Rzymskokatolickie oświatowo-dobroczynne Towarzystwo „Oświata” (TowO) / Римско-католическое просветительское общество „Просвещение”, działająca w latach 1909–1917 charytatywna organizacja polonijna, mająca na celu propagowanie kultury i oświaty wśród uboższych warstw ludności katolickiej na terenie całej Rosji.

Idea powołania do życia katolickiego stowarzyszenia o charakterze oświatowym wykształciła się w kręgu założycieli petersburskiego oddziału Towarzystwa św. Wincentego à Paulo. 10/23 lutego 1909 r. z wnioskiem rejestracyjnym do naczelnika miasta zwrócili się Zygmunt Kawecki, ks. Jerzy Matulewicz (właśc. Jurgis Matulevičius, 1871–1927), profesor Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej (RzAD), oraz Ludwik Monkiewicz (1848–1925), nauczyciel matematyki w gimnazjum przy kościele św. Katarzyny. Pomimo początkowej odmowy organizacja została ostatecznie zarejestrowana 28 kwietnia/11 maja 1909 r.

Statut TowO informował, że celem organizacji jest „pomoc w podtrzymywaniu i rozpowszechnianiu oświaty wśród rzymskokatolickiej ludności Cesarstwa oraz zaspokajanie potrzeb i dążności oświatowo-materialnych uboższych warstw tejże ludności” („Kraj” 1909, nr 19). Udzielane przez nią wsparcie przybierało rozmaite formy, takie jak: tworzenie i utrzymywanie instytucji oświatowych i dobroczynnych, organizowanie wykładów publicznych, tworzenie akademickich kółek kształceniowych i wychowawczych, publikowanie czasopism i innych wydawnictw (w tym podręczników). Zasięg działalności TowO obejmował całe Imperium Rosyjskie, centrala znajdowała się w Petersburgu, w innych zaś miastach dopuszczano tworzenie filii. Członkostwo w organizacji było obwarowane przynależnością do obrządku katolickiego, nie zależało natomiast od płci. Obowiązkowa składka członkowska wynosiła min. 1 rub. rocznie. Statut rozróżniał trzy grupy członków: honorowych, rzeczywistych oraz popierających; ci ostatni nie byli katolikami, wspierali więc działania TowO bez prawa udziału w zgromadzeniach.

Najwyższą instancją kierowniczą „Oświaty” było Walne Zgromadzenie, któremu podporządkowane zostały zarówno Rada Główna (tj. zarząd), jak i poszczególne sekcje oraz Komisja Rewizyjna. Organ wykonawczy TowO, Rada Główna, składał się z prezesa, dwóch wiceprezesów, sekretarza, skarbnika, dziesięciu członków i sześciu kandydatów na członków. Wszyscy oni byli wybierani podczas dorocznego zgromadzenia w tajnym głosowaniu, a ich kadencja wynosiła trzy lata, co roku odnawiano jednak jedną trzecią składu. Komisja Rewizyjna liczyła sześć osób, w tym trzech członków i trzech kandydatów; spośród tych pierwszych wybierano prezesa i sekretarza. W obrębie struktur organizacji powstawały sekcje zwane też wydziałami, przynależność do każdej z nich wymagała wniesienia oddzielnej składki. W „terenie” dopuszczano za zgodą Rady Głównej tworzenie oddziałów filialnych, składających się z co najmniej dziesięciu członków. Środki TowO pochodziły przede wszystkim ze składek członkowskich, dochodów z wykładów oraz z dobrowolnych wpłat instytucji i osób trzecich.

