Baudouin de Courtenay-Vasmer-Ehrenkreutz-Jędrzejowiczowa Cezaria Anna / Бодуэн де Куртенэ Эренкройц Енджеевичева Цезария Ивановна (1885–1967), etnograf, etnolog, profesor Uniwersytetów im. Stefana Batorego (USB) w Wilnie oraz Warszawskiego (UW), pierwsza polska kobieta rektor.

Urodzona 2 sierpnia 1885 r. w Dorpacie (ros. Дерпт, dzisiejsze Tartu w Estonii) była najstarszą córką z pięciorga rodzeństwa wybitnego językoznawcy Jana Niecisława Baudouina de Courtenay (1845–1929) i jego drugiej żony – lekarki, publicystki i społeczniczki Romualdy z Bagnickich (1857–1935). Brat Świętosław (ur. 1888) był prawnikiem i dyplomatą, siostry: Zofia (1887–1967), malarką, Ewelina (1892–1984) – żona Stanisława Jana Małachowskiego-Łempickiego (1884–1959) – historykiem, i Maria (1897–1945), zamężna z lekarzem Sławomirem Kieresant-Wiśniewskim, prawniczką.

Baudouin de Courtenay rozpoczęła naukę w 1894 r. w gimnazjum żeńskim w Krakowie, gdzie jej rodzina przeniosła się w związku z podjęciem przez ojca pracy na tamtejszym Uniwersytecie Jagiellońskim. Zaczęła wówczas przejawiać talenty malarskie i muzyczne. Po wygaśnięciu kontraktu ojca na uczelni krakowskiej przyszedł czas na kolejne przenosiny, tym razem do „wstrętnego Pitra”, jak określała stołeczny Petersburg, gdzie mieszkała z rodzicami w latach 1900–1913, najpierw przy ul. 5 Roty [5-ой роты ул.] (obecnie 5 Krasnoarmiejskaja [5-я Красноармейская ул.]) 6 (1901–1903), potem ul. Mohylewskiej [Могилевская ул.] (obecnie prosp. Lermontowskij [Лермонтовский пр.]) 23 (1904–1907).

Nad Newą kontynuowała naukę w miejscowym rosyjskim gimnazjum – ojciec celowo nie posyłał dzieci do szkół polskich przy kościele św. Katarzyny. W czasie wolnym od nauki wraz z rodzeństwem z pasją oddawała się lekturze zgromadzonych w jego bibliotece książek. W mieszkaniu rodzinnym bywał Zygmunt Librowicz (1855–1921), który przynosił Baudouin de Courtenay z księgarni Bolesława Maurycego Wolffa (1825–1883) egzemplarze książek z kanonu literatury młodzieżowej i dziecięcej. Ze wspomnień jej siostry Eweliny dowiadujemy się, że dbano tam o wychowanie córek. „Zapewne dzięki ogólnej kulturze, jaką wpoił dom – pisała – oczytaniu, nie było mowy o jakichś trudnościach w szkole. […] Polskiego, literatury i historii Polski, w przeciwieństwie do innych rodzin polskich w Petersburgu, nas, młodsze dzieci, właściwie nie uczono. Samo przez się rozumiało się, że mamy znać historię Polski, literaturę, gramatykę”. Czas wolny – prócz literatury – wypełniały rodzeństwu wycieczki do podpetersburskich wsi i miejscowości letniskowych, gdzie Cezaria zaznajamiała się z miejscowym folklorem. Kontynuowała też naukę gry na fortepianie. Z uwagi na swój wyjątkowy talent muzyczny zapamiętywała zasłyszane melodie i grała je ze słuchu ojcu, który nadzwyczaj cenił polskie ludowe motywy muzyczne. W wieku 10 lat oświadczyła przyjaciółce, że zostanie profesorem na uniwersytecie (E. Małachowska, Jan Baudouin de Courtenay w życiu prywatnym, „Przegląd Humanistyczny” 1973, nr 3, s. 99).

