Związek Wojskowych Polaków w Piotrogrodzie / Союз польских военнoслужащих в Петрограде, stołeczna centrala organizacji jednoczącej wojskowych Polaków na terenie Rosji, działająca od kwietnia 1917 do czerwca/lipca 1918 r.

W chwili wybuchu rewolucji lutowej 1917 r. w armii rosyjskiej służyło kilkaset tys. żołnierzy polskiego pochodzenia. Według wyliczeń rosyjskiego Sztabu Generalnego było ich od 314 tys., według zaś obliczeń polityka polskiego obozu narodowo-demokratycznego Jerzego Zdziechowskiego (1870–1975) do 750 tys. Po obaleniu caratu rosyjski minister wojny w Rządzie Tymczasowym Aleksandr I. Guczkow (1862–1936) wydał 18 marca 1917 r. rozkaz nr 114, który uzupełniał słynny rozkaz nr 1 Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich z 14 marca 1917 r., zapowiadający demokratyzację armii rosyjskiej. Opierając się na tych aktach prawnych, żołnierze mogli organizować zgromadzenia w celu wybierania swoich przedstawicieli. Ruch ten nie ominął również wojskowych Polaków, w tym także tych zamieszkujących w stolicy Rosji – Piotrogrodzie.

Z inicjatywą utworzenia Związku Wojskowych Polaków (ZWP) w Piotrogrodzie wystąpił już 9 marca 1917 r. pomocnik wojskowego komendanta Piotrogrodu Witold de Gruell. Zwrócił się on wówczas do adwokata i urzędnika wojskowego, a zarazem wydawcy wychodzącego w Piotrogrodzie tygodnika „Głos Polski” Henryka Lewenstama z prośbą o pomoc w realizacji tego pomysłu. Pierwsze spotkanie organizacyjne w tej sprawie odbyło się dwa dni później w mieszkaniu de Gruella przy ul. Nikołajewskiej [Николаевская ул.] (obecnie ul. Marata [Марата ул.]) 62. Wzięli w nim udział: porucznik marynarki wojennej Stanisław Iwanowski, chorąży Wacław Szczęsny, Wacław Mickiewicz i wspomniany Lewenstam. Postanowiono wówczas tworzyć polską organizację patriotyczną, ale jednocześnie bezpartyjną.

Pierwsze publiczne zebrania wojskowych Polaków w celu urzeczywistnienia tej idei odbyły się w lokalach Polskiej Kuchni Studenckiej przy prosp. Zabałkańskim [Забалканский пр.] (obecnie prosp. Moskiewski [Mосковский пр.]) 20 i „Ogniska Polskiego” przy ul. Troickiej [Троицкая ул.] (obecnie ul. Rubinsteina [Рубинштейна ул.] 13 w dniach 16–17 marca 1917 r. Wybrano na nich Komitet Wykonawczy. W jego skład weszli: gen. Jan Jacyna (1861–1930), por. St. Iwanowski, ppor. Jan Strawiński, podoficer kawalerii Pręczkowski, chor. W. Szczęsny, chor. Mieczysław Norwid-Raczkiewicz, marynarz Jan Firewicz, szer. Świętosław Baudouin de Courtenay (ur. 1888), syn słynnego językoznawcy Jana Niecisława (1845–1929), urzędnik Czerwonego Krzyża Bronisław Barylski i siostra miłosierdzia Zofia Domaszewiczówna.

