Dom i Klub Młodzieży Polskiej „Zgoda” / Дом и клуб польской молодежи „Згода” – placówka socjalna i kulturalno-oświatowa, stanowiąca w latach 1917–1918 siedzibę wspomnianego klubu oraz większości polskich organizacji młodzieżowych Piotrogrodu, w tym utworzonego w maju 1917 r. Koła Artystycznego Polskiej Młodzieży Polskiej (KAMP).

Tuż przed rewolucją lutową 1917 r. działający nad Newą od roku 1914 zamożny właściciel ukraińskich cukrowni i wielu banków, znany stołeczny filantrop Karol Jaroszyński (1877–1929) nabył od rodziny Połowcowów za 1 mln rub. kamienicę, dawny maneż i stajnie dla koni sportowych [Манеж и конюшни Половцовых] przy nab. kanału Kriukowa [Крюкова кан. наб.] 12. Zbudowane w 1884 r. według projektu niemieckiego architekta Maksimiliana Je. Miesmachiera [Maximiliana von Messmachera] (1842–1906) budynki należały do spadkobierców szefa kancelarii Rady Państwa senatora Aleksandra A. Połowcowa (1832–1909). Pomiędzy 1912 a 1914 r. w maneżu i stajniach mieścił się teatr, potem działał kabaret. Wiosną 1917 r. Jaroszyński postanowił zorganizować tu centrum życia młodzieży akademickiej, zaczynając od uruchomienia akademika (kapitał na dostosowanie budynków do nowych potrzeb i ich administrację był również jego darowizną). Według bywalczyni „Zgody” Anieli z Jaxa Małachowskich Wysockiej (1896–1978) opiekę nad bursą sprawowała pani Rudzka, której dzieci były studentami.

Grażyna Karolczak twierdzi, że na zakup tej nieruchomości Jaroszyński zdecydował się na prośbę absolwenta Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej (RzAD) ks. Edwarda Szwejnica (1887–1934), kolejno wikariusza petersburskiej Polonii (1913), prefekta polskich i rosyjskich szkół średnich (1914) oraz kapelana utworzonego w grudniu 1913 r. przez inż. komunikacji i przedsiębiorcę budowlanego Franciszka Skąpskiego (1881–1966) Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół Polski”. Ten ostatni był od 1914 r. jednocześnie komendantem „Sokoła Polskiego” (do sierpnia 1918 r.) i Chorągwi Petersburskiej harcerstwa polskiego oraz szefem piotrogrodzkiej Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Nie dziwi więc, że zarówno sokoli, jak i harcerze znaleźli z czasem oparcie w nowo otwartej placówce. W obliczu niepewnego losu Polaków i ich własności w Rosji oraz rysującej się perspektywy odzyskania niepodległości część Polonii krytykowała jednak Jaroszyńskiego za krótkowzroczną rozrzutność. Zakup ów stanowił dla środowiska nadnewskich katolików impuls do ukierunkowania jego hojności ku Wyższym Kursom Polskim oraz ku tworzeniu od końca 1918 r. w Lublinie na bazie likwidowanej RzAD przyszłego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (KUL). Potwierdza to relacja prof. Klemensa Jędrzejewskiego (1891–1981) z archiwum tej uczelni, który na polecenie ostatniego rektora RzAD, a przyszłego KUL Idziego Radziszewskiego (1871–1922) przekonywał Jaroszyńskiego do porzucenia idei sieci klubów akademickich na rzecz katolickiej wszechnicy. „Zgoda” stanowiła bowiem rodzaj pilotażowego przedsięwzięcia. Pierwotny zamysł Jaroszyńskiego polegał na stworzeniu w odrodzonej ojczyźnie kompleksu klubów studenckich, które byłyby utrzymywane z dochodów działających w całym kraju pod marką „Jar” domów towarowych. Projekt owego „handlowo-oświatowego” konglomeratu opracował, korzystając z pomocy aktywnych w Piotrogrodzie polskich wykładowców akademickich.