Zebranie organizacyjne stowarzyszenia odbyło się 18/31 maja 1909 r. w wielkiej sali bibliotecznej przy kościele św. Katarzyny (prosp. Newski [Невский пр.] 32–34). Przewodniczył mu sufragan mohylewski bp Stefan Denisewicz (1836–1913), a uroczystą oprawę wydarzenia podkreślał występ chóru uczniów gimnazjum katolickiego. W skład Rady Głównej powołano: L. Monkiewicza – prezesa, wiceprezesów: ks. kanonika Konstantego Budkiewicza (1867–1923), proboszcza parafii św. Katarzyny, i Walerię Chwiedkiewicz, przełożoną szkoły elementarnej przy gimnazjum, Helenę Jagminównę (1867–1944) – sekretarza, a także Z. Kaweckiego – skarbnika. Wśród pozostałych członków zarządu znaleźli się: ks. J. Matulewicz, ks. kanonik Kazimierz Skrynda, ks. Antoni Około-Kułak (1883–1940), proboszcz kościoła św. Kazimierza, ks. Franciszek Karewicz (1861–1945), profesor Rzymskokatolickiego Seminarium Duchownego (RzSD), a od 1914 r. biskup żmudzki; Amelia Rzeszotarska (ur. ok. 1880), Sabina Monkiewicz (1859 lub 1860–1937), Maria Giejsztor, panowie Loster i Iwanicki oraz Stefan Cybulski (1855–1937), dyrektor gimnazjum męskiego św. Katarzyny. Kandydatami na członków zostali natomiast: związany z kościołem św. Stanisława ks. Antoni Malecki (1861–1935), ks. Stanisław Maciejewicz, w przyszłości hospitant w Komitecie Narodowym Polskim, pani Walczak, Maria Loster, adwokat Adolf Kopeć i Antoni Kiersnowski. Na prośbę uczestników zgromadzenia S. Denisewicz objął patronat nad nową organizacją i udzielił jej błogosławieństwa. Siedziba zarządu mieściła się w budynku RzSD przy ul. 1. Roty [1-ая Рота] 11. Kolejnymi prezesami „Oświaty” byli: ks. Antoni Racewicz-Roczys (ur. 1872), A. Kopeć (od stycznia 1914), ks. A. Około-Kułak (od grudnia 1915).

Wśród pierwszych wydziałów były: opiekująca się kobietami-służącymi sekcja św. Zyty, kierowana przez ks. Pawła Chodniewicza (1881–1949), wicekanclerza kurii mohylewskiej i profesora RzSD sekcja prasy katolickiej, kierowana przez ks. J. Matulewicza sekcja akademicka, sekcja przyjaciół młodzieży, kierowana przez ks. F. Drzewieckiego, profesora RzAD sekcja utrzymująca szkołę elementarną na Wyspie Wasiljewskiej [Васильевский остров] przy 11. Linii [11-ая Линия В. O.], oraz założona przez ks. A. Około-Kułaka sekcja zanarwska. Pierwsze dwie zostały zlikwidowane w 1911 r. na skutek presji władz kwestionujących instrukcje, jakie otrzymały one od TowO. Mimo nieprzychylności czynników zwierzchnich szeregi „Oświaty” stale zasilali nowi sympatycy, ponieważ nie miała ona charakteru elitarnego. Na początku 1914 r. liczyła już 362 członków. Symboliczne składki członkowskie odbijały się na budżecie stowarzyszenia, który w 1913 r. wynosił zaledwie ok. 1,5 tys. rub., a więc niewiele jak na organizację ogólnokrajową.

Stowarzyszenie rozwinęło aktywną działalność oświatową, przede wszystkim w postaci wykładów, oscylujących wokół tematyki religijnej ujmowanej z teologicznego i historycznego punktu widzenia, a także prelekcji popularnonaukowych. Z reguły odczyty wygłaszano w jęz. polskim, rzadziej – po rosyjsku; za każdym razem konieczne było uzyskanie zezwolenia władz. Wśród mówców księży znaleźli się czołowi wykładowcy RzAD i RzSD: Jan Bączek (1881–1942) – „Wyższość zasady moralności w życiu przed obliczem nauki”, Aleksander Grigajtis – „Idea mesjanizmu w Starym Testamencie”, Franciszek Buczys (lit. Petras Pranciškus Būčys, 1872–1951) – „Podróż do Lourdes”, Stanisław Trzeciak (1873–1944) – „Betlejem i ucieczka do Egiptu”], Fabian Abrantowicz (1884–1946) – „Nauka i Kościół” i Aleksander Wóycicki (1878–1954) – „Życie i działalność bohatera miłosierdzia chrześcijańskiego ojca Damiana”. Zagadnienia niereligijne omawiały zazwyczaj zapraszane specjalnie osoby świeckie, w tym S. Markowski – „Powstanie i zanik ciał niebieskich” i „Powstanie życia na Ziemi”.