Potem 24 marca/6 kwietnia 1917 r. odbył się Wiec Wojskowych Polaków w Sali Armii i Floty Domu Oficerów [Офицерскоe собраниe армии и флота] przy prosp. Litejnym [Литейный пр.] 20. Uchwalono na nim ustawę ZWP w Piotrogrodzie oraz wybrano 27- osobowy zarząd, który na zebraniu 8 kwietnia tego roku w lokalu redakcji „Głosu Polskiego” przy prosp. Newskim [Невский пр.] 72 m. 7 wybrał spośród siebie prezydium w składzie: chor. W. Szczęsny (prezes), B. Barylski (I wiceprezes), S. Iwanowski (II wiceprezes), podoficer Michał Wichliński (III wiceprezes), szer. Józef Adamczewski (sekretarz), M. Norwid-Raczkiewicz (sekretarz) i J. Jacyna (skarbnik). W zarządzie Związku znajdowali się ponadto: gen. Baranowski, zapewne Antoni Longin (1854–1922), gen. mjr Wacław Suchomel (1864–1942), sztabskapitan Władysław Grabowski (1890–1930), kpt. Henryk Roder, por. St. Iwanowski, ppor. Adam Epstein, ppor. Jan Strawiński, podoficer Antoni Petrykowski, podoficer Bolesław Kobyłecki, chor. Stanisław Kodź, chor. Zygmunt Borawski (1888–1956), syn malarza i konserwatora zabytków Aleksandra Borawskiego (1861–1942), chor. Konstanty Dobrochotow, chor. Zdzisław Zabłocki, marynarz Jan Firewicz, szer. Ludwik Kruk, siostra miłosierdzia Sabina Majewska oraz urzędnicy H. Lewenstam, Bogdan Winiarski i Bronisław Zakrzewski. W skład Komisji Rewizyjnej weszli: gen. Aleksander Babiański (1853–1931), płk Władysław Takliński (1875–1940) z korpusu inżynierów okrętowych i kpt. Władysław Moszczeński.

Członkiem rzeczywistym Związku mógł zostać każdy Polak wojskowy bez różnicy szarży, junkrowie, urzędnicy wojskowi, zarówno czynni, jak i dymisjonowani, oraz lekarze, farmaceuci i siostry miłosierdzia – Polki. Wpisowe ustalono według możliwości zainteresowanych, a składki członkowskie w wysokości od 20 groszy miesięcznie. ZWP w Piotrogrodzie został podany do wiadomości rozkazem nr 228 Piotrogrodzkiego Okręgu Wojskowego z 20 kwietnia 1917 r.

Na zgromadzeniu 6 kwietnia 1917 r. określono również cele działalności stołecznego ZWP. W jednej z uchwał skierowanych do piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich pisano: „Celem naszej działalności jest wytworzenie łączności między Polakami Wojskowymi Armii Rosyjskiej na gruncie narodowym i wzajemna pomoc w najszerszym zakresie”. W dążeniu do realizacji tych założeń ZWP miał dokonać rejestracji żołnierzy i oficerów służących w armii rosyjskiej, pracować nad ich uświadomieniem narodowym i przygotowaniem do pracy w kraju, propagować szerzenie wiedzy ogólnej i wojskowej poprzez urządzanie różnego rodzaju odczytów, kursów i popieranie czytelnictwa, zakładanie gospód dla wojskowych Polaków, ułatwianie korespondencji z krajem i odszukiwanie rodzin żołnierzy na wygnaniu, otaczanie opieką inwalidów wojskowych i rannych, pomoc materialna członkom Związku i ich rodzinom w poszukiwaniu pracy.

W celu usprawnienia pracy ZWP w Piotrogrodzie powołano komisje związkowe: wojskowo-statystyczną (przewodniczący ppłk Bitner, sekretarz chor. Dobrochotow), która miała przeprowadzić spis wojskowych Polaków i przygotować etaty na wypadek powrotu do ojczyzny; kulturalno-oświatową (przewodniczący chor. Szczęsny, sekretarz Firewicz), spraw zewnętrznych (przewodniczący gen. Suchomel), która utrzymywała stosunki z władzami państwowymi, organizacjami innych narodów i polskimi; administracyjno-gospodarczą (przewodniczący gen. Jacyna); prawną do ochrony wojskowych Polaków (przewodniczący Lewestam, sekretarz szer. Baudouin de Courtenay); statutową (Morawski i Raczkiewicz), która miała przetłumaczyć na jęz. polski rosyjskie regulaminy wojskowe. Przy ZWP w Piotrogrodzie działało również: biuro Związku (ppor. Gałach), biuro pośrednictwa pracy dla żołnierzy zwalnianych z armii rosyjskiej (ul. Sadowa 26, Wichliński), biuro porad leczniczych (dr Nowakowski), świetlica (Barylski) i Bratnia Pomoc.

