Radziszewski Idzi Benedykt / Радзишевский Эгидий Бенедикт (1871–1922), filozof, rektor Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej (RzAD) w Petersburgu, założyciel Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II w Lublinie.

Urodził się 1 kwietnia 1871 r. w Bratoszewicach koło Łodzi (gub. piotrkowska), w zubożałej, wielodzietnej rodzinie szlacheckiej; miał trzech braci: Ignacego, Jerzego i Pawła (1890–1931), absolwenta Wydz. Filozoficznego uniwersytetu Jagiellońskiego (1920) w zakresie geologii, profesora (1930) Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie oraz siostry: Elżbietę i Janinę. Był synem Konstantego Marcelego, nauczyciela szkoły elementarnej w Bartoszewicach, a potem w Pniewniku na Mazowszu, i Józefy z Biernackich. Ochrzczony został 13 kwietnia w bartoszewickim kościele parafialnym pw. św. Augustyna. Wychowywał się w religijnej i patriotycznej atmosferze. Po ukończeniu szkoły elementarnej w Pniewniku uczęszczał do gimnazjum filologicznego w Płocku (1881–1889); wraz z bratem Jerzym udzielali korepetycji by zapewnić młodszemu rodzeństwu możliwość kształcenia. Następnie wstąpił do hołdującego ideom neoscholastycznym Wyższego Seminarium Duchownego we Włocławku (1889–1893), skąd nieprzeciętnie uzdolnionego alumna skierowano na dalsze studia teologiczne do AD w Petersburgu, którą ukończył pod okiem cenionego biblisty rektora ks. Franciszka Albina Symona (1841–1918) 10 czerwca 1897 r., uzyskując stopień magistra teologii po obronie prac: De vaticiniis Christi Domini [Proroctwa Chrystusa Pana] oraz О трагедии гр. А. К. Толстого «Царь Феодор Иоаннович» [O tragedii hr. A[leksieja]. K. Tołstoja (1817–1875) „Car Fiodor Iwanowicz”]. W trakcie studiów 24 czerwca 1896 r. otrzymał święcenia kapłańskie z rąk ówczesnego biskupa kujawsko-kaliskiego Aleksandra Kazimierza Bereśniewicza (1823–1902), wcześniej z rąk rektora ks. F. A. Symona otrzymał święcenia subdiakonatu (12 maja 1895). 

Po ukończeniu studiów podjął pracę jako wikariusz parafii św. Mikołaja w Kaliszu. Rok później wyjechał na studia do Katolickiego Uniwersytetu w Lowanium (Leuven w Belgii) w celu pogłębienia wiedzy filozoficznej. Studiował pod przybranym nazwiskiem Stephen Vaihinger de Cracovie, ze względu na ówczesną sytuację kraju i utrudnienia w pozyskaniu zezwolenia na studia za granicą ze strony rządu rosyjskiego. W 1900 r. uzyskał doktorat z filozofii (De ideae religionis genesi in evolutionisimo Darvino-Spenceriano [Geneza idei religii w teorii Ch. Darwina i H. Spencera]), napisany pod kierunkiem ks. Désiré-Josepha Merciera (1851–1926) w Wyższym Instytucie Filozofii tegoż uniwersytetu. Uczelni tej, podkreślając jej nowoczesną organizację i walory naukowe, poświęcił potem tekst Wszechnica katolicka w Lowanium (Louvain) (Warszawa, 1908). Po zakończeniu studiów w Belgii udał się do Anglii, Francji, Włoch, Austrii w celu „przyjrzenia się tamtejszym uniwersytetom” oraz pracy naukowej w bibliotekach. Podobne podróże podjął kilka lat później, na przełomie lat 1905 i 1906 oraz 1907 i 1908, w celu pogłębienia zdobytej wiedzy. Jesienią 1901 r. objął wykłady filozofii i teologii dogmatycznej w Seminarium Duchownym we Włocławku, a równocześnie był wicerektorem (1901–1905) tegoż seminarium. Po rezygnacji wyjechał do Paryża, aby rozpocząć nowicjat w Zgromadzeniu Księży Misjonarzy św. Wincentego à Paulo. W następnym roku przerwał nowicjat, obejmując stanowisko dyrektora prowincji warszawskiej i kierownika duchowego Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo (szarytek) na Tamce w Warszawie (5 czerwca 1906 r.). Po niepowodzeniu przedsięwziętych przez niego reform (m.in. szkoły pielęgniarskiej, kursów pedagogicznych dla sióstr) został odwołany przez władze zakonu. W październiku 1907 r. ponownie wyjechał na Zachód.