Po kilku miesiącach od zakupu zabudowania przy kanale Kriukowa 12 przemianowane zostały w Dom Młodzieży Polskiej „Zgoda” (DMP), który zainaugurował działalność 30 maja 1917 r. Z woli fundatora miał on być apolitycznym, ponadpartyjnym centrum spotkań, głównie studentów i uczniów, w którym mogły się odbywać różnego rodzaju uroczystości, koncerty, wykłady, imprezy charytatywne, zabawy taneczne, pokazy sportowe oraz wtorki klubowe. Moskiewska „Gazeta Polska” (1917, nr 130) podsumowała: „To więcej niż zwykła filantropja, to czyn obywatelski, mądry, trwały, i dla całych pokoleń pożyteczny”. Jak pisał jeden z gospodarzy „Zgody”, absolwent Instytutu Technologicznego z 1915 r. inż. technolog Kazimierz Kwapiszewski: „Myślą przewodnią ofiarodawcy i jego doradców […] było w tej dobie wojenno-rewolucyjnej na obczyźnie, w dobie chaosu i głodu, a z drugiej strony wielorakiej orjentacji politycznej i czasem wprost dezorjentacji, jednoczyć, godzić i zbliżać całą polską młodzież akademicką i szkolną” (Księga pamiątkowa inżynierów technologów…, Warszawa 1933, s. 51). Powołany z ramienia ofiarodawcy komitet zarządczy domu, rugując politykę z bieżącej działalności „Zgody”, zezwalał jednak partiom politycznym na organizowanie w jej pomieszczeniach swoich spotkań.

W gronie doradców Jaroszyńskiego do spraw organizacji DMP „Zgoda” obok F. Skąpskiego znaleźli się m.in. działacze Polskiego Klubu Narodowego – ówczesny student piotrogrodzkiej Politechniki Józef Pawlikowski i wspomniany już lublinianin K. Kwapiszewski, który po 1920 r. osiadł w rodzinnym mieście. Gospodarzem placówki został początkowo polecony Jaroszyńskiemu przez żonę Władysława Żukowskiego (1860–1916), Jadwigę (1875–1951), osobisty sekretarz Aleksandra Lednickiego (1866–1934) i członek Polskiego Komitetu Demokratycznego (PKD) Juliusz Łukasiewicz (1892–1951), w latach 1933–1934 ambasador odrodzonej Rzeczpospolitej w Moskwie. Przed przewrotem październikowym 1917 r. w roli gospodarza „Zgody” zastąpił go Kwapiszewski. Ostatecznie w składzie komitetu DMP „Zgoda” znaleźli się: Władysław Borawski (1892–1970), syn artysty i konserwatora Aleksandra Sergiusza Borawskiego (1861–1942), wówczas student Instytutu Inżynierów Cywilnych, oraz prezes Ogólnostudenckiej Kasy Bratniej Pomocy, w przyszłości inż. architekt specjalizujący się w budowie szpitali, A. Jędrzejewski, J. Pawlikowski i Kwapiszewski.

Według Józefa Godlewskiego (1890–1968), późniejszego senatora RP i londyńskiego działacza emigracyjnego, który pierwotnie miał zostać zarządcą „Zgody”, były tam „pokoje mieszkalne, sale gimnastyczne, pływalnia, czytelnia, a w ogrodzie nawet korty tenisowe” (tenże, Na przełomie epok, Warszawa 1990, s. 93). W rozległych, bogato zdobionych i doskonale wyposażonych wnętrzach, o czym świadczą zachowane fotografie z wiosny 1918 r., znajdowały się reprezentacyjny hall główny, duże sale teatralna z balkonem i koncertowa z niszą dla orkiestry, pełniąca funkcję stołówki sala bufetowa, czytelnia, sale rekreacyjne, pokoje administracyjne oraz „kwatera skautów”.