Związek szybko zdobywał popularność, w niedługim czasie zapisało się do niego ponad 2 tys. żołnierzy Polaków. Na uwagę zasługuje to, że chociaż ZWP za siedzibę uznawał Piotrogród, to pozostawiał sobie prawo do organizowania autonomicznych oddziałów w całej Rosji. Powstały one głównie w pobliżu rosyjskiej stolicy (np. Carskie Sioło, Gatczyna, Kronsztad, Nowy Peterhof, Stary Peterhof i Oranienbaum) oraz w Finlandii.

Chociaż ZWP w Piotrogrodzie prowadził rozmowy ze wszystkimi stronami polskiej sceny politycznej (Komitetem Narodowym w Piotrogrodzie, Polskim Komitetem Demokratycznym, Socjaldemokracją Królestwa Polskiego i Litwy, Polską Partią Socjalistyczną – Lewica, Polskim Związkiem Ludowym, Centralnym Komitetem Młodzieży Polskiej i Blokiem Stronnictw Litwy, Białorusi i Ukrainy), to jednak pod względem ideowym znajdował się pod wpływami demokratów (Polski Komitet Demokratyczny, PPS-FR, PPS-Lewica, Polski Związek Ludowy) przeciwnych tworzeniu wojska polskiego w Rosji. Jacyna wspomina posiedzenie z udziałem przedstawicieli polskich ugrupowań politycznych i piotrogrodzkiego ZWP, zorganizowane w refektarzu kościoła św. Katarzyny. W związku z tym niezbyt dobrze układała się jego współpraca z drugim ośrodkiem tworzenia ZWP w Moskwie, który zdecydowanie popierał taką inicjatywę. Pomimo tych rozdźwięków prowadzono współpracę, przede wszystkim w sprawie zorganizowania Ogólnego Zjazdu Związków Wojskowych Polaków w Rosji, który miał wyłonić organ kierowniczy ruchu wojskowych Polaków w Rosji. Pierwsze próby podjęto już 16/29 kwietnia 1917 r. Minister wojny A. I. Guczkow nie wyraził jednak zgody na zorganizowanie takiego zjazdu. W związku z tym musiano odłożyć planowany na 15 maja 1917 r. zjazd wojskowych Polaków w Piotrogrodzie. Dopiero po interwencji prezesa Komisji Likwidacyjnej do spraw Królestwa Polskiego Aleksandra Lednickiego (1866–1934) władze rosyjskie wyraziły 24 maja zgodę na zorganizowanie w Piotrogrodzie ogólnorosyjskiego zjazdu wojskowych Polaków, uzyskując zapewnienie proszącego, że na takowym nie będzie uchwalone organizowanie armii polskiej w Rosji. Zjazd ten miał się odbyć między 7 a 14 czerwca 1917 r. we wspomnianej sali Armii i Floty oraz Sali Koncertowej [Дом Капеллы] przy nab. Mojki [Мойки p. наб.] 20. Organizacja zjazdu była dużym przedsięwzięciem logistycznym (zakwaterowanie i wyżywienie uczestników). Na 18/31 maja zaplanowano w Piotrogrodzie naradę przedstawicieli ZWP z okręgu piotrogrodzkiego i Finlandii, dotyczącą podziału mandatów przed planowanym zjazdem.

Zjazd trwał ostatecznie od 26 maja/8 czerwca – 9/22 czerwca 1917 r. i zakończył się porażką idei szerzonej przez piotrogrodzki ZWP. Doszło na nim do rozbicia ruchu wojskowych Polaków, gdy zdecydowana większość delegatów opowiedziała się za tworzeniem wojska polskiego w Rosji, zwolennicy lewicy opuścili zjazd i utworzyli konkurencyjny Komitet Główny Związku Wojskowych Polaków (Lewicy), w którego skład zarządu wszedł m.in. chor. Szczęsny z Piotrogrodu. Podczas gdy większość utworzyła swój organ kierowniczy Naczelny Polski Komitet Wojskowy (NPKW).

