Kierbedź Stanisław / Кербедз Станислав Валерианович (1810–1899), h. Ślepowron, inżynier-projektant, budowniczy i pedagog, specjalista w dziedzinie budowy mostów, budowli wodnych i dróg żelaznych.

Urodził się 24 lutego/10 marca 1810 r. w Nowym Dworze (pow. poniewieski, gub. kowieńskiej, obecnie Litwa). Był synem Waleriana (ur. 1760), właściciela Nowego Dworu i Pokierszyna w pow. szawelskim gub. kowieńskiej, i jego drugiej zaślubionej w 1809 r. żony Wiktorii z Eydrygiewiczów (ur. 1780). Miał braci: zmarłego w dzieciństwie Roberta, Michała (1811–1894), żonatego z Julią Suszczewską, od 1835 r. dziedzica Nowego Dworu, Maksymiliana Edwarda (ur. ok. 1815), żonatego z Józefiną Bonowską oraz Hipolita Ludwika (1817–1858). Z pierwszej żony ojca, Marianny z Szemiothów, miał też przyrodnie rodzeństwo – braci: Euzebiusza, żonatego z Aleksandrą Dydżul, i Teofila, ożenionego 2. v. z Julią z Korzeniowskich (zm. 1899), oraz siostry: Marcjanellę Mariannę, zamężną z Tomaszem Landsbergiem, i Anielę Chodowiczową.

W latach 1818–1824 uczył się Kierbedź w szkole oo. Pijarów w Poniewieżu (obecnie lit. Panevėžys), następnie w gimnazjum klasycznym w Kownie (1825). Następnie w latach 1826–1828 studiował matematykę i fizykę na Uniwersytecie Wileńskim, który ukończył 29 czerwca 1828 r. ze stopniem kandydata nauk. W tym samym roku, zapewne pod wpływem Ignacego Kierbedzia (ur. 1796), praporszczyka brygady budowlanej Korpusu Inżynierów Komunikacji, wstąpił na trzeci kurs Instytutu Korpusu Inżynierów Komunikacji [Институт Корпуса инженеров путей сообщения] (IKIK) w Petersburgu jako kadet (podczas studiów miał się utrzymywać z korepetycji). Ukończył go w 1831 r. z wynikiem celującym, otrzymał stopień porucznika i został zatrudniony jako wykładowca budownictwa ogólnego. Współpracował tam z uczonymi: matematykiem Dmitrijem S. Czyżowem (1785–1853), inżynierem komunikacji mechanikiem Piotrem P. Bazenem [Pierre-Dominique Bazaine] (1786–1838), budowniczym kolei Matwiejem S. Wołkowem (1802–1878), mechanikiem M. W. Ostrogradzkim (1801–1861), Nikołajem I. Lipinem (1812−1877), a zwłaszcza autorem projektu drogi żelaznej Petersburg–Moskwa Pawłem P. Mielnikowem (1804–1880). W 1834 r. wspólnie z inżynierem Mikołajem Jastrzębskim (1810–1874) zorganizował pierwsze w IKIK laboratorium mechaniczne. Rok później otrzymał awans na kapitana. W 1837 r. został pomocnikiem profesora w dziedzinie budownictwa i mechaniki praktycznej, a w 1842 r. profesorem IKIK. Od roku 1838 wykładał też mechanikę teoretyczną w Instytucie Górniczym i praktyczną w założonej przez cara Aleksandra I (1777–1825) Głównej Szkole Inżynieryjnej [Главное инженерное училище] mieszczącej się w zamku Michajłowskim (Inżynieryjnym), od 1841 r. zaś mechanikę stosowaną na Uniwersytecie Petersburskim. Działalność dydaktyczną, obejmującą także Szkołę Główną Inżynierów Polowych i Szkołę Korpusu Morskiego, prowadził do 1849 r.

Od czerwca 1837 r. do września 1838 r. odbywał wraz z P. P. Mielnikowem zagraniczne podróże w celu zapoznania się z zachodnioeuropejskimi systemami komunikacji. W ich trakcie odwiedził m.in. Francję, Anglię, Niemcy, Belgię, Szwajcarię i Holandię, w tym paryską École des Ponts et Chaussées czy British Association for the Advancement of Science w Newcastle. Owocem tych podróży było obszerne sprawozdanie, w którym po raz pierwszy podniesiona została kwestia budowy sieci kolei w Rosji. Po powrocie podjął jako zastępca Mielnikowa pracę przy budowie Kolei Nikołajewskiej [Николаевская железнaя дорогa].

