Encyklopedia Polski Petersburg powstawała w latach 2015–2018 w ramach współpracy instytucjonalnej nawiązanej w okresie przygotowań do odwołanego „Roku Polskiego w Rosji 2015”. Jej wydawcami i administratorami byli i są – Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie (MCK) w polskiej wersji językowej oraz Międzynarodowa Fundacja Charytatywna im. Dmitrija Lichaczowa (FL) w wersji rosyjskiej. Od dłuższego czasu oba wydawnictwa kontynuowane są jednak niezależnie, polscy i rosyjscy czytelnicy mają zaś dostęp do obu wersji językowych. W polskiej wersji językowej encyklopedia Polski Petersburg realizowana jest obecnie wyłącznie siłami polskiej redakcji MCK w bezpośredniej współpracy z autorami publikowanych tekstów.

Encyklopedia Polski Petersburg stawia sobie za cel przybliżenie polskim i rosyjskim odbiorcom losów i dzieł Polaków związanych z Petersburgiem, Piotrogrodem, Leningradem, a wreszcie Sankt Petersburgiem. W szczególności zaś chodzi o przedstawienie wielowątkowej, nierzadko zapomnianej dziś roli, jaką odgrywali Polacy w życiu społecznym, kulturalnym, naukowym, artystycznym, gospodarczym i politycznym miasta nad Newą (a w szerszej perspektywie także w historycznych granicach Rosji) od końca XVIII w. po czasy współczesne.
Encyklopedia Polski Petersburg ma charakter popularnonaukowy i edukacyjny. Przeznaczona jest dla szerokiego grona odbiorców, zainteresowanych poruszaną w niej tematyką. Zasadnicze cele projektu to:

• Ukazanie polskiej obecności nad Newą jako ważnego elementu składowego wielonarodowej i wielokulturowej tkanki miasta.
• Rozpoznanie, zbadanie i opisanie związanego z polską obecnością w Petersburgu materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego (m.in. świątyń, rezydencji i budynków użyteczności publicznej, pomników i tablic pamiątkowych, historycznych nekropolii i miejsc pochówku, topografii, archiwaliów i zbiorów muzealno-bibliotecznych).
• Przybliżenie sylwetek wybitnych Polaków, których losy i działalność związane były z Petersburgiem.
• Przedstawienie roli i miejsca nadnewskiej metropolii w historii Polski oraz relacji polsko-rosyjskich, także w aspekcie transferu zdobytych przez Polaków nad Newą wiedzy i doświadczeń zawodowych na grunt rosyjski i polski.
• Stworzenie korpusu informacji bibliograficznych dotyczących źródeł archiwalnych i druków związanych z „polskim” Petersburgiem.

Rozpoczynając prace nad tym projektem obie strony pragęły więc wpisać niniejsze przedsięwzięcie w kontekst wieloetnicznego i wielokulturowego miasta. Intencją wspólnego projektu było przywrócenie polskiej społeczności Petersburga-Piotrogrodu-Leningradu-Sankt Petersburga należnego jej miejsca w gronie petersburskich diaspor narodowych, których dzieje i zasługi zostały przypomniane i docenione dzięki wielkim międzynarodowym obchodom 300-lecia Petersburga (2003). Wiedzę na ich temat utrwaliły i spopularyzowały następnie realizowane kolejne w ostatnich latach inicjatywy i wydawnictwa, głównie w ramach sezonów kulturalnych (organizowały je nad Newą kolejno: Francja [2010], Włochy [2011], Niemcy [2012], Holandia [2013] i Wielka Brytania [2014]).

Naszą misją pozostaje nadal wydobycie z niepamięci wielu wątków i postaci, które w mikroskali ukazują całe – imponujące swą skalą i złożonością – spektrum zjawisk w różnie interpretowanej, a jednak wspólnej historii Rosjan i Polaków. Do podjęcia tego wyzwania skłoniła nas nikła wiedza Rosjan, a samych petersburżan w szczególności, na temat losów i wkładu Polaków w dzieje i rozwój cywilizacyjny i gospodarczy zarówno samego Petersburga, jak i Rosji, ale także odrodzonej Rzeczypospolitej. Również we współczesnej Polsce wiedza na ten temat pozostaje wciąż domeną wąskiego grona specjalistów.