Wydarzenia zjazdu miały swoje odbicie również w działalności samego ZWP w Piotrogrodzie. Na jego walnym zgromadzeniu 17 lipca 1917 r. odbyły się wybory do nowego zarządu, które miały już wyraźnie polityczny charakter. W czasie głosowania wystawiono pięć list kandydatów (prawicy, centrum, lewicy, grupy państwowości polskiej i bezpartyjnych). Sukces wyborczy odnieśli kandydaci lewicy i grupy państwowości polskiej. Do nowego zarządu weszli (kolejność według liczby zdobytych głosów): urzędnik Zakrzewski, por. Iwanowski, gen. Suchomel, szer. Tucholski, gen. Babiański, szer. Baudouin de Courtenay, chor. Narwid-Raczkiewicz, chor. Dobrochotow, admirał Kazimierz Porębski (1872–1933), szer. Andrzejczyk, lekarz Mikucki, ppor. Strawiński, urzędnik Malhomme, chor. Drosio, szer. Koczko, urzędnik St. Mickiewicz, siostra miłosierdzia Korycha, szer. Jasiński, szer. Marrynajtis, szer. Hilmanowicz, szer. Muklewicz, szer. Kruk, ppor. Jabłoński, ppor. Matuszewski, szer. Petrykowski i szer. Zaremba.

Pierwsza tymczasowa siedziba ZWP w Piotrogrodzie mieściła się w 7-klasowej szkole męskiej Polskiej Macierzy Szkolnej (PMS) przy prosp. Litejnym 16 m. 5, gdzie jego przedstawiciele urzędowali w godzinach od 18.00 do 22.00. Zapisać się do ZWP można było również w redakcji „Głosu Polskiego” (prosp. Newski 72, m. 7) w godzinach od 18.00 do 20.00. Od 16 kwietnia 1917 r. siedzibę ZWP przeniesiono do gimnazjum męskiego przy kościele św. Katarzyny (prosp. Newski 34). Jego kancelaria była otwarta w godzinach od 14.00 do 20.00, a zebrania członków odbywały się w godzinach od 18.00 do 22.00. Od kwietnia 1917 r. lokal ZWP znajdował się w hotelu Regina przy nab. Mojki [Мойки p. наб.] 61 (kancelaria funkcjonowała od 17.00 do 19.00, klub zaś działał od 14.00 do 21.00), by jeszcze w maju przenieść się do Korpusu Paziów [Пажеский корпус] w pałacu Michaiła I. Woroncowa (1712–1767) przy ul. Sadowej [Садовая ул.] 26 – gdzie mieściły się: Wydział Oświaty Początkowej, Wydział Kulturalno-Oświatowy, biblioteka z czytelnią, Biuro Pośrednictwa Pracy, ambulatorium i Sekcja Korespondencyjna. 12/25 kwietnia na łamach „Dziennika Polskiego” (nr 85) zarząd ZWP złożył podziękowania za udostępnienie wymienionych wyżej lokali dyrektorom szkół PMS – Chruszczyńskiemu, św. Katarzyny – Stefanowi Cybulskiemu (1858–1937), gen. Mordwinowi i kpt. Skworcowowi z Domu Oficerskiego oraz p. Łysakowi z hotelu Regina. Latem 1917 r. otwarto gospodę Związku w lokalu Bursy Sekcji Sanitarno-Żywnościowej przy ul. Grochowej [Гороховая ул.] 29. Kolejna siedziba piotrogrodzkiego ZWP mieściła się w Pawłowskim Żeńskim Instytucie [Павловский женский институт] przy ul. Znamienskoj [Знаменская ул.] (obecnie ul. Wosstanija [Восстания ул.]) 8. Ostatnia zaś, pomiędzy styczniem a czerwcem 1918 r., znajdowała się przy ul. Siergijewskiej [Cepгиевская ул.] (obecnie ul. Czajkowskiego [Чайковского ул.]) 32. W tym czasie Związek użyczał swego lokalu innym organizacjom, m.in. 21 marca 1918 r. Wydziałowi Powrotu do Kraju Komisariatu Polskiego i robotnikom zakładów Obuchowskich, a 21 kwietnia Związkowi Ludowemu na wiec pod hasłem „Chwila bieżąca w kraju, a stanowisko emigracji w Rosji”.