We wrześniu 1908 r. Radziszewski powrócił do Włocławka jako profesor filozofii i pedagogiki oraz rektor (1908–1911) seminarium duchownego, obejmując jednocześnie obowiązki proboszcza w parafii Kalinowa, a po roku w Czarnocinie. Na nowym stanowisku bez przeszkód mógł zrealizować swe nowatorskie koncepcje i pomysły. „Kształcenie i wychowanie kadry kapłańskiej traktował jako jeden z najistotniejszych elementów zmierzających do zreformowania Kościoła, aby był on zdolny do dialogu ze współczesnym światem” (G. Karolewicz, Ksiądz Idzi Benedykt Radziszewski, 1871–1922, Lublin 1998, s. 59). Przystąpił więc do reorganizacji programu nauczania w seminarium, zwiększenia poziomu wykładów, organizował odczyty kleryków dla wszystkich chętnych słuchaczy, również świeckich. W 1909 r. z jego inicjatywy powstał we Włocławku funkcjonujący do dziś miesięcznik poświęcony „wszystkim działom nauki niezbędnej kapłanowi” „Ateneum Kapłańskie”, którego redaktorem został wychowanek tamtejszego seminarium, a w przyszłości rektor lubelskiej uczelni ks. Antoni Szymański (1881–1942). W roku 1911 otrzymał nominację na papieskiego prałata domowego, w roku zaś 1912 na kanonika katedralnego włocławskiego.

W lutym 1914 r. Radziszewski został rektorem petersburskiej RzAD, obejmując tę funkcję w dniu 5 lutego po mianowanym metropolitą warszawskim bp. Aleksandrze Kakowskim (1862–1938). Od początku urzędowania przystąpił do reformy uczelni, uznając, że RzAD „nie stoi na wysokości zadania”. Napisał i rozesłał projekt nowego statutu uczelni biskupom zarówno w Imperium Rosyjskim, jak i Królestwie Polskim, by zapoznać się z ich zdaniem. Ogłosił go w 1915 r., reformując przy tym strukturę uczelni. W jego świetle przewidywano powołanie do życia – oprócz istniejącej sekcji teologicznej – sekcji moralno-prawnej, biblijno-dogmatycznej i filozofii chrześcijańskiej. Zwiększono też zakres wykładów, uwzględniając m.in. katolicką naukę społeczną, wprowadzono egzaminy semestralne oraz zaostrzono wymagania w stosunku do magistrantów i doktorantów, uchwalono wreszcie tryb nadawania stopni naukowych eksternistom. W wyniku reformy na RzAD funkcjonowało 12 katedr, a poziom nauczania został znacząco podniesiony.

Kolejne zmiany w funkcjonowaniu uczelni nastąpiły w 1917 r., po objęciu władzy przez Rząd Tymczasowy. W maju tegoż roku rozpoczęła pracę stworzona przez Siergieja A. Kotlarewskiego (1873–1940) Komisja do Spraw Kościoła Katolickiego, w której skład wszedł także Radziszewski. Wynikiem prac tej komisji było ogłoszenie uchwały Rządu Tymczasowego o zmianie prawodawstwa rosyjskiego dotyczącego Kościoła katolickiego w Rosji. W świetle nowych przepisów RzAD została podporządkowana Ministerstwu Oświaty. Bezpośredni zarząd nad nią sprawować miał metropolita mohylewski. Kierowanie uczelnią oddano Senatowi, w którego skład wchodziło całe grono profesorskie. Program nauczania i dobór przedmiotów ustalał Senat w porozumieniu z metropolitą. Zwiększony został również budżet uczelni, a profesorom i pracownikom zapewniono emerytury. Niestety rewolucja bolszewicka 1917 r. pokrzyżowała plany wprowadzenia tych przepisów w życie. Ostatni metropolita mohylewski bp Edward Ropp (1851–1939) zmuszony był zamknąć RzAD w kwietniu 1918 r. Był to skutek ogłoszenia w styczniu tego roku dekretu o rozdziale Kościoła od państwa i utraty rządowych subwencji. Prace reformatorskie i administracyjne w RzAD nie przeszkodziły Radziszewskiemu w objęciu katedry filozofii i pedagogiki, którą kierował w latach 1915–1918, wykładając psychologię i filozofię religii dla pierwszego i drugiego roku. Zachowały się wydrukowane w Piotrogrodzie dwa litografowane tomy jego wykładów z lat 1915–1917, stanowiące komentarz do dzieł św. Tomasza z Akwinu (ok. 1225–1274). 14 grudnia 1916 r. na wniosek Konferencji RzAD pod przewodnictwem sufragana mohylewskiego bp. Jana Cieplaka (1857–1926 ) uzyskał tamże w RzAD tytuł doktora teologii.

