które uważał za najlepsze, należały wykłady matematyki wyższej Konstantina A. Possego (1847–1928), geometrii analitycznej Nikołaja S. Budajewa (1833–1902), geometrii wykreślnej Nikołaja I. Makarowa (1824–1904), mineralogii Pawła W. Jeremiejewa (1830–1899).

Jako student w marcu 1881 r. obserwował uroczystości pogrzebowe cara Aleksandra II (1818–1881). Muzykalna atmosfera domu wujostwa oraz własne zamiłowania sprawiły, że był częstym gościem przedstawień operowych w Teatrze Aleksandryjskim. Systematycznie odwiedzał też petersburskie antykwariaty. W trakcie studiów dzięki wsparciu inżyniera Malewskiego, kolegi K. Bentkowskiego, odbył praktykę przy budowie kanału morskiego z Petersburga do Kronsztadtu (zarabiał tam 75 rub. miesięcznie) oraz dwukrotnie na budowie drogi żelaznej Iwanogrodzko-Dąbrowskiej (1882 i 1883). Z tej ostatniej napisał sprawozdanie pod opieką prof. geodezji P. N. Andrejewa (1818–1893), które dotyczyło wykonania pomiarów zlewni wszystkich mostów na gruncie i obliczeń na ich podstawie. Zostało ono nagrodzone i wydrukowane w 1884 r. we „Wiadomościach Rady Instytutu Inżynierów Komunikacji” [Известия Собрания Институтa инженеров путей сообщения]. Ostateczne egzaminy w IIK zdał jako jeden z pierwszych i wraz z dwoma innymi absolwentami został zakwalifikowany do przedstawienia cesarzowi, do czego jednak nie doszło.

Po ukończeniu studiów podjął pracę przy budowie linii kolejowych na Polesiu (Łuniniec–Homel) i na Podlasiu (Siedlce–Małkinia). W tym czasie skonstruował przyrząd samopiszący do wyznaczania drgań i ugięć przęseł mostowych. Po raz pierwszy wypróbowano go przy odbiorze mostu przez Muchawiec pod Brześciem Litewskim, a później na kilku innych mostach. Jako premię za budowę obu dróg żelaznych przyznano Wasiutyńskiemu całoroczną pensję w kwocie 2,7 tys. rub. Za te pieniądze odbył trzymiesięczną podróż po Europie (Anglia, Francja, Włochy, Niemcy i Austria), w trakcie której zapoznawał się z nowymi technologiami w kolejnictwie. Następnie pracował przez rok w Zarządzie Drogi Żelaznej Kursko-Charkowsko-Azowskiej w Charkowie, gdzie w związku ze zwiększeniem ciężaru eksploatowanego taboru kolejowego zajmował się zagadnieniem wytrzymałości mostów stalowych i projektowaniem ich wzmocnienia.

W 1889 r. przeniósł się do Warszawy i na długie lata związał się z Towarzystwem Akcyjnym Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej. Pracował w tym przedsiębiorstwie do 1914 r., najpierw jako inżynier Wydziału Drogowego, a następnie jako „inżynier do specjalnych zleceń” i drugi zastępca naczelnika wydziału. Opracował tu wzory i tablice, które znacznie uprościły projektowanie wzmocnień mostów wznoszonych według starych norm obciążeń dla lżejszego taboru, a następnie na podstawie podróży studyjnej do Rosji, Austrii, Niemiec, Francji i Anglii przygotował wytyczne mechanizacji urządzeń nastawczych i blokowych na Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej (KW-W). Wspomnianą podróż studyjną rozpoczął od Petersburga, gdzie funkcjonował warsztat, w którym produkowano aparaty do ześrodkowanego nastawiania zwrotnic i nastawnice systemu Jakowa N. Gordiejenki (1851–1922).