W DMP znalazło bowiem schronienie, umieszczając w niej swe biura i biblioteki, większość działających nad Newą organizacji młodzieżowych. W sali rekreacyjnej domu odbywały się popisy i walne zgromadzenie „Sokoła Polskiego”. 10 marca 1918 r. towarzystwo gimnastyczne zorganizowało tu swój ostatni zlot. W DMP „Zgoda” odbywały się również zbiórki dowodzonych przez Skąpskiego polskich harcerzy, dla których co niedziela polowe msze święte odprawiał ks. E. Szwejnic. 1/14 października 1917 r. poświęcił on tu sztandar piotrogrodzkiej komendy harcerskiej, w lutym 1918 r. zaś kwaterę 2. drużyny skautów im. hetmana Stanisława Żółkiewskiego. Na początku 1918 r. harcerze zorganizowali w „Zgodzie” m.in. przysięgę nowo przyjętych członków (14 stycznia) oraz koncert z okazji 55. rocznicy powstania styczniowego 1863 r. (22 stycznia). Siedzibę uzyskała tu także redakcja ukazującego się od października 1917 r. miesięcznika polskiej młodzieży szkolnej „Młode Siły”, którego wydawcą był Józef Gorczak, a redaktorem Władysław Sonchocki. Swe zebrania organizowało wreszcie Stowarzyszenie Nauczycieli Polskich. Od poł. 1917 r. w „Zgodzie” działało również studenckie Koło Architektoniczne, utworzone w marcu 1915 r. przy stołecznym polskim Kole Architektów jako Kółko Architektoniczne Studentów Polaków w Piotrogrodzie. Pierwszym z ogłoszonych przezeń konkursów był konkurs architektoniczny na budowę domu piętrowego dla miasta-ogrodu w Polsce, na który inż. cywilni i architekci Stefan Gałęzowski (1863–1944) i Józef Padlewski (1863–1943) ofiarowali 100 rub. Od 1918 r. miało tu też własny lokal powołane do życia w 1909 r. Stowarzyszenie Studentek Polek w Petersburgu „Spójnia”, które organizowało w DMP cieszące się sporym zainteresowaniem spotkania towarzyskie przy herbacie, z obowiązkowym programem literacko-muzycznym. Docelowo planowano tu również przenieść z prosp. Zabałkańskiego [Забалканский пр.] (obecnie prosp. Moskiewski [Московский пр.]) 20 Kasę i Kuchnię studencką, czemu przeszkodził jednak rozwój wydarzeń.

Główną funkcjonującą w DMP „Zgoda” organizacją był jednak Klub Młodzieży Polskiej (KMP) znany także pod nazwą Polskiego Klubu Akademickiego. „Dziennik Polski” (1917, nr 170, s. 2) podkreślał, że misją tej placówki jest: „przenoszenie spraw ogółu naszego ponad wszelkie względy ciasnej stronniczości”. Zainaugurował on działalność 8 czerwca 1917 r. Na zebraniu organizacyjnym zwołanym tego właśnie dania (pierwsze miało się odbyć 30 maja) wybrano komisję statutową, która przedstawiła projekt tego dokumentu. Powołano też Tymczasową Radę Klubu, w której skład weszli: organizator polskiego harcerstwa i ruchu chrześcijańsko-demokratycznego, główny pełnomocnik w Biurze Pomocy Jeńcom Polskim adwokat Wacław Bitner (1893–1981), W. Borawski, J. Łukasiewicz, K. Kwapiszewski, student Politechniki Petersburskiej, a od 1918 r. inż. elektryk Jan Machcewicz (1892–1923), student piotrogrodzkich Politechniki i Konserwatorium Tadeusz Ochlewski (1894–1975), J. Pawlikowski, członek PKD Jerzy Rackman (1888–1944), Bronikowski, Duchowska, Liniewicz, Stopczyk, J. Szulcówna, Feliksa Szyszkówna oraz działacz PKD i POW, późniejszy adwokat, poseł na sejm i senator II RP Konstanty Terlikowski (ur. 1895). Jako gospodarz klubu w marcu 1918 r. odnotowany też jest W. Sokołowski. Na pierwszym posiedzeniu pod koniec czerwca 1917 r. ciało to wyłoniło spośród siebie kierownictwo klubu, które reprezentowało wszystkie mające DMP „Zgoda” swe siedziby ugrupowania młodzieżowe. Prezesem został J. Rackman, jego zastępcą J. Łukaszewicz, sekretarzem J. Machcewicz, kierownikiem działu gospodarczego K. Terlikowski, skarbnikiem zaś F. Szyszkówna.