Radziszewski włączył się również w życie petersburskiej Polonii. Prowadził posługę duszpasterską w stołecznych parafiach, w szczególności w parafii przy kościele św. Katarzyny przy prosp. Newskim [Невский пр.] 32–34. W czasie I wojny światowej (1914–1918) współdziałał z polskimi organizacjami na terenie miasta. Został prezesem Polskiego Towarzystwa Miłośników Historii i Literatury, które zorganizowało w Petersburgu Wyższe Kursy Polskie (1916–1918), mające na celu popularyzowanie wiedzy z zakresu m.in. historii i literatury polskiej. Na otwarciu kursów jesienią 1916 r. wygłosił mowę inauguracyjną. Stanął następnie na czele Rady Pedagogicznej Kursów oraz prowadził w ramach kursów wykłady z historii filozofii w Polsce w XIX w. Współpracował również z wydziałem szkolnym Centralnego Komitetu Obywatelskiego, wchodząc w skład komisji organizującej kursy dla tzw. ochroniarek, przygotowujące kandydatki do pracy w przytułkach dla dzieci. Angażował się także w działalność Towarzystwa Wincentego à Paulo. Brał udział w uroczystościach upamiętniających wybitne postacie czy polskie rocznice. Uczestniczył w komisjach kościelno-rządowych, przygotowujących zmiany w prawodawstwie rosyjskim odnośnie Kościoła oraz Polaków. Wszedł w skład Komitetu ds. Społecznych przy ordynariacie archidiecezji mohylewskiej, a następnie stanął na czele powołanej przez bp. Cieplaka Rady Społecznej, kierującej akcją katolicką na terenie diecezji mohylewskiej. Był inicjatorem założenia kroniki archidiecezjalnej, informującej o wydarzeniach w poszczególnych miejscowościach, kapłanom niosącej zaś wiedzę o nowym prawie kościelnym czy rozporządzeniach władzy duchownej. Redaktorem tego periodyku został ks. Jan Wasilewski (1885–1948), który już 23 stycznia 1918 roku na posiedzeniu Rady przedstawił pierwszy numer miesięcznika „Kronika Archidiecezji Mohylowskiej i Diecezji Mińskiej”. Pomimo trudności związanych ze stanem wojennym – niewypłacane subsydia, problemy z zaopatrzeniem, głód – udawało mu się znajdować dodatkowe pieniądze na funkcjonowanie RzAD oraz pomoc Polakom.