Od 1893 r. Wasiutyński zajmował się m.in. projektem nowej wytrzymalszej szyny, ponieważ typ szyn stosowanych wtedy na KW-W nie spełniał warunków rosnących nacisków zestawów kołowych i zwiększonego ruchu. Wyniki jego prac zostały przedstawione 5 grudnia 1894 r. na XII Zjeździe Inżynierów Drogowych w Petersburgu. Odczyt Wasiutyńskiego wzbudził duże zainteresowanie i wywarł decydujący wpływ na jego dalszą działalność techniczną i naukową. Na zjeździe tym wybrano go na referenta zagadnień budowy torów, poznał też prof. Feliksa Jasińskiego (1856–1899). Rezultaty swoich prac przedstawił również na zwołanej w czerwcu 1895 r. w Londynie V Sesji „Kongresu Międzynarodowego Dróg Żelaznych”. Ostateczny efekt jego badań stanowiła szyna o ciężarze 32 kg/mb ze złączami i rozjazdami, która otrzymała nazwę od jego nazwiska. W tym czasie zagadnieniami budowy toru zajmował się także rosyjski zastępca ministra komunikacji prof. Nikołaj P. Pietrow (1836–1920), były profesor Instytutu Technologicznego, z którym Wasiutyński polemizował na posiedzeniach Rady Inżynierskiej Ministerstwa Komunikacji w Petersburgu. Pietrow popierał wprowadzenie szyny o wadze 18 f/stopę, tj. 25 kg/mb, która pod coraz to cięższymi parowozami okazała się jednak niewytrzymała.

W 1897 r. Wasiutyński rozpoczął badania nad zachowaniem toru kolejowego i podtorza pod obciążeniem ruchomym na specjalnie wybudowanym posterunku obserwacyjnym we Włochach. Pierwsze wyniki przedstawił już pod koniec tegoż roku na XV Zjeździe Inżynierów Drogowych w Petersburgu. Jednocześnie rozesłał je do zarządów rosyjskich dróg żelaznych oraz do redakcji biuletynów kongresów międzynarodowych w Brukseli. Sprawozdanie z tych badań ukazało się również w „Przeglądzie Technicznym” (1898, nr 46) pt. Obserwacye nad chwilowemi odkształceniami budowy wierzchniej toru na drodze Warszawsko-Wiedeńskiej. Szczególne zainteresowanie badaniami Wasiutyńskiego wykazał F. Jasiński, który doradził mu ich kontynuację i udzielił wskazówek w celu opracowania wyników. W latach 1897–1898 Wasiutyński udoskonalał urządzenia pomiarowe, otrzymując coraz precyzyjniejsze wyniki. Aby zbadać chwilowe odkształcenia nawierzchni kolejowej, zastosował metodę optyczną. Dokonał tego dzięki przyrządowi i systemowi zapewniającemu odseparowanie od drgań wierzchnich warstw gruntu, przez co uniknął błędów dotychczasowych badaczy (Wilhelm Ast).

Wyniki zebrał w rozprawie pt. О наблюдениях над упругими деформациями железнодорожного пути [Obserwacje nad odkształceniami sprężystymi toru kolejowego], na podstawie której otrzymał w 1899 r. w IIK stopień naukowy adiunkta. Publiczna obrona odbyła się 12 maja tegoż roku w dużej sali aktowej IIK. Na oponentów wyznaczono profesorów: F. Jasińskiego i J. Gordiejenkę, profesora dróg żelaznych w IIK. Ogłoszoną pierwotnie w Petersburgu dysertację Wasiutyńskiego przetłumaczono na jęz. niemiecki i wydrukowano w najpoważniejszym w Niemczech piśmie techniczno-kolejowym „Organ für die Fortschritte des Eisenbahnwesens”, dzięki czemu zyskała rozgłos w całej Europie. Opisał ją również w obszernym streszczeniu amerykański inż. Walter M. Camp (1867–1925) (Notes one Track. Construction and Maintenance, Chicago 1904). W tym samym roku uzyskał nagrodę Petersburskiego Towarzystwa Technicznego i odznakę Stowarzyszenia Inżynierów Komunikacji.

Jury wystawy światowej 1900 r. przyznało Wasiutyńskiemu złoty medal za wprowadzoną metodę badań. Na wystawie tej wśród eksponatów Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej, które także otrzymały wysokie odznaczenia, znalazła się również witryna z przykładami zdjęć ruchu nawierzchni podczas przejazdów pociągów. W następnym roku Wasiutyński podjął starania o uzyskanie profesury i objęcie Katedry Dróg Żelaznych w nowo utworzonym Warszawskim Instytucie Politechnicznym (WIP). Ostatecznie po trudnościach związanych z jego polskim pochodzeniem powołany został w styczniu 1901 r. na wykładowcę, a we wrześniu tegoż roku otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego WIP. Odtąd z powodzeniem łączył pracę zawodową na KW-W z działalnością dydaktyczną na uczelni.