W 1841 r. przedstawił niezrealizowany projekt metalowego wiszącego mostu na Newie w Petersburgu, nad którym pracował w latach 1839–1840 wspólnie ze specjalistą w zakresie mechaniki teoretycznej Piotrem I. Sobko (1819–1870). W 1842 r. opracował kolejny projekt mostu przez Newę o długości 342 m i szerokości ok. 20 m, z jezdnią górną, o siedmiu dźwigarach łukowych z żeliwa (o rozpiętościach od 32,5 do 48 m) i jednym przęśle zwodzonym, o rozpiętości 21,3 m. Po zatwierdzeniu tego projektu 15 października 1842 r. został kierownikiem budowy. Prace przy budowie mostu rozpoczęły się w 1843 r., a zakończyły 21 listopada 1850 r. uroczystym otwarciem mostu Błagowieszczeńskiego [Благовещенский мост] (przebudowanego, zwanego następnie Nikołajewskim, Lejtnanta Szmidta, a obecnie ponownie Błagowieszczeńskim).

W 1841 r. Kierbedź otrzymał awans na majora, w 1843 r. – podpułkownika, w 1850 r. – pułkownika, po zakończeniu prac nad mostem Błagowieszczeńskim zaś – generała majora. W 1850 r. został też honorowym wolnym członkiem Akademii Sztuk Pięknych, w 1851 r. członkiem korespondentem Petersburskiej Akademii Nauk, a w 1858 r. jej członkiem honorowym. W 1852 r. objął stanowisko głównego inżyniera budowy i jednego z zastępców dyrektora budowy na nowo powstającej Kolei Petersbursko-Warszawskiej. Z jego inicjatywy zaczęto wtedy budować w Rosji kratowe mosty belkowe, jak np. wzniesiony w latach 1853–1857 według jego projektu pierwszy 55-metrowy most kratownicowy na rzece Łudze. W 1854 r. powierzono mu kierownictwo budowy linii kolejowej łączącej Kolej Petersbursko-Warszawską z Królewiecką. W latach 1856–1857 kierował budową kolei żelaznej Petersburg- Peterhof, z odnogą do Krasnego Sioła.

W latach 1857–1858 opracował w Warszawie projekt pierwszego stałego mostu żelaznego na Wiśle, który powstawał od 1859 r. — most Aleksandrowski, nazwany przez Warszawiaków mostem Kierbedzia, otwarto uroczyście 22 listopada 1864 r. Był to sześcioprzęsłowy (o rozpiętości przęseł po 79 m każde), nitowany most kratownicowy, o pasach równoległych, z jezdnią dolną, długości ok. 475 m i szerokości ok. 15,5 m. Kierbedź był nie tylko głównym inżynierem, ale od 1863 r. pełnił także obowiązki głównego naczelnika zarządu budowy. W 1858 r. został członkiem międzyministerialnej komisji ds. budowy dróg żelaznych oraz członkiem Rady Głównego Zarządu Komunikacji i Gmachów Publicznych. W 1861 r. objął stanowisko naczelnika VII Okręgu Komunikacji z siedzibą w Warszawie. W tym charakterze był też do 1863 r. członkiem Rady Stanu i Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego. Od 1861 r. aż do wykupu kolei przez rząd rosyjski wchodził w skład Zarządu Głównego Towarzystwa Rosyjskich Dróg Żelaznych.

W 1863 r. powrócił na stałe do Petersburga, gdzie dwa lata później został członkiem Rady Technicznej powołanego w miejsce zlikwidowanego Zarządu Komunikacji i Gmachów Publicznych Ministerstwa Komunikacji (MK). Pod koniec lat 60. i na początku lat 70. XIX w. był przewodniczącym komisji rozpatrującej projekty mostu Litiejnego na Newie, a w 1872 r. międzyresortowego, tymczasowego komitetu ds. przekopania kanału morskiego między Petersburgiem a Kronsztadem, nadzorując prace projektowe (budowę kanału zrealizowano w latach 1874–1885). Od 1874 r. przewodniczył komisji do spraw przebudowy maryjskiego systemu wodnego, łączącego Morze Bałtyckie z Kaspijskim. W 1868 r. został tajnym radcą, w 1881 r. zaś nadano mu rangę rzeczywistego tajnego radcy.