Nie udało się dotrzeć do statutu klubu, niemniej jednak z doniesień prasowych wiadomo, że w pierwszym paragrafie tego dokumentu stwierdzono, że KMP jest stowarzyszeniem bezpartyjnym, a jego celem jest jednoczenie polskiej młodzieży i przygotowanie do przyszłej pracy obywatelskiej w odrodzonym kraju. Zapewne pod wpływem fundatora „Zgody” ustalono też, że gra w karty i wszelki hazard będą zabronione. Władze klubu tworzyły zarząd, rada, komisja rewizyjna, raz do roku odbywać się miało Walne Zgromadzenie. Pomimo okresu wakacyjnego cały czas prowadzono zapisy nowych członków. Przed oficjalną inauguracją działalności KMP ich liczba sięgnęła 200, a dzienna frekwencja wynosiła 30 osób, co tłumaczono wakacjami i służbą wojskową. Brak jednak statystyk z późniejszego okresu działalności. Latem zaczęły też działalność sekcje klubu: literacka, techniczna i społeczna (towarzyska).

Uroczystego otwarcia PKA dokonano wieczorem 27 lipca/8 sierpnia 1917 r. z udziałem licznie zgromadzonej publiczności. Po części oficjalnej, w której przemawiał prezes PKA J. Rackman, a statut klubu odczytał J. Machcewicz, gościom zaoferowano zwiedzanie pomieszczeń, bufet i koncert z muzyką, głównie współczesnych polskich kompozytorów, przygotowany przez członków sekcji muzycznej KAMP. Aktywność samego klubu wzrosła wraz z rozpoczęciem roku szkolnego. Na 1 września zaproszono na „herbatkę koleżeńską i pierwszą wieczornicę towarzyską”, z udziałem klubowiczów i zaproszonych gości, podobne spotkania odbyły się 10 i 17 września. 14 września wystąpieniem doc. Jerzego Fedorowicza (ur. 1888) z Uniwersytetu Petersburskiego pt. „Ogólna sytuacja ekonomiczna ziem polskich” zainaugurowano cykl wykładów z zakresu ekonomii, drugi z wykładów pt. „Stan ekonomiczny Litwy” wygłosił W. Bitner. 1/14 października we współpracy z KAMP i Towarzystwem im. T. Kościuszki zorganizowano wieczór artystyczny ku czci Tadeusza Kościuszki (1746–1817), z którego dochód przeznaczono na rzecz polskich jeńców wojennych.

Zwołane pierwotnie na 20 października do sali teatralnej „Zgody” Walne Zgromadzenie PKA odbyło się ostatecznie 12 listopada 1917 r. w jej czytelni. W jego trakcie wysłuchano przemówienia prezesa, sprawozdań zarządu i komisji rewizyjnej oraz wybrano nową radę i prawdopodobnie przeprowadzono sugerowane zmiany w statucie. Nie dysponujemy jednak sprawozdaniem, trudno więc określić ich charakter.

18 listopada dla uczczenia setnej rocznicy wileńskiego Towarzystwa Filaretów PKA zorganizował w „Zgodzie” „Wieczór Filarecki”, podczas którego słowo wstępne pod hasłem Ojczyzna, nauka, cnota przedstawił poeta i redaktor „Dziennika Polskiego” Remigiusz Kwiatkowski (1884–1961). Odegrano też III część Dziadów, w której improwizację wygłosił związany z warszawskim Teatrem Małym aktor Zenon Choroszczo (zm. 1950). Na scanie towarzyszyli mu warszawscy artyści Mieczysław Głogowski i p. Klimaszewski oraz aktorzy piotrogrodzkiego Polskiego Teatru Ludowego, m.in. Jurkiewicz, Szlezyngier, Krzemiński i Gross.