Działalność stowarzyszenia bacznie obserwowały władze miasta oraz Departament Spraw Religijnych Wyznań Obcych [Департамент духовных дел иностранных исповеданий], stosujący się do właściwego okólnika ministra spraw wewnętrznych Piotra A. Stołypina (1862–1911). W aktywności „Oświaty” dopatrywano się prozelityzmu: działania oświatowo-kulturalne poza murami świątyni traktowano bowiem jako bezprawną próbę „przechwycenia dusz” przez Kościół katolicki. Obawy te potęgowała konwersja dziesiątków tysięcy unitów i nawet pewnej części prawosławnych na katolicyzm po ogłoszeniu przez Mikołaja II (1868–1918) tzw. ukazu tolerancyjnego (17/30 kwietnia 1905 r.). Stąd niejednokrotne ingerencje władz w życie organizacji dobroczynnej, czego przykład stanowił zakaz wygłoszenia przez ks. prof. F. Buczysa cyklu wykładów zatytułowanych „Jezus Chrystus jako Bogoczłowiek”, będących rzekomo „publicznym propagowaniem katolicyzmu”.

Wskutek gwałtownego napływu Polaków do Piotrogrodu (tzw. ewakuacja ludności z Królestwa Polskiego) w latach I wojny światowej znacząco wzrosła liczebność „Oświaty”. Wtedy też stowarzyszenie zaktywizowało swoją działalność, kładąc nacisk na upowszechnianie wiedzy o Polsce w duchu patriotycznym. Służyły temu zarówno wykłady i prelekcje o literaturze i zabytkach, jak i koncerty muzyki, przedstawienia teatralne o tematyce bohaterskiej. Jak się zdaje, apogeum rozwoju TowO przypadło na lata 1915–1916, gdy w Piotrogrodzie działo pięć sekcji dzielnicowych stowarzyszenia, zarówno w śródmieściu, jak i na robotniczych przedmieściach. Były wśród nich: wydział wyborski działający przy kościele pw. Nawiedzenia NMP na cmentarzu Wyborskim, wydział piaseczny przy zakładach ks. Maleckiego przy ul. Kiriłłowskiej [Кирилловская ул.] 19, wydział szlisselburski przy prosp. Szlisselburskim [Шлиссельбургский пр.] 75, wydział w dzielnicy piotrogrodzkiej przy ul. Gularnej [Гулярная ул.], obecnie ul. Lizy Czajkiny, [ул. Лизы Чайкиной] 12 oraz działający przy RzSD wydział izmaiłowski. Mimo to „Oświata” nie figuruje w opublikowanym na łamach „Dziennika Petrogradzkiego” (nr 1670 z 25 grudnia 1915/7 stycznia 1916 r.) spisie działających w stolicy polskich instytucji i stowarzyszeń. Ze szczątkowych wzmianek prasowych wiadomo jednak, że jeszcze w przededniu rewolucji lutowej (23 lutego/8 marca 1917) TowO aktywnie wspierało działalność innych piotrogrodzkich organizacji: „Promienia”, Polskiej Macierzy Szkolnej oraz „Ogniska Polskiego”.


Bibliografia:
B. Czaplicki, Katolicka działalność dobroczynna w Rosji w latach 1860–1918, Warszawa 2008, s. 84–87, 312, 313; Т. М. Смирнова, Польские общества в Санкт-Петербурге: конец XIX – началo XX века, Санкт Петербург 2013, s. 81, 82; I. Spustek, Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, Warszawa 1966, s. 54–56; „Kraj” 1909, nr 19, s. 9, 17, 18 (m.in. statut „Oświaty”), nr 21, s. 8; „Dziennik Petersburski” 1910–1915, „Pod Znakiem Krzyża” 1914, nr 1, s. 14, nr 6, s. 92; „Wiadomości Archidiecezjalne” 1909, nr 5, kol. 15–16; „Życie Kościelne” 1915, nr 24, s. 306.