W latach 1879–1883 zaprojektował i zbudował kanały żeglugowe wzdłuż jeziora Ładoga. W 1884 r. został naczelnikiem wydziału administracji MK. W 1886 r. został członkiem, a później przewodniczącym Rady ds. Kolei. Okresowo podczas nieobecności urzędującego ministra pełnił też obowiązki ministra komunikacji. W latach 1887–1891 był przewodniczącym Rady Technicznej MK. W 1889 r. został naczelnikiem wydziału technicznego MK; wybrano go też wówczas członkiem honorowym utworzonego w 1877 r. po likwidacji IKIK Instytutu Inżynierów Komunikacji (IIK). Wybór ten miał związek z jubileuszem sześćdziesięciolecia jego pracy zawodowej. Z tej okazji wybito też pamiątkowy medal, który wręczono jubilatowi wraz z adresem podpisanym przez ponad 700 uczniów i współpracowników. Honorowe członkostwo nadało wówczas Kierbedziowi także Stowarzyszenie Inżynierów Komunikacji, które ustanowiło nagrodę jego imienia przyznawaną co 3 lata za najlepsze artykuły techniczne publikowane we własnych periodykach. Z kolei Rada Główna Towarzystwa Dróg Żelaznych Rosyjskich ufundowała trzy stypendia jego imienia przyznawane studentom IIK. W 1891 r. Kierbedź przeszedł w stan spoczynku (8 sierpnia) i zamieszkał w Warszawie.

Interesował się medycyną, lingwistyką i filozofią. Poza rodzimym polskim biegle władał jęz. rosyjskim, angielskim, niemieckim, włoskim i francuskim. Żył skromnie, zgromadził jednak ogromny księgozbiór. Według pisarza i dziennikarza Zygmunta Librowicza (1855–1921) był „wśród inżynierów specjalnie gorliwie kupujących książki”, a kupował „literalnie wszystko co ukazywało się we Francji, Niemczech, Anglii i Ameryce, nowe dzieła z dziedziny inżynierji, mechaniki stosowanej, budownictwa itp.” („Dziennik Petersburski” 1913, nr 997, s. 2). W tym celu regularnie odwiedzał księgarnię Bolesława Maurycego Wolffa (1826–1883), u którego robił zakupy na parę tys. rub. Po ojcu odziedziczył Pokierszyn w pow. szawelskim. Był właścicielem willi w Senigallii koło Ankony we Włoszech, którą zakupił ze względu na chorego na gruźlicę brata Hipolita z pomocą osiadłego tam lekarza i działacza społecznego Józefa Mianowskiego (1804–1879). Posiadał także nabyte przed 1885 r. dobra Neple na Białorusi (pod Brześciem Litewskim; obecnie w Polsce) i zakupiony po 1891 r. Ołtarzew pod Warszawą. Realizował tam pasje związane z ogrodnictwem i uprawą roli. Jego zainteresowanie homeopatią zaowocowało objęciem funkcji prezesa Towarzystwa Homeopatycznego w Warszawie, któremu pozostawił swoją cenną bibliotekę. Nie tylko dużo czytał, ale też publikował. W jego dorobku znalazło się wiele artykułów, drukowanych głównie w rosyjskich czasopismach fachowych, zwłaszcza w „Dzienniku Zarządu Głównego Dróg i Komunikacji” [Журнал Главного управления путей сообщения и публичных зданий]. Główną część swego bogatego księgozbioru technicznego jeszcze za życia podarował bibliotece Politechniki Lwowskiej.

Cechowała go niezwykła ofiarność, patriotyzm i oddanie pracy. Wspomagał materialnie studiującą na rosyjskich uczelniach polską młodzież, regularnie zasilał kasę samopomocową Stowarzyszenia Inżynierów Komunikacji, a także inne stowarzyszenia społeczne i naukowe. Wspierał również parafię kościoła św. Stanisława Biskupa i Męczennika w dzielnicy Kołomna, gdzie na początku lat 40. XIX w. nadzorował budowę budynku parafialnego, w którym mieściła się potem szkoła. W pracy zawodowej chętnie otaczał się współpracownikami polskiego pochodzenia. Przykładowo w gronie budowniczych mostu Błagowieszczeńskiego byli absolwenci IKIK z 1840 r. Karol Bentkowski, Aleksander Falewicz i Romuald Zaćwilichowski. Jego petersburskie mieszkania były ostoją dla miejscowych Polaków. Zamieszkiwał kolejno pod adresami: zamek Michajłowski (Inżynieryjny) [Инженерный (Михайловский) замок] (1854), przy ul. Sadowej [Садовая ул.] 2 i nab. Fontanki [Фонтанки р. наб.] 131 (1867–1868).