Po uzyskaniu w 1903 r. matury Baudouin de Courtenay wstąpiła, podobnie jak jej matka, na Wyższe Kursy Żeńskie (zwane Kursami Biestużewskimi). Rozpoczęte studia, przerwała w 1905 r. w okresie rewolucji. Rok później wstąpiła jako wolny słuchacz na Wydział Historyczno-Filologiczny Uniwersytetu Petersburskiego (UP). Uczęszczała tam m.in. na wykłady ojca oraz innych wybitnych profesorów UP – filologa klasycznego Tadeusza Zielińskiego (1859–1944), językoznawcy Aleksieja A. Szachmatowa (1864–1929) czy historyka Michaiła I. Rostowcewa (1870–1952). W kolejnych latach jej zainteresowania lingwistyczne osłabły na rzecz etnografii i etnologii, z którymi to naukami w niedalekiej przyszłości miała się związać już na stałe. W 1909 r. odbyła swą pierwszą podróż do Królestwa Polskiego. Po powrocie kontynuowała naukę na UP, którą ukończyła w 1911 r. jako jedna z pierwszych kobiet z dyplomem I st., broniąc dyplomu na podstawie rozprawy pt. Język modlitewnika maryjnego wieku XVI wydanego przez profesora Ptaszyckiego, napisanej u prof. Zielińskiego. W trakcie studiów poznała swojego pierwszego męża – urodzonego w Petersburgu niemieckiego językoznawcę i etnologa Maxa Vasmera (1886–1962). Jednak mimo wspólnych pasji, w tym licznych podróży, m.in. do Grecji i Austrii, zawarte w 1910 r. w Krakowie małżeństwo po krótkim czasie się rozpadło.

Idąc w ślady swej matki, w okresie petersburskim Baudouin de Courtenay zajmowała się działalnością społeczną na rzecz nadnewskiej kolonii polskiej. W 1909 r. wraz z absolwentką petersburskiego Żeńskiego Instytutu Medycznego, a później doktor medycyny Zofią Sadowską (1887–1960) oraz lekarką Stanisławą Adamowiczową (1888–1965), utworzyła studencką organizację kobiecą pod nazwą Stowarzyszenie Polek „Spójnia”. Głównym celem programowym nowo utworzonej organizacji było promowanie kwestii kobiecej wśród studiujących w Petersburgu Polek oraz wzajemna pomoc, edukacja, utrzymywanie więzów koleżeńskich i pielęgnacja polskości. W ramach „Spójni” organizowano biura pośrednictwa pracy, spotkania edukacyjne (w sekcjach samokształceniowych: literackiej, historycznej i pedagogicznej) i towarzyskie. W obrębie „Spójni” funkcjonował też klub dyskusyjny, któremu przewodniczyła Kazimiera Iłłakowiczówna (1892–1983) oraz biblioteka. Wielką wagę przykładano do promocji patriotyzmu wśród Polek. W tym celu obchodzono rocznice narodowe i organizowano wyjazdy do Polski.

Rozwód z Vasmerem wpłynął na dalsze kroki młodej uczonej, która decydując się na samodzielność postanowiła udać się do Warszawy. Zdaniem Doroty Zamojskiej przeprowadzka mogła też być spowodowana „chęcią wyzwolenia się spod wpływu osobowości ojca”. W 1913 r. podjęła w warszawskich prywatnych gimnazjach pracę w charakterze nauczycielki jęz. polskiego, łaciny i rosyjskiego, równolegle kontynuując działalność naukową, której efektem było opublikowanie jeszcze w Petersburgu jej pierwszych prac językoznawczych pt. Албания и Албанцы [Albania i Albańczycy] (Санкт-Петербург 1913) oraz Камень-Латырь и город Алатырь [Kamień Latyr i miasto Ałtyr] (tamże 1914) – poświęconą etymologii obecnego w słowiańskich mitologiach i uznawanego przez rosyjskie przysłowie za „matkę wszystkich kamieni” meteorytowi. Odtąd profil badawczy Baudouin de Courtenay uległ przemianie, a w jej publikacjach zaczęła dominować problematyka etnograficzna i etnologiczna.