Według J. Jacyny piotrogrodzki ZWP otrzymał początkowo duże wsparcie od miejscowej Polonii. Pierwszym wydarzeniem, które zorganizował ZWP w Piotrogrodzie, było tzw. święcone (sala Armii i Floty, prosp. Litejny 20), które odbyło się 16 kwietnia 1917 r. Można je uznać za wielki sukces organizacyjny, gdyż zjawiło się na nim ok. 1,5 tys. gości. W trakcie tej uroczystości przemówienie wygłosił szer. Wichliński. Kolejnym wydarzeniem była rocznica uchwalenia Konstytucji 3 maja (Hotel Regina, nab. Mojki 61). Pojawili się na niej hierarchowie katoliccy: arcybiskup mohylewski Edward von Ropp (1851–1939), sufragan mohylewski Jan Cieplak (1857–1926), sufragan łucko-żytomierski Michał Godlewski (1872–1956) oraz metropolita unicki Andrzej Szeptycki (1865–1944). Przemawiali prawnik prof. Bohdan Winiarski (1884–1969), wykładowca Wyższych Kursów Polskich oraz pisarz i poeta Tadeusz Miciński (1873–1918). 20 maja w sali ZWP (ul. Sadowa 26) odbyła się uroczystość wręczenia i poświęcenia sztandaru Sekcji Morskiej piotrogrodzkiego ZWP, w trakcie której świętowano 200-lecie bitwy pod Oliwą (1627). Inicjatorami tego wydarzenia byli gardemaryni Morskiego Korpusu Kadetów, a uczestniczyli w nim m.in. miczman Stankiewicz, zapewne Roman (1898–1940), i chor. Szczęsny, który wygłosił przemówienie. Odczyt o bitwie przedstawił wiceprezes ZWP por. Iwanowski. Poświęcania sztandaru w obecności ok. 200 zebranych, w tym gen. A. Babiańskiego i A. Lednickiego, dokonał bp J. Cieplak. Wśród imprez organizowanych przez Związek można także wymienić koncert na cele kulturalno-oświatowe, który odbył się 13 września 1917 r. w sali ZWP (ul. Znamienskaja 8). W programie znaleźli się tacy wykonawcy, jak: J. Zaleska (fortepian), I. Kliwe (śpiew), I. Birnbaum (wiolonczela), J. Hill (skrzypce), M. Tkaczew (śpiew), I. Podaszewski (fortepian), B. Klimaszewski (monologi charakterystyczne), K. Skwara (śpiew), H. Rydzewski (pieśni ludowe). W grudniu 1917 r. w lokalu ZWP odbył się także wiec junkrów Polaków zorganizowany z inicjatywy [Wacława?] Mickiewicza. Miał on na celu utworzenie kursów demobilizacyjnych, na które zapisało się 116 ochotników z garnizonu piotrogrodzkiego. 31 marca 1918 r. przygotowano dla członków ZWP i gości kolejne święcone (ul. Siergijewska 32), brak jednak informacji o frekwencji na tej uroczystości. 24 marca odbyło się walne zgromadzenie poświęcone sprawozdaniu z wizyty delegatów NPKW 27 stycznia/7 lutego 1918 r. w Radzie Komisarzy Ludowych. Wysłuchano także sprawozdania Zarządu oraz dokooptowano doń kilku członków. 19 maja przybyły z Moskwy chor. W. Szczęsny referował kwestię wyjazdów do Polski, a 26 maja odbyło się (zapowiadane najpierw na 19 maja) doroczne walne zgromadzenie. W jego trakcie przyjęto sprawozdanie dotychczasowego i wybrano nowy Zarząd wraz z Komisją Rewizyjną, zastanawiano się także nad dalszym istnieniem Związku. 12 czerwca prezydium ZWP prosiło poprzedni Zarząd o przedstawienie Komisji Rewizyjnej dokumentacji ZWP.

Od 11/23 marca co najmniej do 22 czerwca 1918 r. Sekcja Kulturalno-Oświatowa ZWP organizowała w soboty od 18.30 cieszące się powodzeniem wieczornice towarzyskie, na które członkowie Związku wchodzili bezpłatnie, goście zaś po uiszczeniu opłaty, przy czym ofertę tę adresowano do całej kolonii polskiej. Najczęściej program składał się zabawy tanecznej z „obfitym” bufetem, którą poprzedzał odczyt i koncert. Występowali stołeczni artyści tacy jak: śpiewak Kazimierz Skwara, aktor i śpiewak Henryk Rydzewski (1890–1949), czy śpiewaczka Teatru Maryjskiego N. Leżanowa. Akompaniowały im często Kwartet Symfoniczny Piotrogrodzkiego Konserwatorium oraz orkiestra wojskowa Finlandzkiego Polskiego Batalionu. Przykładowo na wieczornicy 27 kwietnia por. Otton Laskowski (1892–1953) wygłosił odczyt O czynie zbrojnym polskiego żołnierza dotyczący boju pod Krechowcami, a zabawę poprzedziły m.in. występy solistki Teatru Maryjskiego sopranistki Marii Budkiewiczowej (właśc. Wanda Melodyst, ur. ok. 1869), tenora Maksimowa, aktorów warszawskich W. Kamińskiego i Burskiej [Maryna Bórska (?)] oraz wspomnianego kwartetu Konserwatorium. W gronie wieczornicowych prelegentów byli m.in.: aktor i reżyser Zenon Choroszczo (zm. 1950) (20 kwietnia) i archeolog K. Plege (11 maja – O polskich orderach).

