Polski Komitet Demokratyczny w Piotrogrodzie / Польский демократический комитет в Петрогрaде, zawiązana po rewolucji lutowej 1917 r. w Piotrogrodzie organizacja, opowiadająca się za niepodległością Polski i reprezentująca sprawę polską przed rosyjskim Rządem Tymczasowym.

Do wybuchu rewolucji lutowej 1917 r. najważniejszą organizacją skupiającą polskich demokratów na terenie Imperium Rosyjskiego było konspiracyjne Zrzeszenie Niepodległościowe utworzone w 1915 r. w Piotrogrodzie. Jego celem było zgromadzenie wokół sztandaru niepodległości jak najszerszych warstw narodu polskiego przeciwnych współpracy z carską Rosją. Z inicjatywy członków Zrzeszenia 5/18 marca 1917 r. utworzono Polski Komitet Demokratyczny (PKD) w Piotrogrodzie, który miał się stać legalnym przedstawicielstwem polskiego ruchu demokratycznego w Rosji. Jego genezę związany z tym ugrupowaniem warszawski adwokat i członek-założyciel Towarzystwa Przyjaciół Niezawisłości Polski Jan Dąbrowski (1882–1940) widział w potrzebie koncentracji zróżnicowanych pod względem przekonań społecznych odłamów myśli demokratycznej, zjednoczonych wokół wspólnego zadania, jakim było wywarcie wpływu na wolną Rosję, aby uznała niepodległość Polski. PKD nie rościł sobie jednak tytułu do miana przedstawicielstwa narodowego, a jedynie tłumacza „dążeń narodu”.

Do wybranego wówczas Komitetu Wykonawczego PKD weszli: nestor petersburskiej Polonii, współzałożyciel Zrzeszenia Niepodległościowego i członek rosyjskiej partii konstytucyjno-demokratycznej gen. Aleksander Babiański (1853–1931), związani z Polską Partią Socjalistyczną – Frakcją Rewolucyjną (PPS-FR): działacz robotniczego stowarzyszenia „Promień” oraz obrońca w procesach politycznych działaczy tej partii Henryk Piotrowicz, powiązani z „Promieniem” Stanisław Budkiewicz (1887–1937?), współredaktor „Promienia Porannego” i członek Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny (PTPOW), i Bronisław Siwik (1878–1933) – także członek Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), adwokat i członek Związku Walki Czynnej (ZWC) Stefan Mickiewicz oraz J. Dąbrowski. Obok B. Siwika PTPOW reprezentowali w Komitecie Wykonawczym: znany stołeczny adwokat Konrad Niedźwiecki (1855–1944) oraz inżynier technolog Władysław Rawicz-Szczerbo (zm. 1959). Ponadto w jego skład weszli: działacz gospodarczy i liberał, wcześniej członek studenckich kół PPS-FR Hipolit Gliwic (1878–1943), związany z „Dziennikiem Petersburskim” i jego mutacjami dziennikarz Stefan Grostern (1887–1940), reprezentujący Stronnictwo Radykałów komendant POW na Rosję i działacz społeczny Franciszek Skąpski (1881–1966), członek rosyjskiej partii konstytucyjno-demokratycznej, powiązany od studiów w Instytucie Technologicznym z ruchem socjalistycznym Aleksander Więckowski (1854–1919) oraz Jan Stanisław Barchwic (Barchwitz) (1878–1950?), dyrektor w fabryce przędzalniczej braci Leontiewów w Piotrogrodzie, prezes „Promienia” i działacz Towarzystwa Popierania Polskiego Teatru Ludowego Stefan Filipkowski (1873–1948), Julian Łukasiewicz (1892–1951), poseł RP (1933–1934), a następnie ambasador w Moskwie (1934–1936), i Jerzy Rackman (1888–1944). W większości osoby te były członkami wspomnianego wcześniej Zrzeszenia Niepodległościowego.

Strukturę wewnętrzną PKD oparto ostatecznie na propozycji H. Gliwica i H. Piotrowicza. Na czele organizacji stał Wydział Wykonawczy i podległe mu Wydziały: Prasowy – odpowiedzialny za kierowanie organem prasowym i utworzenie biura prasowego (przewodniczący – H. Gliwic), Organizacyjny – mający urządzać wiece, odczyty, odpowiadać za komunikację z prowincją i sprawy wojskowe (przewodniczący – W. Rawicz-Szczerbo), Krajowy – odpowiadający za komunikację z krajem, w tym m.in. Radą Regencyjną (przewodniczący – F. Skąpski), Reprezentacyjny – mający utrzymywać stosunki z Rosjanami i innymi narodowościami (przewodniczący – A. Babiański), Prawny (przewodniczący – K. Niedźwiecki). Oprócz członków PKD w skład Wydziałów mogli wchodzić również rzeczoznawcy oraz stali współpracownicy.