W latach 1901–1904 kontynuował prace nad użytkowanymi na kolejach różnymi typami szyn. Uczestniczył m.in. w Zjazdach Inżynierów Drogowych w Petersburgu i Moskwie, wygłaszając poświęcone tej tematyce referaty. Realizując uchwałę XVI Zjazdu, przedstawił opracowanie Zasady ogólne, któremi należy się kierować przy opracowaniu nowych typów szyn, oraz zmiany w tych typach, które należy wprowadzić w szynach, przeznaczonych dla górskich odcinków dróg żelaznych („Prace Zjazdu Inżynierów służby drogowej”, 1901). Zaproponował tam trzy zasadnicze typy szyn o różnych ciężarach: lekkie, średnie i ciężkie, który to podział jest stosowany do dnia dzisiejszego. Szyny lekkie i średnie o ciężarze 32 kg/mb i 38 kg/mb wprowadzono na kolejach Warszawsko-Wiedeńskiej i Kaliskiej; trzeci typ, ciężki, miał wagę 42 kg/mb. Wszystkie trzy przyjęło później rosyjskie Ministerstwo Komunikacji jako znormalizowane, wprowadzając tylko nieznaczne zmiany do projektów. W 1909 r. Wasiutyński został profesorem nadzwyczajnym. Na podstawie własnych wykładów przygotował i wydał w języku polskim ujmujący całokształt zagadnień budowy i eksploatacji kolei podręcznik Drogi żelazne (1. wyd. 1910 r., 2. wyd. 1925 r.). Ewakuowany wraz z całym personelem WIP po wybuchu I wojny światowej (1914) w głąb Rosji, prowadził przez dwa lata zajęcia na uczelniach w Moskwie i Niżnym Nowogrodzie. W lipcu 1916 r. został powołany na naczelnika Wydziału Inżyniersko-Budowlanego w Zarządzie Dróg Żelaznych przy Sztabie Głównym Armii Rosyjskiej w Mohylewie, a w następnym roku na inspektora dróg komunikacyjnych frontu południowego. Po przewrocie bolszewickim 1917 r. był aresztowany. Przez jakiś czas przebywał w Moskwie, gdzie mieszkał przy ul. Leniwka [Ленивка ул.] 1.

W sierpniu 1918 r. Wasiutyński powrócił do Warszawy i rozpoczął działalność dydaktyczną w uruchomionej w 1915 r. Politechnice Warszawskiej (PW). W styczniu 1919 r. wszedł w skład powołanej przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Komisji Stabilizacyjnej dla ustalenia pierwszego składu profesorów PW. Z dniem 1 kwietnia 1919 r. otrzymał nominację na profesora zwyczajnego na Wydziale Inżynierii Budowlanej (później Lądowej) PW i objął Katedrę Dróg Żelaznych. Prowadził wykłady i ćwiczenia z dróg żelaznych, sygnalizacji kolejowej i urządzeń zabezpieczających dla studentów III i IV roku. W okresie międzywojennym współpracował z Ministerstwem Kolei, m.in. jako przewodniczący komisji do spraw przebudowy i modernizacji warszawskiego węzła kolejowego (od 1919 r.) oraz członek Rady Technicznej (od 1925 r.). Był twórcą innowacyjnego projektu warszawskiej średnicowej linii kolejowej, której otwarcie nastąpiło 2 września 1933 r. Wielokrotnie reprezentował polską naukę i myśl techniczną na międzynarodowych kongresach dróg żelaznych m.in. w Londynie (1925), Madrycie (1930) i Kairze (1933). W roku 1920 należał do członków założycieli Akademii Nauk Technicznych, a następnie pełnił funkcję jej wiceprezesa (1930–1933) i prezesa (1933–1939). Od 1930 r. był również członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Ogłosił blisko 40 prac naukowych i ponad 100 artykułów prasowych. W 1925 r. Politechnika Lwowska przyznała mu stopień doctora honoris causa nauk technicznych. Na emeryturę przeszedł 1 października 1935 r., a dwa lata później otrzymał tytuł profesora honorowego PW.

