Wasilewski Antoni / Василевский Антон Михайлович (1868–1930), ksiądz rzymskokatolicki, działacz społeczny, rektor nielegalnego seminarium duchownego w Leningradzie. Nad Newą mieszkał (z przerwami) ponad 20 lat.

Urodził się 13 września 1868 r. w Lublinie, w rodzinie szlachcica Michała Wasilewskiego i Wiktorii z Gąsiorowskich. Miał siostrę Pelagię. Do siódmego roku życia mieszkał z rodzicami w Warszawie, następnie w majątku na Białorusi, w gub. mohylewskiej. Po ukończeniu gimnazjum w Mohylewie wstąpił w 1886 do Rzymskokatolickiego Seminarium Duchownego (RzAD) w Petersburgu, a od 1888 r. studiował w tamtejszej Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej. W trakcie studiów w 1889 r. został wyświęcony na kapłana. Akademię ukończył ze stopniem magistra teologii. Pracę duszpasterską rozpoczął jako wikary przy parafii św. Katarzyny przy prosp. Newskim [Невский пр.] 32/34. Od września 1892 r. pracował jako wikariusz w parafii św. św. Piotra i Pawła w Moskwie. Założył tam rok później przytułek dla dziewcząt-sierot. Od 1 marca 1905 r. pełnił obowiązki proboszcza tejże parafii oraz został mianowany dziekanem moskiewskim. Kierował budową kościoła Niepokalanego Poczęcia NMP na tzw. Gruzinach (obecnie katedra) i polskiej biblioteki przy Rzymskokatolickim Towarzystwie Dobroczynności, a także przebudową parafialnego gimnazjum żeńskiego. Przez 19 lat pracował jako katecheta w szkołach moskiewskich, w gimnazjum żeńskim przy kościele oraz w domach polskich kolejarzy linii Moskiewsko-Brzeskiej kolei żelaznej w Moskwie. Zajmował się m.in. przygotowaniem dzieci do pierwszej komunii św. Wydał też, prawdopodobnie w 1913 r., książeczkę dla dzieci Moja Pierwsza Komunia (Wspomnienia Józia o tym dniu jedynym).

Po wszczęciu śledztwa w sprawie rzekomych nadużyć gospodarczych w parafii w marcu 1911 r. w jego mieszkaniu przeprowadzono rewizję. Oskarżono go o bezprawne odprawianie mszy w przytułku oraz w kilku innych miejscach (np. fabrykach), niepoinformowanie rządu o przebywających na terenie parafii niezarejestrowanych osobach zakonnych (m.in. siostrach św. Józefa z Chambéry, które pracowały w ukryciu w szkołach na terenie parafii św. św. Piotra i Pawła oraz św. Ludwika) oraz o nieodśpiewanie w trakcie nabożeństw modlitwy za cara. W wyniku zarzutów przytułek zamknięto, a ksiądz 18 marca został usunięty ze stanowiska i skierowany do Charkowa. Śledztwo, które wykazało także obecność jezuitów na terenie Rosji, miało szerszy zakres, przeprowadzono rewizje także w Petersburgu u ks. Konstantego Budkiewicza (1867–1923) oraz św. Urszuli Ledóchowskiej (1865–1939).

Wiosną 1912 ks. Wasilewski przeniósł się do Petersburga. Mianowany został wówczas kanonikiem honorowym. Od 1 kwietnia do 4 czerwca 1912 r. był wikarym przy prokatedrze Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny przy ul. 1. Roty [1-oй Роты ул.] (obecnie [1-я Красноармейская ул.] 11, od czerwca tego roku kapelanem kaplicy Niepokalanego Poczęcia NMP oraz przytułku dla ubogich dziewcząt prowadzonego przez ss. Franciszkanki Rodziny Maryi na Wyspie Wasiljewskiej [Васильевский остров] przy 14. Linii [14-я линия В.О.] 25–27. Od marca 1913 r. był też katechetą kilku szkół, m.in. od stycznia 1914 r. uczył religii w założonej w 1856 r. przez cenionego pedagoga Karła I. Maja (1820–1895), a działającej wówczas przy 10. Linii W. O. 13, szkole Karla Maja [Школa Карла Мая].