Był dwukrotnie żonaty. Z pierwszą żoną Pauliną z Montrymowiczów (1827–1847) miał córkę Paulinę (1847–1889), z drugą żoną, Marią z Janowskich (15 luty 1832 – 3 listopada 1915) czterech synów: Mikołaja (1851–1872), który zmarł w trakcie egzaminów końcowych w IKIK, Michała (1854–1932), Stanisława (ur. 1858) i Waleriana (ur. 1860) – obaj zmarli w dzieciństwie, oraz dwie córki: Eugenię (1859–1946), wydaną za kuzyna, inżyniera Stanisława Kierbedzia jun. (1844–1910), i zamieszkałą nad Newą Zofię (29 czerwca 1870 – 8 sierpnia 1963 w Senigallii), zamężną z prawnikiem, profesorem Uniwersytetu Petersburskiego i posłem do III Dumy Państwowej Lubomirem Dymszą (1860–1915). Zofia udzielała się w Polskim Towarzystwie Pomocy Ofiarom Wojny, stała w nim na czele sekcji jeńców wojennych Wydziału Pomocy Polakom Obcopoddanym. Brat Hipolit, syn Michał oraz bratankowie Stanisław i Michał (ur. 1847) byli również inżynierami komunikacji, a córka Eugenia została znaną warszawską filantropką.

Zmarł 7/19 kwietnia 1899 r. w Warszawie w swoim mieszkaniu przy ul. Marszałkowskiej 151. Uroczystości pogrzebowe odbyły się w kościele św. Krzyża. Pochowany został w rodzinnym grobowcu na cmentarzu Powązkowskim (kw. M, rz. VI, m. 18/19/20); w grobie tym zostali też pochowani m.in. żona Maria, córka Eugenia i jej mąż Stanisław jun. Pierwsza żona Paulina oraz córka z pierwszego małżeństwa Paulina spoczęły na petersburskim ewangelickim cmentarzu Smoleńskim (kw. 35). Zgon Kierbedzia odnotowano w prasie polskiej i rosyjskiej, m.in. petersburskich „Kraju” i „Niwie” [Нива]. Część jego majątku (dzieła sztuki) została przekazana Muzeum Narodowemu w Warszawie, tam też znajduje się jego brązowe popiersie dłuta Antoniego Madeyskiego (1862–1939) z 1900 r. Zgodnie z jego wolą miał też powstać fundusz stypendialny dla dwóch studentów Instytutu Politechnicznego (dzisiejszej Politechniki Warszawskiej).

Otrzymał wiele nagród, pisemnych podziękowań i osobistych upominków od carów Mikołaja I (1796–1855) i Aleksandra II (1818–1881) oraz odznaczenia państwowe: Order św. Stanisława III kl. (1837), I kl. (1855), Order św. Anny III kl. (1839), I kl. (1859), Koronę do Orderu św. Anny I kl. (1861), Order św. Włodzimierza III kl. (1850), II kl. (1864), I kl. (1889), Znak honorowy za 25 lat służby, pruski Order Czerwonego Orła II kl. z Gwiazdą (1857), Order Orła Białego (1871), Order Aleksandra Newskiego (1879).

W roku 1879 z rozkazu Aleksandra II zmieniono na „Kiorbedz” [Кёрбедз] nazwę należącej do Kierbedzia miejscowości Antopol w pow. rzeżyckim (gub. witebska). W 1983 r. w Warszawie wmurowano tablicę pamiątkową na ścianie pod wiaduktem Trasy W–Z. Ulice jego imienia są w Warszawie (Mokotów) i Ołtarzewie. W Rosji postaci Kiebedzia poświęcono film dokumentalny Инженеры согласия [Inżynierowie zgody], reż. D. Titow, prod. I. Szadchan (Petersburg, 2005).