23 października/5 listopada swój wiec zorganizował w „Zgodzie” łączący niemal wszystkie stronnictwa polityczne Centralny Komitet Polskiej Młodzieży Akademickiej. Na wieczór 24 października/6 listopada 1917 r. zaplanowano wystawienie Żywego dziennika, do której to inscenizacji ze względu na przewrót bolszewicki doszło później. Trzy dni po wspomnianym zamachu DMP, który miał być zarekwirowany i przekazany Armii Czerwonej, uratowała przed konfiskatą interwencja inż. Kwapiszewskiego u samego Feliksa Dzierżyńskiego (1877–1926). Powiadomiony wieczorem 27 października/9 listopada przez harcerzy o opieczętowaniu budynku (komunikat w „Dzienniku Polskim”, nr 267 z 21 listopada/4 grudnia) podążył do sztabu Armii Czerwonej przy nab. Mojki [Мойки p. наб.], gdzie poinformowano go, że rozkaz zajęcia „Zgody” wyszedł z Instytutu Smolnego. Na własną rękę udał się do powstałego w ramach Komisariatu Ludowego ds. Narodowościowych – Komisariatu ds. Polskich. Od jego kierownika Juliana Leszczyńskiego (1889–1937) wyprosił list polecający do urzędującego w Smolnym członka Kolegium Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (NKWD) Józefa Unszlichta (1879–1938). Skierowany następnie do Dzierżyńskiego uzyskał uchylenie konfiskaty, dzięki czemu o świcie 28 października/10 listopada zdjęto z budynku pieczęcie. Z powyższego powodu zaplanowany na 27 października wieczorek klubowy przełożony został na 9 listopada/21 listopada.

Jednym z ciekawszych wydarzeń artystycznych zorganizowanych w „Zgodzie” był wspomniany Żywy dziennik, który przed licznie zgromadzoną publicznością odegrano ostatecznie 12 listopada 1917 r. W rolę redaktora naczelnego wyimaginowanej gazety wcielił się były konferansjer krakowskiego „Zielonego Balonika” Stanisław Sierosławski (1877–1942). Oprócz niego wystąpili m.in. pisarze i publicyści Tadeusz Kraszewski (1903–1973), Jan Żyznowski (1889–1924) i Leon Reynel (1887–1931), ówczesny redaktor moskiewskiego „Echa Polskiego” Tadeusz Antoni Radwański (1884–1960) oraz współpracujący z R. Kwiatkowskim poeta i dziennikarz Tadeusz Hiż (1883–1945). 26 listopada przedstawiciele „Zgody” J. Pawlikowski i K. Kwapiszewski wzięli udział w uroczystym ingresie nowego arcybiskupa mohylewskiego Edwarda Roppa (1851–1939). W „Zgodzie” zorganizowano też po raz pierwszy i ostatni nad Newą widowisko rocznicowe związane z wybuchem powstania listopadowego 1830 r. 6 grudnia odbył się tu wieczór „Ruchu i plastyki” urządzony przez szkołę rytmiki i baletu tancerki i choreografki Tacjanny Adamowicz-Wysockiej (1881 lub 1894 –1970), z którego dochód przeznaczono na bursę Polskiej Macierzy Szkolnej (PMSz). Podkreślić też należy, że to właśnie tu odbył się pierwszy bal I Pułku Polskiego Ułanów Krechowieckich. Wcześniej fundator „Zgody” udostępnił polskim ułanom jedno ze swoich piotrogrodzkich mieszkań. Pomocną dłoń wyciągnął także do byłych krechowiaków – Antoniego Józefa Marylskiego (1894–1973) i Józefa Czapskiego (1896–1993), tworzących nad Newą od stycznia do maja 1918 r. wspólnotę religijno-pacyfistyczną.

W grudniu 1917 r. wieczorki z bufetem i koncertami organizowali w „Zgodzie” także uczniowie klas VII i VIII gimnazjum przy kościele św. Katarzyny, a Wigilię pomimo trudności komunikacyjnych świętowało tu na koszt fundatora 400 harcerzy i 300 polskich studentów. 27 grudnia miał się odbyć wieczór artystyczny „Choinka-raut” (w komitecie organizacyjnym znaleźli się M. Janowska, J. Szulcówna, A. Borawski, K. Kwapiszewski i J. Pawlikowski), w którego programie przewidywano m.in. odtworzenie polskich zagadek i przysłów oraz popisy baletowe w reżyserii artystki teatrów rządowych p. Erler-Lwowej z akompaniamentem sekstetu Jeana Sempiciano. Ze względu na konieczność dopracowania programu artystycznego i zdobycia odpowiedniej ilości wiktuałów przełożono go ostatecznie na 5 stycznia 1918 r.