Chcąc odgrywać rolę większą niż jedynie przedstawicielstwo ruchu demokratycznego w Piotrogrodzie, PKD zaczął szukać porozumienia z innymi ośrodkami imperium. 14/27 marca 1917 r. członkiem PKD został reprezentujący moskiewskie środowisko polskich demokratów wybitny adwokat i działacz społeczny Aleksander Lednicki (1866–1934), upoważniony do nawiązania porozumienia z Polskim Klubem Demokratycznym w Moskwie, który powstał tam 7/20 marca. W rezultacie podjętych działań sześciu delegatów z Moskwy weszło do PKD w Piotrogrodzie. Wobec szybkiego krystalizowania się polskich ugrupowań politycznych w tym okresie nie udało się utrzymać jedności struktur zrzeszających osoby o tak odmiennych poglądach politycznych. Już w marcu z PKD odeszli socjaliści z PPS–FR: B. Siwik, H. Piotrowicz i S. Budkiewicz, a 23 marca/5 kwietnia rezygnację z członkostwa w nim złożył A. Lednicki, który w tym czasie został prezesem Komisji Likwidacyjnej do spraw Królestwa Polskiego i chciał zachować apolityczność.

PKD był uznawany przez wiele ugrupowań demokratycznych za swoją centralę. W związku z tym z mniejszych ośrodków płynęły doń prośby o pomoc programową i organizacyjną. W tym czasie wyrosła mu również konkurencja. Bardziej umiarkowany, związany z Lednickim, moskiewski Polski Klub Demokratyczny, chcąc zdobyć większe wpływy w polskim ruchu demokratycznym, zwołał w dniach 26–27 kwietnia/9–10 maja 1917 r. Zjazd Demokracji Polskiej w Moskwie. Zadaniem tego zgromadzenia były koordynacja poczynań, opracowanie jednolitych założeń programowych oraz wybór nowego organu kierowniczego polskiego ruchu demokratycznego w Rosji. Udział w nim wzięło 38 delegatów reprezentujących różne polskie ośrodki demokratyczne. Najliczniejsze grupy stanowili delegaci z Moskwy – 13 (Polski Klub Demokratyczny – ośmiu i Zrzeszenie Niepodległościowe – pięciu), Piotrogrodu i Charkowa – po czterech. W wyniku długiej dyskusji przyjęto ogólnikową platformę programową. Wybrano również nowy skład Polskiego Komitetu Dedmokratycznego, który pełnić miał funkcję organu wykonawczego zjazdu. Do grona tego zaproponowano reprezentantów środowisk – piotrogrodzkiego: A. Babiańskiego, J. Dąbrowskiego, H. Gliwica, S. Mickiewicza, F. Skąpskiego i W. Rawicza-Szczerbo, – moskiewskiego: działacza PPS i dyrektora we francuskim Towarzystwie Akcyjnym Fabryk Bawełnianych pod firmą Diedowskaja Manufaktura w Moskwie Ludwika Darowskiego (1881–1948), publicystę Feliksa Kierskiego (1884–1926), adwokata Leona Wasserbergera, chemika i biofizyka prof. Wojciecha Świętosławskiego (1881–1968) oraz prawnika i publicystę Eugeniusza Starczewskiego (1862–1927), z Kijowa redaktora „Gazety Narodowej” Karola Waligórskiego (1892–1951), z Charkowa lwowskiego prawnika i publicystę Stanisława Hofmokla (1869–1943) i z Mińska związanego z PPS psychiatrę i neurologa Stefana Kopcińskiego (1878–1943).

Polscy demokraci w Piotrogrodzie utworzyli na początku maja 1917 r. Polski Klub Demokratyczny w Piotrogrodzie. Jego prezesem został znany inżynier elektryk Ludwik Tołłoczko (1870–1957), wiceprezesami: inżynier Stefan Jabłoński (ur. 1867) i J. Dąbrowski, sekretarzem – adwokat Lucjan Altberg Laskowski (1886–1967), a skarbnikiem – działacz POW, inżynier technolog Stanisław Korsak. Zapisało się do niego ponad 300 osób. Działalność klubu przejawiała się przede wszystkim w organizowaniu wykładów na tematy polityczne w sali „Ogniska Polskiego” przy ul. Troickiej [Троицкая ул.] (obecnie ul. Rubinsteina [Рубинштейна ул.]) 13. W centrum zainteresowania znajdowały się perspektywy odbudowy Polski, jej ustrój i problematyka narodowościowa. Ślady tej aktywności w notatkach prasowych zachowały się do połowy marca 1918 r.

