Mierzejewski Jan Lucjan / Мержеевский Иван Павлович (1838–1908), h. Szeliga, lekarz psychiatra, profesor Cesarskiej Akademii Medyko-Chirurgicznej w Petersburgu, współtwórca rosyjskiej szkoły psychiatrycznej.

Urodził się 10/22 lutego 1838 r. w Jędrzejowie w pow. kieleckim (gub. krakowska, od r. 1841 kielecka) Królestwa Polskiego, w rodzinie szlacheckiej. Ojciec Paweł Mierzejewski (zm. 1876) pełnił funkcję rejenta sądowego w Lublinie, matka zaś, Janina Rozalia z Wróblewskich (zm. po 1876), kobieta światła i nowoczesna była córką generała wojsk polskich. Miał trzech braci, Kazimierza (zm. 1907) i Stanisława, urzędników, oraz najmłodszego Pawła, który poległ w powstaniu styczniowym 1863 r. Nauki początkowe odbierał w gimnazjum gubernialnym w Lublinie; ukończył je w 1855 r. ze srebrnym medalem. Wygrał następnie zorganizowany przez Radę Lekarską Królestwa Polskiego konkurs i otrzymał stypendium. Jako kierunek dalszej nauki i kariery wybrał Petersburg. Wybór ten w dużym stopniu podyktowany był warunkami polityczno-ekonomicznymi oraz represjami po powstaniu listopadowym 1830/1831 r., które spowodowały zamknięcie polskich uczelni.

W 1856 r. wstąpił do Cesarskiej Akademii Medyko-Chirurgicznej [Императорскaя медико-хирургическaя академя] (AM-Ch). Jako student odznaczał się pracowitością i bystrością, co pozwoliło mu uzyskać w 1861 r. dyplom ze srebrnym medalem i tzw. nagrodą Busza (od nazwiska założyciela AM-Ch Iwana F. Busza [Johann-Peter Friedrich Busch, 1781–1843]). W tym samym czasie na podstawie rozprawy konkursowej został przyjęty na asystenta w kierowanej przez uważanego za twórcę rosyjskiej psychiatrii naukowej Jana Balińskiego (1827–1902) klinice neurologiczno-psychiatrycznej. Baliński szybko dostrzegł u młodego asystenta niezłomność woli i talent psychiatryczny, podjął więc zabiegi o stałą posadę w klinice, a następnie uczynił go swym następcą na katedrze i w klinice psychiatryczno-neurologicznej. Mierzejewski doktoryzował się w 1865 r. na podstawie wydanej rok wcześniej rozprawy Клинические исследования неистовых больных (vesanici) [Badania kliniczne szalenców (vesanici)]. 8 stycznia 1867 r. został młodszym lekarzem w klinice psychiatryczno-neurologicznej. W latach 1870–1871 opublikował kilka artykułów w petersburskich periodykach medycznych: „Архив судебной медицины” [Archiwum Medycyny Sądowej] i „Медицинский вестник” [Wiadomości Medyczne].

W latach 1872–1875 odbył liczne peregrynacje po najlepszych europejskich ośrodkach naukowych. Dokształcał się z neurologii i psychiatrii m.in. u Carla F. Westphala (1833–1890) i Rudolfa F. Virchowa (1821–1902) w Berlinie, Frederika Jakoba Henlego (1809–1885) i Fridricha S. Merkla (1845–1919) w Getyndze oraz Jeana-Martina Charcota (1825–1893), Edmé F. Vulpiana (1826–1887) i Claude’a Bernarda (1813–1878) w Paryżu. Nawiązał wówczas trwałą przyjaźń z główną postacią psychiatrii francuskiej Valentinem Magnanem (1835–1916), wybitnym znawcą zmian organicznych w zaburzeniach psychicznych. Wizytował także ośrodki psychiatryczne w Kopenhadze, Hamburgu i Londynie. Po ustąpieniu ze stanowiska J. Balińskiego w październiku 1876 r. został mianowany docentem etatowym (privat docentem) chorób umysłowych i nerwowych, a po niespełna roku (1877) – zgodnie z wolą poprzednika, który widział w nim naturalnego następcę – objął funkcję kierownika kliniki i katedry. 16 stycznia 1877 r. otrzymał nominację na profesora zwyczajnego chorób nerwowych i umysłowych. Przez wiele lat wykładał przedmiot w ramach macierzystej uczelni oraz na żeńskich kursach medycznych. Miał opinię doskonałego wykładowcy, a młodzież tłumnie uczęszczała na prowadzone przez niego wykłady. Prowadził też wykłady z psychiatrii na żeńskich kursach medycznych. Od 14 marca 1878 r. był członkiem Rady Medycznej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, a od 1887 r. wchodził w skład rady przy założonym przez Aleksandra III (1845–1894) domu – przytułku dla obłąkanych na stacji Udielnoj [станция Удельная] na odcinku do Wyborga kolei Petersburg–Moskwa.