Niezwykle bogatą oprawę miał również zorganizowany w sali teatralnej „Zgody” staraniem pań z komisji poborowej przy Naczelnym Komitecie Wojskowym wieczór sylwestrowy 18/31 grudnia 1917 r. uznany za „perłę «sezonu»”. W jego trakcie obejrzano 3-aktową komedię Wolna kobieta publicysty „Głosu Polskiego” Stanisława Kiedrzyńskiego (1888–1943) oraz występ kabaretu artystyczno-literackiego, a „Tęsknota polskiego słowa, polskiej atmosfery, polskiego «Kochajmy się» przemogła nawet strach przed włóczącymi się po ulicach bandytami i «czarnym automobilem» („Dziennik Polski” 1917, nr 289).

Wiele ze wspomnianych imprez traktowano jako pożegnalne. Pomimo pogarszającej się sytuacji politycznej i narastającej fali wyjazdów w rok 1918 działacze „Zgody” weszli jednak z nowymi planami. Jeszcze w grudniu 1917 r. ogłoszono konkurs na program wieczoru dochodowego pod hasłem „Przecz z drogi szablon, rutyna, tandeta! Niech żyje oryginalność, pomysłowość, twórczość!”. Termin nadsyłania prac upływał 10 (ostatecznie 18) stycznia 1918 r. Zwycięskie programy miały być realizowane w 1. kwartale 1918 r. Jury konkursu tworzyli J. Nalepińska i J. Ładzicówna-Walicka z ramienia KMA oraz jako przedstawiciele DMP K. Kwapiszewski, J. Ochlewski i J. Pawlikowski. Nagrodami dla autorów najlepszych projektów były umieszczenie nazwiska na afiszu i programie oraz honorarium w wysokości 10% dochodu z imprezy, przy okazji poinformowano, że przeciętny dochód z takich wydarzeń wynosi 300 rub. 10 stycznia uczennice gimnazjum Łucji Czechowskiej (1881–1967) ze Zgromadzenia Sióstr Misjonarek Świętej Rodziny odegrały w „Zgodzie” czteroaktowe Betleem, komedię Or-Ota (właśc. Artur Oppman [1867–1931]) Żabi król oraz wykonały tańce narodowe.

Jednym z ostatnich znanych odczytów, któremu towarzyszył również koncert, był ten z 14 lutego 1918 r. J. Andrzejewski wygłosił wówczas dla uczniów ostatnich klas gimnazjum wykład o Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Bilety na imprezy otwarte dla publiczności rozprowadzano w siedzibie KMA, Kawiarni Polskiej przy ul. Dumskiej [Думская ул.] 7, Księgarni Polskiej przy prosp. Władimirskim [Владимирский пр.] 13 oraz Kuchni studenckiej. O działalności zarówno samego DMP „Zgoda” jak i funkcjonujących ta organizacji młodzieżowych regularnie informował „Dziennik Polski”, stanowiący od września 1917 r. organ Rady Polskiej Zjednoczenia Międzypartyjnego.

Wydaje się, że działalność „Zgody” ustała latem 1918 r., brak jednak źródeł pozwalających ustalić kiedy i w jakich okolicznościach została ostatecznie zlikwidowana. Do wybuchu II wojny światowej w jej dawnej siedzibie mieścił się klub budowniczych im. Tomskiego. Od roku 1946 dawne pomieszczania DMP są siedzibą założonej w 1918 r. wytwórni filmów dokumentalnych. W 1992 r. na fasadzie kamienicy mieszkalnej umieszczono tablicę pamiątkową ku czci związanego z nią w latach 1935–1988 radzieckiego reżysera Jefima Ju. Uczitiela (1913–1988). W 2001 r. kompleks przy nab. kanału Kriukowa 12 wpisano do rejestru zabytków.