Po rewolucji październikowej 1917 r., od 1918 r. Wasilewski stał na czele zorganizowanej parafii Niepokalanego Poczęcia NMP, był także pomocnikiem ojca duchownego w RzAD, a następnie ojcem duchownym w konspiracyjnym Seminarium Duchownym. Ze względu na brak kapłanów delegowano go także do innych parafii w Piotrogrodzie oraz m.in. do Owcyna [Овцино], stacji Pasza Murmańskiej kolei żelaznej (obecnie Posiełok im. Swierdłowa [Посёлок имени Свердлова]). W tym okresie mobilizował wiernych do obrony kościołów. 6 grudnia 1922 r. sporządził raport o zamknięciu swojej ostatniej placówki duszpasterskiej – kościoła Niepokalanego Poczęcia NMP (IPMS: sygn. A.12 P. 5/3, k. 5–6).
W trakcie wojny polsko-radzieckiej, po zajęciu przez Polaków Wilna, aresztowany został 29 kwietnia 1919 r. jako zakładnik wraz z metropolitą Edwardem von Roppem (1851–1939) i grupą katolickich księży, po około trzech miesiącach został zwolniony. Poszukiwany był jednak w 1920 r., a w jego mieszkaniu trzykrotnie odbywały się rewizje. Ponownie został aresztowany 10 marca 1923 r., w trakcie pobytu w Moskwie. Sądzony był w sprawie grupowej duchowieństwa katolickiego na czele z biskupem sufraganem mohylewskim Janem Cieplakiem (1857–1926) oraz m.in. księżmi Janem Trojgą (1881–1932), Pawłem Chomiczem (1893–1942) i Dominikiem Iwanowem-Stołbińskim (1883 – po 1932). 21–26 marca 1923 r. w trakcie pokazowego procesu został skazany na 3 lata więzienia. Karę odbywał w więzieniach Sokolnickim [Сокольническая тюрьма], a następnie Lefortowskim w Moskwie. Zwolniony, po odbyciu wyroku, 24 stycznia 1925 r., wrócił do Leningradu. Od lutego do 20 marca tego roku pracował w parafii św. Bonifacego, a od kwietnia 1925 r. do stycznia 1927 r. pełnił obowiązki proboszcza parafii św. Katarzyny i wiceoficjała sądu biskupiego. Ponadto do początku 1927 r. był ojcem duchownym i spowiednikiem tajnego klasztoru, istniejącego jako akademik Mieszkaniowo-Arendowanego Towarzystwa Kooperatywy [ЖАКТ – жилищно-арендное кооперативное товарищество] przy 14. Linii W. O. 27. Co miesiąc jeździł do „filii” klasztoru na stacji Popowka [Поповка] w obw. pskowskim. Od października 1926 r. był rektorem i wykładowcą katechizmu i Pisma Świętego w podziemnym Leningradzkim Seminarium Duchownego, zorganizowanego w jego mieszkaniu przy prosp. Newskim (wówczas prosp. 25 Października [25-го Октября пр.]) 32/34, m. 92/2.

13 stycznia 1927 r. Wasilewski został ponownie aresztowany wraz sześcioma seminarzystami, którzy u niego mieszkali. Oskarżony o utworzenie i kierowanie nielegalnym klasztorem i organizacją seminarium w swym mieszkaniu. 18 lipca tego roku Pełnomocny Przedstawiciel Kolegium Zjednoczonego Państwowego Zarządu Politycznego [Объединённое государственное политическое управление] (OGPU) w Leningradzkim Okręgu Wojskowym skazał go z art. 58/10 i 122 Kodeksu Karnego RFSRR na pięć lat łagrów za „szpiegostwo na rzecz mocarstw zagranicznych” (R. Dzwonkowski, Losy duchowieństwa, s. 500). Przeniesiony do Sołowieckiego łagru specjalnego przeznaczenia [Соловецкий Лагерь Особого Назначения] na Morzu Białym, gdzie przebywał około miesiąca. 29 sierpnia 1927 r. powodu złego stanu zdrowia wyrok zamieniono mu na zesłanie do Bek-Budi w Azji Środkowej (obecnie Karshi w Uzbekistanie). Przebywał tam w tak skrajnej nędzy, bez mieszkania i środków do życia, że tęsknił za Sołowkami, gdzie był „między swoimi – syty i ogrzany” (IPMS: kol. 29/5). Starał się jeszcze o pomoc dla aresztowanej w Mohylewie swej siostry Pelagii (list do K. Pieszkowej, zob. cathol.memo.ru/DOC/PKK/letters_pdf/001935.pdf). W październiku 1929 r. przeniesiono go do Szachriziabs na zachód od Samarkandy, gdzie po kilku tygodniach zmarł. W listopadzie tego roku Polski Czerwony Krzyż (PCK) skierował zapytanie do Urzędu Stanu Cywilnego Szachriziabsu o potwierdzenie informacji o jego śmierci. 25 marca 1930 r. PCK otrzymał powiadomienie o śmierci Wasilewskiego na zesłaniu, bez wskazania daty zgonu. Zrehabilitowano go 3 czerwca 1991 r.
Odznaczony był Orderem św. Stanisława 2 kl. Określany jako „Mąż wielkiej pobożności, najłagodniejszego charakteru, wysokiej inteligencji, przez wszystkich kochany” (cyt. za: R. Dzwonkowski, Losy duchowieństwa, s. 500).