Był niestrudzonym działaczem środowiska psychiatrycznego. Pełnił obowiązki członka Rady Głównej Lekarskiej Cesarstwa Rosyjskiego. Od 1880 r. (po rezygnacji J. Balińskiego) do 1903 r. był prezesem utworzonego w 1861 r. Towarzystwa Psychiatrów w Petersburgu; 23 marca 1903 r. został jego prezesem honorowym. Za jego kadencji odbyło ono 163 posiedzenia (opuścił tylko 9), na których omówiono 388 rozpraw naukowych. Był także czynnym członkiem założonego 5/18 marca 1901 r. tutejszego Koła Lekarzy Polskich afiliowanego przy Rzymskokatolickim Towarzystwie Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny, które w styczniu 1908 r. przekształciło się w formalne stowarzyszenie naukowe Związek Polski Lekarzy i Przyrodników. Był też członkiem Towarzystwa Lekarskiego w Warszawie, Przyjaciół Nauk w Poznaniu, honorowym członkiem Towarzystw Lekarskich w Krakowie i Wilnie. Należał też do francuskiej Akademii Nauk i angielskiego Royal College of Psychiatrists (1881). Przyczynił się do założenia dwóch ważnych dla popularyzowania wiedzy medycznej czasopism, „Dziennika klinicznej i sądowej psychiatrii i neuropatologii” [Вестник клинической и судебной психиатрии и невропатологии] – w latach 1883–1897 i 1899 ukazało się 13 tomów, oraz „Archiwów Psychopatologii” [Архивы психопатологии]. Był także współwłaścicielem warszawskiego czasopisma „Medycyna”, w którym publikował po polsku swe prace. Z jego inicjatywy organizowane były również od 1886 r. rosyjskie zjazdy psychiatryczne. W 1887 r. przewodził w Moskwie pierwszemu zjazdowi rosyjskich psychiatrów, podczas którego wygłosił wykład.

Jako kierownik katedry psychiatrii oraz szef kliniki w AM-Ch w latach 1876–1893 stworzył Mierzejewski prężny ośrodek naukowy i wyszkolił grupę wybitnych naukowców. Byli wśród nich: Stanisław Felicjan Daniłło (1847–1897), Alfons Erlicki (1846–1902), Emil Michał Przychodzki (1864–1911), Władimir M. Biechtieriew (1857–1927), Aleksandr I. Szczerbak (1863–1934), Nikołaj M. Popow (1854–1939) oraz Stiepan A. Bieljakow (1858–1911). Śmiało można mówić o szkole psychiatrycznej Mierzejewskiego, osadzonej w nurcie materialistycznym medycyny. W 1892 r. doprowadził do finalizacji budowy nowoczesnego gmachu liczącej sto łóżek Kliniki Neurologiczno-Psychiatrycznej. Rozbudował też jej zaplecze naukowe, powołując pracownię fizjologiczną, histopatologiczną i chemiczną. Był prekursorem badań w zakresie psychiatrii dziecięcej i inicjatorem powstania liczącego 52 łóżka oddziału pediatryczno-psychiatrycznego. Uczniów inspirował do podejmowania badań z gerontopsychiatrii. W czasie jego kierownictwa opublikowano 150 prac naukowych, w tym 26 dysertacji jego asystentów. Sam ogłosił 54 prace naukowe, opublikowane w jęz. rosyjskim, polskim, francuskim i niemieckim.