Bibliografia:
G. Karolewicz, Karol Jaroszyński (1877–1929). Fundator Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2000, s. 19; Księga pamiątkowa inżynierów technologów Polaków wychowańców Instytutu Technologicznego w Petersburgu (w rocznicę stulecia uczelni), Warszawa 1933, s. 51–53; Т. М. Смирнова, Польские общества в Санкт-Петербурге конец XIX – начало XX века, Санкт-Петербург 2013, s. 32, 33, 139, 189, 192–195, 247; J. Godlewski, Na przełomie epok, Warszawa 1990, s. 93–94; K. Jędrzejewski, Kilka wspomnień, s. 1 i nn.; „Dziennik Polski” 1917, nr z 28 kwietnia/11 maja, nr 123 z 28 maja/10 czerwca, s. 1, nr 130 z 10/23 czerwca, s. 2 (Dziesięć milionów Jaroszyńskiego), nr 131 z 11/24 czerwca, s. 3, nr 144 z 27 czerwca/10 lipca, s. 2 (Polski Klub Akademicki), nr 167 z 25 lipca/7 sierpnia, s. 3 (Polski Klub Akademicki), nr 168 z 26 lipca/8 sierpnia, s. 1, nr 169 z 27 lipca/9 sierpnia, s. 1, nr 170 z 28 lipca/10 sierpnia, s. 2 (Otwarcie polskiego Klubu Akademickiego), nr 171 z 29 lipca/11 sierpnia, s. 3 (J. Jasieńczyk, Z Klubu Akademickiego – relacja z uroczystego otwarcia klubu), nr 200 z 2/15 września, s. 3, nr 205 z 8/21 września, s. 3, nr 206 z 10/23 września, s. 1, nr 211 z 17/30 września, s. 3, nr 215 z 22 września/5 października, s. 1, nr 217 z 24 września/10 października, s. 3 (Klub akademicki i Ku czci Kościuszki), nr 221 z 29 września/12 października, s. 1, nr 222 z 30 września/13 października, s. 1, nr 223 z 1/14 października, s. 2, nr 237 z 17/30 października 1917 r., s. 3, nr 242 z 22 października/4 listopada, s. 2, 3 (Wesoły „Żywy dziennik”), nr 255 z 7/20 listopada (Wieczorek Młodzieży klubu „Zgoda” i Żywy dziennik [Journal-parlé]), s. 2, nr 260 z 11/24 listopada, s. 2 (Święto młodzieży), nr 262 z 15/28 listopada, s. 2 (Żywy dziennik), nr 263 z 16/29 listopada, s. 3 (Żywy Dziennik), nr 267 z 21 listopada/4 grudnia, s. 3 (Żywy dziennik), nr 285 z 15/28 grudnia 1917 r., s. 3 (Wieczór rytmu i plastyki), nr 287 z 17/30 grudnia, s. 1, 3 (Wieczór sylwestrowy, Choinka-raut i Komitet Domu „Zgoda”), nr 289 z 20 grudnia 1917 r./2 stycznia 1918 r., s. 3 (Wieczór Sylwestrowy), nr 292 z 24 grudnia 1917 r./6 stycznia 1918 r., s. 3 (Choinka-raut), nr 293 z 29 grudnia 1917 r./11 stycznia 1918 r., s. 3 (Z Klubu Młodzieży Akademickiej – o konkursie), 1918 nr 1 z 3/16 stycznia 1918 r., s. 2–3 (Choinka-raut), nr 2 z 4/17 stycznia 1918 r., s. 3 (Choinka-raut), nr 3 z 5/18 stycznia, s. 2 (Choinka-raut), nr 8 z 14/27 stycznia 1918 r., s. 1; „Dziennik Narodowy” 1918, nr 159 z 31 marca, s. 4 (Polski Klub Akademicki); „Harcerz” 1918, nr 1 z 24 marca, s. 14–16; „Młode Siły” 1918, nr 4–5 (styczeń–luty), s. 12–13, nr 6–7 (marzec–kwiecień), s. 14; Archiwum Katolickiego Uniwersytetu w Lublinie: rkp 1139A (K. Jędrzejewski, Kilka wspomnień związanych z genezą KUL’u. Kluby studenckie! (mps z 1968 r.); A. z Jaxa Małachowskich Wysocka, Wspomnienia, s. 35, 38, 39 (mps, b.d., dzięki uprzejmości Andrzeja Mańkowskiego z Warszawy).