 

W obu krajach hasło „Polski Petersburg” nadal jest kojarzone przede wszystkim z pionierską monografią autorstwa prof. Ludwika Bazylowa (wyd. polskie 1984, wyd. rosyjskie 2003), która powstała bez dostępu do rosyjskich archiwów. Aktualnie dostępne opracowania naukowe w wąskim zaledwie zakresie wykorzystały ogrom materiałów przechowywanych w petersburskich archiwach i bibliotekach.
Polska społeczność nad Newą ewoluowała jakościowo i liczebnie, w zależności od historycznych okoliczności. Na początku XX w. liczyła ok. 65 tys. osób (dane z 1910 r.; w literaturze przedmiotu nie brak zresztą głosów opowiadających się za wielokrotnością tej liczby), osiągając podczas I wojny światowej wraz z napływem uchodźców ponad 100 tys., by w okresie represji stalinowskich spaść do 31 tys. (1937). W tej liczbie znajdowało się spore było grono osób, które los związał z Petersburgiem czasowo z tytułu studiów, pracy zawodowej lub wielu innych powodów. Jednak pobyt nad Newą był dla nich na tyle istotny, że zaważył na ich dalszym życiu, twórczości czy działalności. Oni także są bohaterami naszej encyklopedii.

Po I wojnie światowej znaczna część polskiej kolonii zdecydowała się na powrót do kraju przodków, by włączyć się w odbudowę odrodzonej w roku 1918 Rzeczypospolitej. Niemała liczba postanowiła jednak pozostać i dla tych Piotrogród, a potem Leningrad stał się nowym domem. Niestety, pokaźna ich część, podobnie jak liczni mieszkańcy miasta innych narodowości, padła w latach 30. XX w. ofiarą tzw. wielkiego terroru. Poniesione wówczas straty pomnożyła tragedia blokady Leningradu (1941–1944), chociaż po 1945 r. mniejszość polską zasiliła rzesza wychodźców z tych obszarów państwa polskiego, które w następstwie II wojny światowej weszły ostatecznie w skład ZSRR. W 2010 r. petersburska Polonia szacowana byłajest oficjalnie na ok. 2,6 tys.

 

Genezę encyklopedii stanowił program Polacy i Petersburg, realizowany przez MCK na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego od roku 2012 jako jedno z kluczowych wydarzeń planowanego Roku Kultury Polskiej w Rosji 2015. W 2013 r. głównym rosyjskim partnerem MCK w realizacji w tym przedsięwzięciu stała się FL. Wspólnie planowaliśmy zorganizowanie nad Newą wystawy obiektowej Polska i Petersburg, przeprowadzenie międzynarodowego kongresu naukowego, którego otwarcie miało nastąpić równocześnie z wernisażem wystawy, oraz między innymi uruchomienie strony internetowej. W związku z odwołaniem w lipcu 2014 r. Roku Polskiego w Rosji MCK stanęło przed koniecznością modyfikacji programu. W zaistniałych okolicznościach, nie chcąc zaprzepaścić dotychczasowego dorobku, a jednocześnie pragnąc nadal gromadzić związany z polską obecnością nad Newą materiał, MCK i FL podjęły starania o uruchomienie popularnonaukowej encyklopedii internetowej Polski Petersburg.

 

Znakomita większość autorskich tekstów encyklopedii, zarówno polskich, jak i rosyjskich autorów, opiera się na ogólnie dostępnym materiale, choć są też takie, które powstały na podstawie wieloletnich badań, co częstokroć udokumentowane jest obfitym materiałem archiwalnym. Obok haseł biograficznych, w naturalny sposób dominujących w pierwszym etapie naszego projektu, zawartość encyklopedii stanowią także hasła tematyczne o różnym stopniu szczegółowości, podkreślające między innymi twórczy wkład Polaków w rozwój nowoczesnego Petersburga. Nie zapominamy również o tych aspektach polskiego życia nad Newą, które były najważniejszymi jego cechami konstytutywnymi: języku i książce oraz religii rzymskokatolickiej. Uzupełnienie do naszej encyklopedycznej narracji stanowi mapa, na której pokazujemy wybrane miejsca i adresy związane w różny sposób z życiem polskiej diaspory nad Newą. W miarę możliwości staramy się też rozbudowywać zamieszczony na stronie materiał ikonograficzny. 

 

Ufamy, że z czasem encyklopedia Polski Petersburg stanie się kompendium wiedzy o polskiej obecności nad Newą, adresowanym do szerokiej publiczności w obu krajach, zwłaszcza młodzieży szkolnej i akademickiej. Liczymy, że będzie stanowić cenne uzupełnienie wiedzy podręcznikowej, umożliwiając nauczycielom interesującą prezentację tego tematu.