Bibliografia:
Д. Ю. Гузевич, И. Д. Гузевич, Кербедз Станислав Валерианович, w: Санкт-Петербург: Энциклопедия. Санкт-Петербург 2004, s. 358; Кербедз Станислав Валерианович, w: Новый энциклопедический словарь. Изд. АО Издательское дело бывшее Брокгауз-Ефрон, Санкт-Петербург [1914], t. 21 (Каринтин-Кнорринг), s. 498–499; Кербедз Станислав Валерианович, w: Санкт-Петербург. Петроград. Ленинград: Энциклопедический справочник, Москва 1992, s. 260; А. Л. Пунин, Кербедз Станислав Валерианович, w: Три века Санкт-Петербурга. Энциклопедия, Санкт-Петербург 2004, t. 2 (Девятнадцатый век). z. 3, s. 221; B. Chwaściński, Kierbedź Stanisław, w: Słownik biograficzny techników polskich, Warszawa 1993, z. 3, s. 184–187 (bibliografia); S. Brzozowski, Kierbedź Stanisław, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966–1967, t. 12, s. 419–421 (bibliografia); A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, s. 151–152 (bibliografia); B. Orłowski, Kierbedź Stanisław, w: Inżynierowie polscy w XIX i XX wieku, t. 7: 100 najwybitniejszych polskich twórców techniki, red. J. Piłatowicz, Warszawa 2001, s. 105–108; С. Житков, Биографии инженеров путей сообщения, Санкт-Петербург 1902, s. 45–69; M. Borucki, W służbie dwóch narodów. Stanisław Kierbedź, inżynier, konstruktor, w: Wielcy zapomniani. Polacy, którzy zmienili świat. 39 wybitnych inżynierów, naukowców, kompozytorów, Warszawa 2015, s. 136–147; Dwory i pałace pogranicza. Nowy Dwór, http://dworypogranicza.pl/index.php/litwa/248-nowy-dwor [dostęp: 8 IV 2017]; L. T. Jabłoński, Z dziejów rodziny Kierbedziów, Warszawa 2003, zwł. s. 51–68; J. Jankowski, Mosty w Polsce i mostowcy polscy (od czasów najdawniejszych do końca I wojny światowej), Wrocław 1973, s. 84–89; J. Jasiuk, Dobrem w pamięci zapisani. Rzecz o rodzie Kierbedziów, Warszawa 1995; Л. И. Коренев, Кербедзы на службе ведомства путей сообщения, „Октябрьская магистраль” 2004, nr 165 (1382), 30 września, toż: http://korenev.org/index.php/ru/2011-04-07-13-55-37/2011-04-07-14-16-28/132-kerbedzy-na-sluzhbe-vedomstva-putej-soobshcheniya [dostęp: 29 III 2017]; F. Kucharzewski, O trzech inżynierach polskich XIX wieku słynnych na obczyźnie: Kierbedź, Malinowski, Janicki. Odczyt wygłoszony na posiedzeniu Stowarzyszenia Techników w Warszawie 11 października 1918 r., Warszawa 1919, s. 3–9; A. Mistewicz, Z. Tucholski, Most Kierbedzia (Most Aleksandrowski, I Most)/ Kierbedź Bridge (Alexander Bridge, First Bridge), w: Dwa Mosty Warszawy. 150 lat Mostu Kierbedzia i 100 lat Mostu Poniatowskiego/ Two Bridges of Warsaw. 150 Years of Kierbedź Bridge and 100 Years of Poniatowski Bridge, Warszawa 2014, s. 13–59; Петербургский государственный университет путей сообщения Императора Александра I, tu: Университет до 1917 года, http://www.pgups.ru/university/the-university-today/history/ [dostęp: 29 III 2017];М. И. Воронин, М. М. Воронина, Станислав Валерианович Кербедз. 1810–1899, Ленинград 1982; С. Ф. Либрович, На книжном посту. Воспоминания, записки, документы, Мocква 1916, s. 333–338; „Dziennik Petersburski” 1913, nr 997, s. 2 i nr 998, s. 2 (Wspomnienie o Stanisławie Kierbedziu); „Kraj” 1899, nr 18, 30 kwietnia/12 maja, s. 48 (nekrolog z fot.); „Нива” 1899, nr 31, s. 593–594 (Станислав Кербедз); „Kurjer Warszawski” 1899, nr 108 dod. poranny, 8/20 kwietnia, s. 1 (informacja o zgonie i wspomnienie), nr 108, s. 7 (K. W., Ś.p. Stanisław Kierbedź; tu data ur. 7 marca); „Przegląd Techniczny” 1899, s. 282–284.

Ikonografia:
Most Aleksandrowski