Do końca życia prowadził działalność naukową. Jego prace na temat historii kolei spaliły się podczas Powstania Warszawskiego 1944 r., a on sam podzielił los wypędzonych mieszkańców stolicy. Po parodniowym pobycie w obozie w Pruszkowie, wywieziono go otwartą węglarką do Jędrzejowa. Przemokniętego i nieprzytomnego wyniesiono z wagonu i dowieziono do Wodzisławia, gdzie nie odzyskawszy przytomności, zmarł 17 października 1944 r. Spoczywa na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kw. 183, rz. 11, m. 12/13).

Ożenił się w 1892 r. z Klotyldą z Romockich (7 czerwca 1874 – 19 stycznia 1963), z którą miał pięcioro dzieci, w tym trzech synów: Andrzeja (ur. 1894) poległego podczas wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. w bitwie pod Sejnami, Zbigniewa (1902–1974), wybitnego mostowca, profesora Politechniki Warszawskiej, oraz Jeremiego (1907–2005), astronoma i ekonomistę, autora książki Kopernik – twórca nowego nieba (1938), po II wojnie światowej profesora uniwersytetu w Oslo, oraz córki: Marię Józefę (1897–1988), żonę Bronisława Stawiskiego (ur. 1879) i Annę Danutę (1900–1991), zamężną z Wincentym Reklewskim (1876–1939).

Był odznaczony m.in. Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (1926) i Złotym Krzyżem Zasługi (1930).



Bibliografia:
Słownik polskich pionierów techniki, red. B. Orłowski, Katowice 1986; H. Bałuch, Twórczość inżynierska w drogach kolejowych. Zintegrowany System i Środki Transportu w Polsce, Katowice 2009, s. 164–174; B. Orłowski, Historia techniki polskiej, Radom 2006, s. 231; tenże, Polska przygoda z techniką – wielkie i małe sukcesy polskich inżynierów, wynalazców i menedżerów, Warszawa 2009, s. 136–139; J. Piłatowicz, Profesorowie Politechniki Warszawskiej w dwudziestoleciu międzywojennym, Warszawa 1999, s. 22–26; A. Ponikowski, Życiorys Prof. D-ra Aleksandra Wasiutyńskiego, „Przegląd Techniczny” 1930, nr 23–24, s. 469–470 (fot.); 170 lat Kolei Warszawsko-wiedeńskiej 1845–2015: Wspomnienia A. Wasiutyńskiego ze studiów w Petersburgu (http://www.skm.warszawa.pl/aktualnosci/2015/08/05/wspomnienia-a-wasiutynskiego-ze-studiow-w-petersburgu_567.html [dostęp: 22 IX 2015]; S. Sztolcman, Działalność naukowa Prof. D-ra A. Wasiutyńskiego, „Przegląd Techniczny” 1930, nr 23–24, s. 471–475 (pełny wykaz publikacji Wasiutyńskiego); J. Eberhardt, Z mojej współpracy z Prof. inż. A. Wasiutyńskim, „Przegląd Techniczny” 1930, nr 23–24, s. 476–478; R. Ingarden, O budowie linji średnicowej węzła kolejowego warszawskiego (odpowiedź prof. Wasiutyńskiego), „Przegląd Techniczny”, 1923, nr 1, s. 188–189; Pr. J., W sprawie przebudowy węzła kolejowego warszawskiego, tamże 1919, nr 5–8, s. 31–32 i nr 9–12, s. 49; S. Skawiński, Wspomnienia pośmiertne: Aleksander Wasiutyński (1858–1944), „Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego” 1938–1945, nr 31–38, s. 268–270; A. Wasiutyński, Badania nad odkształceniami sprężystymi nawierzchni kolejowej i naprężeniami w szynach na posterunku doświadczalnym Włochy P.K.P., Warszawa 1937; tenże, Nowy typ szyny stalowej dr. żel. Warsz.-Wiedeńskiej, „Przegląd Techniczny” 1898, nr 29–34; tenże, O budowie linji średnicowej węzła kol. Warszawskiego (wyjaśnienia prof. Wasiutyńskiego dotyczące artykułu inż. Ingardena), tamże 1923, nr 19, s. 189–190; tenże, Przebudowa węzła kolejowego warszawskiego w dziesięcioleciu 1918–1928, „Inżynier Kolejowy” 1928, nr 11, s. 395–406; Z. Zelent, Z mojej współpracy z Prof. Aleksandrem Wasiutyńskim, 1963 r. (materiał w zbiorach autora).