W 1916 r. ponownie wyszła za mąż za późniejszego historyka prawa i działacza Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), a w odrodzonej Polsce senatora (1930–1938) i ostatniego rektora (1939) USB w Wilnie – Stefana Ehrenkreutza (1880–1945). Mieli troje dzieci – zmarłą tragicznie córkę Krystynę (1917–1927) oraz synów: Tadeusza (1919–1976), żołnierza Armii Krajowej na Wileńszczyźnie, i Andrzeja (1921–2008), historyka-orientalistę – profesora na Uniwersytecie Michigan w Ann Arbor (USA), a potem współtwórcę Australijskiego Instytutu do Spraw Polskich. W 1920 r. wraz z rodziną wyjechała do Wilna, gdzie jej mąż brał udział w tworzeniu uniwersytetu, a ona ponownie zajęła się nauczaniem w miejscowym gimnazjum. Po dwóch latach na podstawie rozprawy Święta Cecylia (przyczynek do genezy apokryfów) („Lud”, 1922) habilitowała się na UW, a w 1923 r. otrzymała wykłady zlecone na wileńskim USB. W krótkim czasie – dzięki własnemu talentowi i wytężonej pracy – stworzyła w Wilnie silny ośrodek ludoznawczy. W kolejnych latach jako docent (1924–1927), a następnie zastępca profesora, pracowała w Zakładzie Etnografii i Etnologii USB. W roku 1929 została mianowana profesorem nadzwyczajnym. Jednocześnie aktywnie udzielała się w życiu naukowym, organizując II Zjazd Geografów i Etnografów Słowiańskich (1927) oraz II Międzynarodowy Kongres Sztuki Ludowej (1930).

Sukcesy zawodowe nie szły w parze z powodzeniem w życiu małżeńskim, w którym pojawiły się rysy, doprowadzając ostatecznie do drugiego rozwodu (1933). I tym razem sytuacja rodzinna stanowiła impuls do przemiany życiowej, w której wyniku zdecydowała się opuścić Wilno i osiąść w Warszawie, gdzie w 1935 r. podjęła pracę na UW i objęła Katedrę Etnografii Polskiej. Tam też otrzymała nominację profesorską. W tym samym czasie zdecydowała się na trzecie małżeństwo – z Januszem Jędrzejewiczem (1885–1951) – ministrem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (1931–1934) oraz premierem RP (1933–1934) i autorem słynnej reformy szkolnej, zwanej jędrzejowiczowską. Fakt ten doprowadził do pojawienia się licznych złośliwych komentarzy. Bardzo negatywnie wypowiedział się na jej temat słynący ze złośliwych komentarzy ks. Bronisław Żongołłowicz (1870–1944), który w swych Dziennikach zarzucał uczonej mężowską protekcję. „Cezia – pisał – jest duchem wszelkich natchnień w poczynaniach kierowników Wyznań, Oświaty i Kultury w Polsce. […] Dziś gdy Minister Oświaty tworzy katedrę kochance, po zwinięciu 50 katedr i usunięciu z nich szeregu profesorów, następnie kochankę, żonę profesora Uniwersytetu Wileńskiego, odbiera mężowi, ta zaś zmienia wyznanie, otrzymuje od kochanka – Premiera-Ministra awans, wynoszący 450 zł miesięcznie” (B. Żongołłowicz, Dzienniki 1930-1936, Warszawa 2004, s. 543). W okresie warszawskim uczona podjęła również zakończone sukcesem starania o utworzenie w stolicy Muzeum Etnograficznego.

Kolejna zmiana w życiu Baudouin de Courtenay była związana z wybuchem II wojny światowej. Po agresji hitlerowskiej na Polskę (1 września 1939 r.), Cezaria wraz z mężem opuściła kraj i przez Lwów, Rumunię przedostała się na Bliski Wschód, gdzie m.in. otrzymała zatrudnienie w powołanym przez Stanisława Swianiewicza (1899–1997) Biurze Studiów Bliskiego i Środkowego Wschodu, znajdującym się w Jerozolimie. Była jednym ze współzałożycieli tamtejszego Polskiego Instytutu Naukowego. Ostatecznie w wyniku ewakuacji, dotarła wraz z mężem w 1947 r. do Londynu, gdzie przebywała aż do śmierci. Na emigracji prowadziła nadal aktywną działalność zawodową i naukową. Pracowała na rzecz utworzenia Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie, w którym pełniła następnie funkcję członka Wydziału Humanistycznego, a w 1958 r. objęła godność rektora Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie. Była też członkiem wielu towarzystw naukowych, w tym m.in.: paryskiego Towarzystwa Historyczno-Literackiego, londyńskiego Zrzeszenia Polskich Profesorów i Wykładowców na Obczyźnie czy Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland.