(przekład oryginalnego hasła Irena Wodzianowska)
Hasło po redakcji MCK, wersja oryginalna patrz: www.polskipetersburg.ru

Bibliografia:
Санкт-Петербургский мартиролог, Санкт-Петербург 2002, s. 303; Антоний Михайлович Василевский, w: Школa Карла Мая «Общество Друзей Школы Карла Мая», http://www.kmay.ru/sample_pers.phtml?n=12628 [dostęp; 5 VIII 2019]; Wasilewski Antoni, w: „Biała Księga” Martyrologium duchowieństwa – Polska XX w. (lata 1914 – 1989), http://www.swzygmunt.knc.pl/MARTYROLOGIUM/POLISHRELIGIOUS/vPOLISH/HTMs/POLISHRELIGIOUSmartyr3692.htm [dostęp: 5 VIII 2019] (il.); А. А. Бовкало, Церковная жизнь в гимназии Мая. Материалы научно-практической конференции, посвященной 15-летию Музею истории школы К. Мая, „Труды СПИИРАН [Санкт-Петербургский институт информатики и автоматизации Российской академии наук]” [Санкт-Петербург] 2012, s. 152–168; B. Czaplicki, Jezuici w Rosji na początku XX w., „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” 2006, t. 39, z. 1, s. 140, 148–155, 157; Б. Чаплицкий, И. Осипова, Книга памяти. Мартиролог Католической Церкви в СССР, Москва 2000, s. 37–39; R. Dzwonkowski, Kościół katolicki w ZSRR. 1917–1939. Zarys historii, Lublin 1997, s. 499–501; tenże, Losy duchowieństwa katolickiego w ZSRR. 1917–1939. Martyrologium, Lublin 1998, s. 499–501 (bibliografia); R. Dzwonkowski, T. Madała, Polscy księża w więzieniach w łagrach sowieckich od 1918 r., Lublin 1996, s. 164; И. Осипова, «В язвах своих сокрой меня…». Гонения на Католическую Церковь в СССР, Москва 1996, s. 156; F. Rutkowski, Arcybiskup Jan Cieplak (1857–1926). Szkic biograficzny, Warszawa 1934, s. 264–265, 279; tenże, Biskup Antoni Malecki 1861–1935, Warszawa 1936, s. 76, 79, 84, 93, 98–99; М. В. Шкаровский, Н. Ю. Черепенина, А. К. Шикер, Римско-Католическая Церковь на Северо-Западе России в 1917–1945 гг., Санкт-Петербург 1998, s. 22, 25, 27, 30, 217–218; „Nasz Kraj” 2018, nr 53–54, s. 24–25 (biogram); Архив Управления Федеральной службы безопасности Российской Федерации по Санкт-Петербургу и Ленинградской области w Sankt Petersburgu: spr. П-82851 (sprawa śledcza); Центральный государственный архив Санкт-Петербурга (CGA SPb) w Sankt Petersburgu: F. 143, оp. 1, spr. 82, F. 485, оp. 1, spr. 31 (prośby katolików Piotrogrodu o zwolnienie ks. Wasilewskiego i innych kapłanów w 1919); Государственный архив Российской Федерации (GARF) w Moskwie: F. 8406, оp. 2, spr. 687 (dokumentacja Czerwonego Krzyża); Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego (IPMS) w Londynie: Ambasada RP w Londynie, sygn. A.12 P.5/2, k. 178–180 (kopia własnoręcznie pisanego biogramu), A.12 P. 5/3 (kopia sprawozdania o zamknięciu kościoła), kol. 29/5 (kopia listu z Bed-Budi).