Drugą formą działalności kulturalno-oświatowej ZWP były odczyty. Podobnie jak wieczornice odbywały się regularnie od maja 1917 r. do czerwca 1918 r. Były to m.in.: por. Bindera Co to jest imperializm? – jego złe i dobre strony (29 maja), Łukasiewicza – Historia ustroju państwowego i stosunków społecznych w Polsce (30 stycznia), Kazimierza Berghausena Sztuka i rzemiosło (7 kwietnia) oraz członka Polskiego Towarzystwa patriotycznego Bolesława Sarankiewicza – Nasze błędy polityczne podczas wojny obecnej (7 czerwca). Od 11/23 kwietnia o godz. 18.00 odbywał się także zorganizowany przez Sekcję Rolną Polskiej Narady Ekonomicznej i Rozrachunkowej cykl wykładów poświęconych gospodarce rolnej.

Piotrogrodzki ZWP aktywnie współpracował z powstałym w czerwcu 1917 r. Stowarzyszeniem Przyjaciół Żołnierza Polskiego w Piotrogrodzie.

ZWP w Piotrogrodzie wydawał również własny organ prasowy „Czyn” pod redakcją Mariana Uzdowskiego (ur. 1890), którego pierwszy numer wyszedł 3 marca 1918 r. Zakończył on istnienie po opublikowaniu co najmniej 9 numerów (nr 9 ukazał się w maju) w 1918 r. ZWP w Piotrogrodzie działał jeszcze pod koniec czerwca 1918 r., został rozwiązany zapewne latem tego roku.


Bibliografia:
Bagiński H., Wojsko Polskie na Wschodzie 1914–1920, Warszawa 1921; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 429 i wyd. ros. Sankt Petersburg 2003; Kaźmierski I., Wojskowi Polacy w czasie rewolucji (1917–1918), Warszawa 1935; Kwestia wojska polskiego w Rosji w 1917 r. Przyczynek do historii związków i zjazdu Polaków wojskowych z byłej armii rosyjskiej oraz do dziejów ruchu niepodległościowego i polityki polskiej w Rosji, oprac. W. Szczęsny, Warszawa 1936; Miodowski A., Związki Wojskowych Polaków w Rosji (1917–1918), Białystok 2004; I-szy Ogólny Zjazd Delegatów Wojskowych Polaków w Piotrogrodzie 25 maja (7 VI) – 9 (22) czerwca 1917 r. Sprawozdanie, Piotrogród 1917 i A. Miodowski, Sprawozdanie z I Ogólnego Zjazdu Delegatów Wojskowych Polaków w Rosji (7.06–22.06.1917 R.), „Studia Podlaskie” 2000 [Białystok], t. 10, s. 233–279; Смирнова Т. М., Польские общества в Санкт-Петербурге: конец XIX–начало XX века, Санкт-Петербург 2013, s. 235–239; Wrzosek M., Polskie korpusy wojskowe w Rosji w latach 1917–1918, Warszawa 1969; J. Dowbor-Muśnicki, Moje wspomnienia, Poznań 2013, s. 244–247 i załączniki 6–9, s. 526–553; J. Jacyna, Trzydzieści lat w stolicy Rosji, Warszawa 1926, s. 99–103 (ZWP), 104–107 (Ogólny Zjazd); „Czyn” za rok 1918; „Dziennik Petrogradzki” za rok 1917; „Dziennik Narodowy” za rok 1918; „Dziennik Polski” za lata 1917–1918; „Głos Polski” za rok 1917.