Była autorką wielu wartościowych prac dotyczących etnografii i etnologii (warto w tym miejscu dodać, że przez długi okres jej spuścizna naukowa była w powojennej Polsce właściwie nieznana). Jak podkreślają znawcy, Baudouin de Courtenay nie posiadała swego mistrza, którego szkołę lub dzieło mogłaby kontynuować, nie posiadała zatem i wzorców, a jej podejście do badań „odznaczało się znacznym nowatorstwem”. Jej dorobek naukowy obejmuje 45 artykułów, prac monograficznych, referatów i opracowań materiałowych rozproszonych w licznych periodykach. W swych badaniach zajmowała się m.in. muzealnictwem (w tym gromadzeniem zbiorów etnograficznych regionu wileńskiego), szeroko pojętą kulturą ludową, folklorem i obrzędowością, podejmowała problematykę związaną z kultem św. Jerzego, a jako jedyna polska etnolog, w swych rozważaniach stosowała fenomenologię. W okresie petersburskim opublikowała zaledwie dwie wspomniane wyżej prace. Pozostała część publikacji przypada głównie na okres wileński, warszawski i londyński. Wśród nich są m.in.: Ślady walk Rosjan z Mordwinami w rosyjskiej literaturze ludowej („Wisła”, 1916), Echa stosunków polsko-rosyjskich w Bylinach (Warszawa 1918), Św. Cecylia (przyczynek do genezy apokryfów) (Lwów 1922), Ze studiów nad obrzędami weselnymi ludu polskiego (Wilno 1929) oraz liczne artykuły publikowane na łamach „Ludu”, „Kuriera Wileńskiego”, „Roczników Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie”. Była członkiem redakcji pisma „Balticoslavica”.

Zmarła 26 lutego 1967 r. w Londynie. Pochowana została wraz z mężem na cmentarzu Elmers End pod Londynem. Na warszawskim cmentarzu Powązkowskim na grobowcu Małachowskich umieszczono tablicę ku pamięci jej samej oraz pochowanej tam matki i sióstr (kw. 21, rz. 4, m. 27, 28).

Była odznaczona Krzyżem Oficerskim Polonia Restituta (1929).


Bibliografia:
L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 391 i wyd. ros. Sankt Petersburg 2003; J. Draus, Życie i działalność Cezarii Baudouin de Courtenay-Jędrzejowiczowej (1885–1967), w: Losy Polek żyjących na obczyźnie i ich wkład w kulturę i naukę świata. Historia i współczesność, red. A. i Z. Judyccy, Lublin 1999, s. 44–52; A. Kutrzebianka, Rozwój etnografii i etnologii w Polsce, Kraków 1948, s. 40–41; L. Turkowski, Prof. dr Cezaria Baudouin de Courtenay Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowa. Wspomnienie, „Lud” 1968, t. 52, s. 357–360 (bibliografia prac); A. Zadrożyńska-Barącz, Fenomenologiczna koncepcja historii i kultury. Zastosowanie w polskich badaniach etnograficznych, „Etnografia Polska” 1968, t. 12, s. 15–28; D. Zamojska, Cezaria Anna Baudouin de Courtenay-Vasmer-Ehrenkreutz-Jędrzejowiczowa (1885–1967), „Nauka i Szkolnictwo Wyższe” 2011, nr 2/38, s. 15–25; taż, Cezaria Baudouin de Courtenay Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowa, w: Kobieta i kultura. Kobiety wśród twórców kultury intelektualnej i artystycznej w dobie rozbiorów i w niepodległym państwie polskim, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 1996, t. 4, s. 157–172; D. Zamojska, A. Zadrożyńska, przedmowa do C. Baudouin de Courtenay Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowa, Łańcuch tradycji. Teksty wybrane, Warszawa 2005, s. 9–21; M. Ehrenkreutz-Jasińska, Romualda i Cezaria, „Twój Styl” 1993, nr 7/8; E. Małachowska, Jan Baudouin de Courtenay w życiu prywatnym (wspomnienia o moim ojcu), cz. I, „Przegląd Humanistyczny” 1973, nr 3, s. 91–104; taż, Jan Baudouin de Courtenay w życiu prywatnym, cz. II, tamże, nr 5, s. 119–131; B. Żongołłowicz, Dzienniki 1930–1936, Warszawa 2004, s. 543.