Szczęsnowicz Edward / Щеснович Эдуард Николайевич (1852/1853–1910/1911), wiceadmirał rosyjskiej Marynarki Wojennej, specjalista w zakresie broni minowej i podwodnej...

Urodził się 25 grudnia 1852/6 stycznia 1853 r. w Sołombali [Соломбала], dzielnicy Archangielska. Pochodził z katolickiej rodziny szlacheckiej. Był synem Mikołaja Szczęsnowicza, uczestnika powstania listopadowego 1830 r., zesłanego do Archangielska w roku 1833, i Petroneli z Niedziałkowskich (1811–1896).

26 września 1867 r. Szczęsnowicz w wieku 15 lat wstąpił do Szkoły Morskiej [Морское училище] w Petersburgu. Służbę w marynarce wojennej rozpoczął 26 września 1869 r. W ramach szkolenia wziął udział w rejsie po Pacyfiku, a w 1871 r. odbył szkolny rejs po Oceanie Spokojnym na kliperze „Żemczug” [Жемчуг]. Szkołę Morską ukończył 17 kwietnia 1871 r. z odpowiadającą podchorążemu rangą gerdemaryna [гардемарин]. Promocję na pierwszy stopień oficerski – miczmana – otrzymał w 1873 r., ze starszeństwem z 1872 r. Został wówczas zaliczony do korpusu oficerów broni torpedowo-minowej. Jako młodszy oficer służył w latach 1873–1874 we Flocie Bałtyckiej (FB), gdzie pływał na kanonierce „Smercz” [Смерч] jako rewizor. W 1876 r. ukończył roczny oficerski kurs torpedowo-minowy i skierowany został na Morze Czarne, gdzie pływał na kanonierce „Czarodiejka” [Чародейка]. W 1877 r. po awansie na porucznika został flagowym oficerem zespołu okrętów torpedowych na tym akwenie. Brał udział w wojnie rosyjsko-tureckiej (1877–1878).

W 1880 r. Szczęsnowicz ukończył Szkołę Minową FB. W późniejszym okresie awansował na kolejne stopnie wojskowe: kapitana 2. rangi – 1887, kapitana 1. rangi – 1898, kontradmirała (za wyróżnienie w służbie) – 17 kwietnia 1905 r., a w końcu wiceadmirała – 1909. Jesienią 1878 r. oddelegowany został do Francji (wystawa światowa) i Anglii w celu zapoznania się z nowymi rodzajami uzbrojenia torpedowo-minowego. Po powrocie publikował artykuły dotyczące broni torpedowo-minowej w czasopismach specjalistycznych, tj. „Morskij Sbornik” [Морский сборник]. W 1888 r. przedstawił w Ministerstwie Floty koncepcję obrony wybrzeża bałtyckiego przed atakiem niemieckiej marynarki wojennej, w której głównym środkiem walki marynarki rosyjskiej miały być torpedowce. Jego pomysły nie zostały jednak wprowadzone w życie.

W tym okresie dowodził różnymi jednostkami głównie we FB. Były to kolejno: kanonierka „Opyt” [Опыт], która w 1883 r. zmieniła nazwę na „Mina” [Мина] w latach 1880–1885, torpedowiec „Wyborg” [Выборг] w latach 1885–1887, który sprowadził do Rosji z Anglii, korweta „Skobielew” [Скобелев] w 1887 r. (tu także jako oficer flagowy zespołu okrętów szkolnych FB), kliper „Płastun” [Пластун] w 1888 r., kanonierka „Wichr” [Вихрь] w latach 1890–1891, hulk „Bogatyr” [Богатырь] w 1890 r., transportowiec „Sekstant” [Секстант] w 1892 r., pancernik obrony wybrzeża „Kołdun” [Колдун] w 1893 r., krążownik minowy „Wojewoda” [Воевода] w latach 1894–1895 oraz krążownik „Zabijaka” [Забияка] w roku 1895. Skierowany w styczniu 1895 r. do służby na Dalekim Wschodzie (port we Władywostoku), nad Bałtyk powrócił w1896 r., objął wtedy dowództwo pancernika obrony wybrzeża „Trifon” [Тифон], a następnie ponownie krążownika minowego „Wojewoda”, w latach 1897–1898 zaś kanonierki „Groziaszczij” [Грозящий] na Morzu Śródziemnym.

W 1898 r. podjął studia w Nikołajewskiej Akademii Morskiej [Николаевская морская академия]. Pod koniec tegoż roku wysłano go do Filadelfii (USA), gdzie nadzorował budowę krążownika „Warjag” [Варяг] oraz pancernika „Retwizan” [Ретвизан], którego został dowódcą – najpierw w budowie od lutego 1899 r., a praktycznie od podniesienia bandery 10 marca 1902 r. Okręt ten dotarł do Rosji pod koniec lipca 1902 r., a 21 września wraz z innymi okrętami wyruszył na Daleki Wschód i 20 kwietnia 1903 r. zawinął do Port Arthur. Szczęsnowicz uczestniczył z „Retwizanem” w wojnie rosyjsko-japońskiej (1904–1905). Po wejściu okrętu na minę 26/27 stycznia 1904 r. przez kilka dni odpierał na mieliźnie japońskie ataki na Port Arthur. Wyróżnił się też 28 lipca tegoż roku w bitwie na Morzu Żółtym (pozorując zamiar staranowania flagowego pancernika japońskiego „Mikasa” i odciągając uwagę od wycofujących się okrętów rosyjskich) oraz blokadzie Port Arthur. Pancernikiem „Retwizan” dowodził do jego zatopienia 24 listopada/7 grudnia 1904 r. Dostał się następnie do niewoli japońskiej, z której powrócił w 1905 r.