Mając nadzieję na odrodzenie Ojczyzny, Radziszewski uważał, że będzie ona potrzebować uczelni z odwagą poszukującej prawdy i prowadzącej bezstronne badania naukowe, wychowującej i formującej przyszłe kadry inteligencji katolickiej oraz krzewiącej kulturę w całym społeczeństwie. Wnikliwa obserwacja funkcjonowania uniwersytetów europejskich pozwoliła mu na przedstawienie wykładowcom RzAD i Wyższych Kursów Polskich koncepcji katolickiej uczelni wyższej. W lutym 1918 r. zorganizował w Petersburgu Komitet Organizacyjny Uniwersytetu Katolickiego na czele z prezesem Karolem Jaroszyńskim (1877–1929), przedsiębiorcą i filantropem, w roku 1917 r. fundatorem jednoczącego polską młodzież w Piotrogrodzie Domu i Klubu Młodzieży Polskiej „Zgoda ”. Radziszewski został wiceprezesem komitetu organizacyjnego, funkcję jego skarbnika objął przedsiębiorca budowlany oraz znany nadnewski działacz społeczny i niepodległościowy inż. komunikacji Franciszek Skąpski (1881–1966), sekretarzem został zaś ks. Czesław Falkowski (1887–1969).Szybko zredagowano statut przyszłej uczelni, rozpoczęto gromadzenie księgozbioru oraz pozyskano kilkunastu profesorów wśród Polonii petersburskiej. Byli to m.in.: historyk literatury i archiwista Piotr Bańkowski (1885–1976), wybitny językoznawca Jan Niecisław Baudouin de Courtenay (1845–1929), historyk Konstanty Chyliński (1881–1939), historyk ks. Cz. Falkowski, historyk i archiwista Aleksander Kossowski (1886–1965), teolog ks. Piotr Kremer (1878–1951), historyk Stanisław Ptaszycki (1853–1933), filolog klasyczny Stefan Srebrny (1890–1962), ks. Aleksander Wóycicki (1878–1954) i teolog ks. Bronisław Żongołłowicz (1870–1944). W czerwcu 1918 r. Radziszewski przeniósł się do Lublina, a 8 grudnia tego roku odbyła się inauguracja roku akademickiego Uniwersytetu w Lublinie (obecnie Katolicki Uniwersytet Lubelski [KUL]), którego rektorem był do końca życia. Na uczelni tej udzielał się ponadto jako profesor zwyczajny filozofii Wydziałów Teologicznego i Nauk Humanistycznych, a od 1919 r. wykładał także psychologię na wszystkich wydziałach. Nieprzeciętnie pracowity, sumienny, obowiązkowy, cierpliwy, dobry i uśmiechnięty, nie zrażał się trudnościami, a przekonywał przede wszystkim własnym przykładem. Miał opinię człowieka, który nie lubi deklaracji, pustych słów, lecz konkretne czyny.

„Twórczość ks. Radziszewskiego przyjęła z wielkim uznaniem i zainteresowaniem, a nawet entuzjazmem, inteligencja. Poszczególne pozycje zalecano kaznodziejom, katechetom, spowiednikom, nauczycielom, rodzicom i najbardziej dojrzałej młodzieży celem wyjaśnienia wątpliwości i pogłębienia wiary” (G. Karolewicz, Ksiądz Idzi Benedykt Radziszewski…, dz. cyt., s. 107). W swych pismach popularyzował filozofię scholastyczną. Podejmował aktualne tematy, jak np. roztrząsany w skali międzynarodowej problem genezy religii, relacji między wiarą a nauką itp. Poza monografiami prezentował swe poglądy na łamach „Ateneum Kapłańskiego”, „Przeglądu Filozoficznego”, „Roli”. Pisał hasła do Podręcznej encyklopedii kościelnej (Warszawa 1904–1914, t. 1–44).

Był członkiem Komisji Historii Filozofii Polskiej PAU, Polskiego Towarzystwa Filozoficznego we Lwowie i w Warszawie, Towarzystwa Psychologicznego w Warszawie, Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Rzymskiej Akademii św. Tomasza. W lutym 1923 r. rząd francuski przyznał mu resortowy order szkolnictwa, tzw. Złote Palmy – Officier de l`Instruction Publique.

W petersburskim Instytucie Technologicznym, który ukończył w 1897 r., kształcił się najstarszy brat Radziszewskiego – Ignacy Dominik (1869–1944). Był on między innymi dyrektorem warszawskiej Szkoły Mechaniczno-Technicznej im. Wawelberga i Rotwanda, profesorem Politechniki Warszawskiej w latach 1915–1939, jej rektorem (1919/1920), oraz prorektorem (1921–1923). Wykładał m.in. statystykę wykreślną, budowę maszyn wodnych i hydraulikę, pozostawił wiele publikacji dotyczących wodociągów i kanalizacji.

Radziszewski zmarł 22 lutego 1922 r. w Lublinie, pochowany został na tamtejszym cmentarzu przy ul. Lipowej we wspólnym grobie z kolejnym rektorem KUL ks. A. Szymańskim. 

W 1974 r. Towarzystwo Naukowe KUL ufundowało nagrodę im. Księdza Idziego Radziszewskiego, która jest przyznawana co roku „za wybitne osiągnięcia naukowe w duchu humanizmu chrześcijańskiego”. W Lublinie powstała też idea zbudowania pomnika założycielowi KUL w 100-rocznicę istnienia uniwersytetu. Pełnopostaciowy monument autorstwa prof. Jerzego Fobera z Katowic stanął 8 grudnia 2018 r. przed gmachem lubelskiej uczelni. Radziszewski jest także patronem zespołu szkół nr 2 w rodzinnych Bratoszewicach.