Formowanie się nowego składu PKD przebiegało powoli, co prawdopodobnie wynikało z niechęci do zmian poprzedniego jego składu. Dopiero 12/25 czerwca 1917 r., w wyniku ponagleń ówczesnego ministra wojny i marynarki w Rządzie Tymczasowym Aleksandra F. Kiereńskiego (1881–1970), opracowano projekt regulaminu PKD. Zaproponowano w nim zapis, że organizacja ta koordynuje działalność zrzeszeń demokratycznych i całego ruchu demokratycznego w Rosji. Zakładano też, że będzie miała prawo zmieniać i uzupełniać uchwały programowe i taktyczne zjazdu w sprawach niecierpiących zwłoki. Uściślono również skład PKD, faworyzując przy tym środowisko piotrogrodzkie, o czym przesądzało uznanie, że co najmniej ośmiu jego członków musiało na stałe mieszkać w stolicy Rosji. Zaplanowano powstanie pięciu Wydziałów PKD: Wykonawczego, Prawnego, Porozumiewania się z Krajem i Radą Stanu, Organizacyjnego i Skarbowego.

Brak materiałów źródłowych nie pozwala na ustalenie, w jakim składzie działał PKD w okresie letnim. We wrześniu 1917 r. sam uznał, że w jego skład wchodzą następujące osoby: L. Altberg Laskowski, A. Babiański, prawnik Marian Babiański, J. Dąbrowski, S. Filipkowski, H. Gliwic, S. Grostern, S. Jabłoński, S. Korsak, sekretarz, a następnie dyrektor Towarzystwa Rolników Poszkodowanych Wskutek Działań Wojennych w Mińsku, a potem w Piotrogrodzie Seweryn Ludkiewicz (1882–1964), S. Mickiewicz, K. Niedźwiecki, W. Rawicz-Szczerbo, F. Skąpski, matematyk, dziekan wydziału inżynierii budowlanej stołecznego Państwowego Instytutu Politechnicznego [Политехнический Институт императора Петра Великого] Wiktor Staniewicz (1866–1932), L. Tołłoczko, L. Wasserberger, A. Więckowski i związany z POW i PTPOW inżynier technolog Józef Ziabicki (1871–1958).

W sierpniu 1917 r. PKD wraz ze świeżo utworzoną po czerwcowym Zjeździe Polskim w Kijowie Centralą Demokratyczną na Ukrainie i działającym od 1907 r. Związkiem Radykalno-Demokratycznym na Litwie i Białej Rusi uznały, że wobec zmian sytuacji w Rosji powstała konieczność ustalenia poglądów na kwestię współpracy z narodowościami kresowymi oraz rozważenia wydarzeń z życia kraju, tj. akcji Koła Polskiego w Galicji, kryzysu w sprawie tworzenia armii narodowej i dymisji Tymczasowej Rady Stanu (25 sierpnia 1917). W tym celu postanowiono zwołać II Zjazd Demokracji Polskiej w Rosji. Wobec różnych problemów odbył się on w Piotrogrodzie przy nabrzeżu Mojki [Мойки p. наб.] 20 dopiero w dniach 6–12/19–25 października 1917 r. Wzięło w nim udział 157 delegatów polskich ugrupowań demokratycznych. Na Zjeździe wybrano 50-osobową Radę Polityczną oraz nowy 25-osobowy skład polskiego Naczelnego Komitetu Demokratycznego (NKD). Do tego ostatniego weszli reprezentanci środowiska piotrogrodzkiego, w tym PKD: A. Babiański, J. Dąbrowski, S. Grostern, H. Gliwic, prof. katedry lotnictwa w Instytucie Technologicznym Witold Jarkowski (1875–1918), S. Jabłoński, S. Ludkiewicz (sekretarz), S. Mickiewicz, W. Rawicz-Szczerbo, A. Więckowski (prezes), L. Wasserberger i J. Ziabicki; moskiewskiego: L. Darowski, F. Kierski, Ludwik Józef Ewert (Evert) (1863–1945), Wacław Purski (1874–1948); kijowskiego: Józef Bromirski (1865–1925), Roman Knoll (1888–1946), E. Starczewski (wiceprezes), K. Waligórski, winnickiego: Franciszek Ciągliński (1867–1922), żytomierskiego: prawnik Michał Skokowski (1878–1930); mohylewskiego: przedstawiciel grupy wileńskich krajowców-demokratów Konstanty Gordziałkowski i Kazimierz Wimbor (1887–1927), oraz mińskiego: Zygmunt Nagórski (1884–1973).