W 1906 r. ponownie trafił do FB. Na mocy ukazu carskiego z 19 marca 1906 r. był do 1907 r. dowódcą stacjonującego w Libawie (łot. Liepāja) Szkolnego Zespołu Okrętów Podwodnych. W tym czasie zrealizowano w tamtejszym porcie projekt basenu i zaplecza dla dwudziestu okrętów podwodnych, którego był autorem. Szczęsnowicz nadzorował również budowę okrętów podwodnych przy Zarządzie Stoczni Bałtyckiej w Petersburgu, m.in. prowadził próby stoczniowe okrętu podwodnego „Szczuka” [Щука] oraz wszedł w skład zespołu opracowującego regulaminy działania broni podwodnej. W 1907 r. brał udział jako oskarżyciel w procesie dotyczącym wejścia na mieliznę jachtu „Sztandart” [Штандарт] z rodziną carską na pokładzie. Postawił wówczas poważne zarzuty dotyczące organizacji i pracy rosyjskich służb hydrograficznych na Bałtyku, czym naraził się dowództwu floty i w rezultacie został odsunięty od czynnej służby na morzu. W ostatnich latach życia zajmował wiele wysokich stanowisk, kolejno dowódcy Połączonych Zespołów FB (1907–1908), Naczelnika Sił Morskich Morza Bałtyckiego (1908) i dowódcy Szkolnego Zespołu Torpedowców (1908–1909). Po awansie na wiceadmirała w 1909 r. został też członkiem Rady Admiralicji [Адмиралтейств-совет]. W opiniach przełożonych był doskonałym fachowcem, wymagającym i trzymającym dyscyplinę dowódcą.

Poza służbą chętnie manifestował swe polskie pochodzenie i brał udział w życiu Polonii petersburskiej. Nad Newą mieszkał w zburzonej w 1941 r. kamienicy czynszowej przy nabrzeżu Fontanki [Фонтанки р. наб.] 127 m. 1.

Oprócz tekstów w „Morskim Sborniku” był m.in. autorem prac i regulaminów z zakresu broni minerskiej i podwodnej, tj. Общие взгляды на миноносцы и минные крейсера… [Uwagi ogólne o niszczycielach i krążownikach] (1888) czy Положениe о службе на подводных лодках [Regulamin służby na okrętach podwodnych] (1907?). Pozostawił też wspomnienia Плавание эскадренного броненосца „Ретвизан” 1902–1904 [Rejs ciężkiego pancernika „Retwizan” 1902–1904] (1904?), które wznowiono w 1999 r.

Od 1898 r. był żonaty z Jadwigą Zmaczyńską (Zmaczkowską), małżeństwo było bezdzietne.
Zmarł 20 grudnia 1910 r./3 stycznia 1911 r. w Petersburgu, msza żałobna z udziałem ministra spraw morskich, dowództwa FB, członków Rady Admiralicji i kilku admirałów odbyła się w kościele Zaśnięcia NMP. Pochowany został na rzymskokatolickim cmentarzu Wyborskim obok matki; mogiła się nie zachowała. W ostatnim czasie pojawiła się inicjatywa ufundowania we wspomnianym kościele tablicy pamiątkowej ku czci wiceadmirała.

Posiadał ordery: św. Stanisława 3 kl. (1878), 2 kl. (1890), 1 kl. (1907), św. Anny 3 kl. (1880), 2 kl. (1894), 1 kl. (1910), św. Włodzimierza 4 kl. (1897), 3 kl. (1902), Krzyż św. Jerzego 4 kl. (1904), medal jubileuszowy panowania Aleksandra III (1896), złotą szablę „za odwagę” (1907) za Port Arthur, srebrny medal z wstęgą za wojnę 1904–1905 (1907). Ponadto czarnogórski Order ks. Daniły (1899), pruski Order Czerwonego Orła 2 kl. (1902) i grecki Krzyż Komandorski Orderu Zbawiciela (1903).



Bibliografia:
S. Czerep, Generałowie i admirałowie polskiego pochodzenia w armii rosyjskiej 1914–1917, Białystok 2014, s. 309–310 (nota biograficzna); L. Trawicki, Szczęsnowicz Edward, w: Polski słownik biograficzny, Warszawa–Kraków 2011, t. 47, s. 422–424 (bibliografia); M. Herma, Rosyjska flota wojenna na Bałtyku w latach 1905–1917, Kraków 2010; В. Кoзыр, Путем чести и славы, http://gazetam.ru/no190301/st04.htm [dostęp: 17 II 2016]; P. Olender, Wojna rosyjsko-japońska 1904–1905. Działania na morzu, Kraków 2010; A. Zbierski, M. Cieślak, L. Trawicki, Udział Polaków w wojnie rosyjsko-japońskiej na morzu w latach 1904–1905, Gdańsk 2000, s. 127–129 (biogram); Из истории русско-японской войны 1904–1905 гг. Порт-Артур, t. 1, Сборник документов, t. 2. Воспоминания участников, ред. В. П. Козлов, Москва, 2008; Российский государственный архив Военно-Морского Флота (RGA W-MF) w St. Petersburgu: F. 2, op. 1, d. 83.