Bibliografia:
A. Dębiński, M. Pyter, Wizjoner i realista. O Idzim Radziszewskim – twórcy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2020 (il., bibliografia publikacji I. Radziszewskiego); А. Дембинский, М. Пытер, Эгидий Радзишевский, Об Эгидиии Радзишевском – создателе Люблинского католическаго университета, Люблин 2021 (il.);
W. Nowodworski, Bibliografia prac ks. Idziego Radziszewskiego oraz artykułów i fragmentów prac o nim, „Zeszyty Naukowe KUL” 1962, R. 5, nr 2 (18), s. 131–135 (bibliografia prac); G. Karolewicz, Idzi Benedykt Radziszewski, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1987, t. 30, s. 121–123 (bibliografia); Słownik polskich teologów katolickich, red. H. E. Wyczawski, Warszawa 1982, t. 3, s. 483–485 (bibliografia); G. Karolewicz, Ksiądz Idzi Benedykt Radziszewski, 1871–1922, Lublin 1998 (bibliografia); taż, Nauczyciele akademiccy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w okresie międzywojennym, Lublin 1996, t. 2, s. 188–190; I. Wodzianowska, Idzi Benedykt Radziszewski (1871-1922), w: Słownik biograficzny polskiego katolicyzmu społecznego, red. R. Łatka, Warszawa 2021, , t. 2, s. 343–350;  Rzymsko-katolicka Akademia Duchowna w Petersburgu. 1842–1918, Lublin 2007; I. Radziszewski, Epitome praelectionum theodiceae, quas ad modum commentarii in Sancti Thomae Aquinatis Summam theologicam (I q. 2–26, 44–46, 103–105) in R. C. Ecclesiastica Academia Petropolitana Rector Aegidius Radziszewski habebat, Petrograd 1915; tenże, Pisma, red. S. Janeczek, M. Maciołek, R. Charzyński, Lublin 2009; R. Chrzanowska, Lublin: odsłonięto pomnik założyciela KUL ks. Idziego Radziszewskiego, w: Dzieje.pl. Portal historyczny, https://dzieje.pl/aktualnosci/lublin-odslonieto-pomnik-zalozyciela-kul-ks-idziego-radziszewskiego [dostęp: 4 VIII 2021]; Biblioteka Uniwersytecka KUL (BKUL) w Lublinie, Oddział Zbiorów Specjalnych, Sekcja rękopisów: rep. 124, nr 2 (Erekcja Uniwersytetu Lubelskiego i ogólna organizacja od 1918 r.), rkp 585 (E. Szeliga-Szeligowska, Wspomnienia), rkp 1139A (K. Jędrzejewski, Kilka wspomnień związanych z genezą KUL’u. Kluby studenckie! (mps z 1968 r.); Российский Государственный Исторический Архив (RGIA) w St. Petersburgu: F. 821 (Dep. ds. religijnych obcych wyznań), оp. 128, d. 1016 (nominacje w AD); Центральный государственный исторический архив Санкт-Петербурга (CGIA StP) w St. Petersburgu: F. 46, op. 1, d. 270, 1381 (dysertacja i nominacja rektorska).

Linki: 
Ks. Idzi Radziszewski, Układ dziesiętny w bibliografii filozoficznej, Warszawa 1904

Ks. Idzi B. Radziszewski, Wszechnica katolicka w Lowanium (Louvain), Warszawa 1908 

Ks. Idzi Radziszewski, Teologia a nauki przyrodnicze. Odczyt wygłoszony w Stowarzyszeniu Nauczycielstwa Polskiego w Warszawie 12 maja 1910 r., Włocławek 1910

Ks. Idzi Radziszewski, Geneza religii w świetle nauki i filozofii, Warszawa 1911 

Ks. Idzi Radziszewski, Credo nowożytnego fizyologa, Włocławek 1913 

Ks. Idzi Radziszewski, Psychologja. Notatki z wykładów Prof. Ks. Rekt. I. Radziszewskiego, Lublin 1922 

(fotolitografia rękopiśmiennych notatek z wykładów ks. prof. Idziego Radziszewskiego z księgozbioru ks. Sylwestra Małachowskiego)