Wobec ówczesnych trudności komunikacyjnych w Rosji NKD obradował najczęściej w okrojonym stanie ograniczonym zwykle do osób zamieszkałych na stałe w Piotrogrodzie. Za jego sprawy finansowe i korespondencję z zagranicą odpowiadał J. Ziabicki, za wewnętrzne życie obozu demokratycznego i stosunki z rosyjskimi organizacjami społecznymi – S. Mickiewicz, za stosunki z instytucjami rządowymi – W. Rawicz-Szczerbo, za kontakty z innymi ugrupowaniami polskimi – H. Gliwic. Jego sekretariat prowadzili zaś S. Ludkiewicz i W. Jarkowski.

W tym okresie NKD ściśle współpracował z Radą Polityczną przy Prezesie Komisji Likwidacyjnej do spraw Królestwa Polskiego oraz Radą Porozumienia Stronnictw Państwowości Polskiej. Wobec braków w materiale źródłowym trudno określić, kiedy NKD zaprzestał swojej działalności. Wiadomo, że działał przynajmniej do połowy kwietnia 1918 r.

Do podstawowych tez programowych PKD należy zaliczyć: dążenie do stworzenia niepodległego państwa polskiego (we wrześniu 1917 r. mówiono już o zjednoczonym niepodległym państwie polskim z dostępem do morza), podporządkowanie się emigracji polskiemu rządowi w Warszawie i popieranie go, sprzeciw wobec tworzenia armii polskiej w Rosji oraz współpracę z narodowościami kresowymi. Z kolei oblicze ideowe Polskiego Klubu Demokratycznego w Piotrogrodzie dobrze oddawała uchwala z 17/30 maja 1917 r., obwieszczająca, że „uznaje [on] za naczelne zadanie polityczne dążenie do niepodległości Polski, której zjednoczenie się opiera na niewzruszonej zasadzie prawa narodów do stanowienia o swoim losie […], w triumfie haseł Rewolucji Rosyjskiej i utrwaleniu Republiki Demokratycznej w Rosji widzi jedną z istotnych gwarancyj wolności i niepodległości Polski […], dąży do stworzenia Rzeczypospolitej Polskiej na zasadach zupełnej równości obywatelskiej, sprawiedliwości społecznej i uszanowania praw kulturalnych i politycznych mniejszości narodowych” (cyt. za: Kwestja wojska polskiego w Rosji w 1917 r., s. 42).

Aktywność PKD w całym okresie jego istnienia koncentrowała się na dwóch aspektach. Pierwszym było koordynowanie działalności polskiego ruchu demokratycznego w Rosji. Drugim zaś szerzenie w kręgach władzy rosyjskiej oraz wśród społeczności polskiej własnych celów oraz zwalczanie wpływów przeciwników politycznych. W celu realizacji tych zadań PKD prowadził akcję informacyjno-propagandową, udzielał porad innym organizacjom demokratycznym, publikował różne materiały programowe i odezwy. Najważniejsze było jednak wydawanie własnych tytułów prasowych. Już w marcu 1917 r. za organ prasowy PKD uznano reaktywowany po rewolucji lutowej „Dziennik Petrogradzki”, a po jego zamknięciu „Dziennik Narodowy”.

Siedziba PKD mieściła się w centrum miasta, początkowo przy prosp. Newskim [Невский пр.] 78 m. 20, a potem przy ul. Kabineckiej [Кабинетская ул.] (obecnie ul. Prawdy [Правды ул.]) 7 m. 14.


Bibliografia:
H. Bartoszewicz, Polskie ugrupowania polityczne w Rosji wobec problemu niepodległości Rzeczypospolitej (luty–listopad 1917 roku), „Mazowieckie Studia Humanistyczne” 1999, nr 1, s. 49–53; Kwestja wojska polskiego w Rosji w 1917 r. Przyczynek do historji związków i zjazdu Polaków wojskowych z b. armii rosyjskiej oraz do dziejów ruchu niepodległościowego i polityki polskiej w Rosji, Warszawa 1936, s. 37–43; A. Miodowski, Demokraci polscy w Rosji w latach 1917–1918, w: „Studia podlaskie” 1998, t. 8, s. 19–33; tenże, Wychodźcze ugrupowania demokratyczne wobec idei polskiego wojska w Rosji w latach 1917–1918, Białystok 2002, s. 26–34; D. Tarasiuk, Polski obóz narodowy w Rosji w latach 1917–1918, Lublin 2014; „Dziennik Petrogradzki” (1917); „Dziennik Narodowy” (1917–1918); Государственный архив Российской Федерации (GARF) w Moskwie: F. P 5122 (Польские политические организации на территории России [1906–1918]), оp. 1, d. 182, 183, 193, 201, 203.