Był przodującym na świecie badaczem zmian neurohistopatologicznych w porażeniu postępującym; w 1878 r. odkrył zmiany zwyrodnieniowe we włóknach nerwowych stycznych w korze. Ponadto zajmował się mikroencefalią, pierwszy na świecie opisał mikrogryrię w oligofrenii. Badał zmiany somatyczne u pacjentów z zaburzeniami psychicznymi, dzięki czemu obalił ogólnie istniejącą hipotezę, że idiotyzm jest przejawem atawizmu. Zjawisko nierównomiernego rozwoju istoty szarej i białej z przewagą szarej, którym się wnikliwie zajmował, w piśmiennictwie medycznym na stałe zostało związane z jego nazwiskiem. Zgłębiał naturę hipnozy, badał patologię alkoholizmu oraz pracował nad nowoczesną klasyfikacją chorób psychicznych. Do najczęściej cytowanych jego prac należą: Badania kliniczne chorych maniakalnych („Gazeta Lekarska” 1865), O przyczynach rozwoju chorób umysłowych i nerwowych w Rosji i o środkach zaradczych („Przegląd Lekarski” 1887), O niektórych własnościach mózgu idiotów w ogólności i nowy przypadek idiotyzmu („Medycyna” 1877), Études sur les lésions cérébrales dans la paralysie générale (Paris, G. Masson, 1875), Researches in Idiocy („Journal of Mental Science” 1879), Die Ventrikel des Gehirns („Centralblatt für die medicinischen Wissenschaften” 1872) i O stosunku szypułki mózgowej do jej czepca w mózgach nieprawidłowo rozwiniętych („Przegląd Lekarski” 1884).

W 1903 r. Wydz. Lekarski Uniwersytetu Lwowskiego zaproponował Mierzejewskiemu objęcie katedry neurologii i psychiatrii. W przyjęciu tej zaszczytnej funkcji przeszkodził mu pogarszający się stan zdrowia, wiek oraz inne niezależne od niego względy. Do Wszechnicy Lwowskiej przesłał przepełniony sentymentem, duchem patriotyzmu i nostalgią do ojczystego kraju list odmowny. Ogłosiły go „Lwowski Tygodnik Lekarski” oraz „Gazeta Lekarska”. Echa tej sprawy pobrzmiewają we wspomnieniach Jana Władysława Piltza (1870–1930) oraz Leona Popielskiego (1866–1920), którzy pisali o Mierzejewskim, że „wciąż tęsknił za Polską, wybierał się ciągle osiąść na drogiej mu ziemi rodzinnej, cierpiał, że nie jest wśród swoich, cierpiał, jak wielu Polaków, którzy oderwani od Ojczyzny pracują wśród obcych, dając dowody, że w szeregu narodów zdobywających dla całej ludzkości wiedzę i cywilizację, Polacy pracują pomiędzy pierwszymi”. Mierzejewski łączył w sobie naturę naukowca i duszę romantyka. Umiał stworzyć przodującą placówkę psychiatryczną i wykształcić grono znakomitych następców, co dało mu zaszczytne miano twórcy rosyjskiej szkoły psychiatrycznej. W żadnym z momentów życia naukowego nie zerwał więzi z polskością, czego dowodem były jego liczne publikacje w polskich czasopismach medycznych, angażowanie się w działalność polskich wydawnictw, czynny udział w życiu towarzystw naukowych na ziemiach polskich oraz wspieranie polskich lekarzy w Petersburgu. Stały znój i nieprzerwana praca twórcza nadwyrężyły jednak jego zdrowie. W lutym 1908 r., już osłabiony, pojechał do Paryża na obchody 50-lecia pracy twórczej V. Magnana. 14 marca tegoż roku doznał tam udaru mózgu.

Otton Czeczott (1842–1924), który poznał Mierzejewskiego w 1863 r., tak go charakteryzował w pośmiertnym wspomnieniu: „[…] delikatnie, lecz bardzo harmonijnie zbudowany, o żywych ruchach, z twarzą pełną wyrazu, uprzejmy, dla siebie bardzo mało wymagający, nie palący i zupełnie nie pijący. Przeważnym zaś jego żywiołem była sama tylko praca. Przy bliższem poznaniu się widziałem w nim niezwykły zapał do pracy, wytrwałość w niej i już wówczas rzucającą się w oczy badawczość i twórczość jego ducha” („Nowiny Lekarskie” 1908, z. 7, s. 460).

Mierzejewski był żonaty z bliżej nieznaną Jeleną [Heleną] Pawłowną. Miał córkę Julię (ur. 1881) mającą związki z eserowskimi (tj. związanymi z Partią Socjalistów-Rewolucjonistów) kółkami rewolucyjnymi, która następnie założyła własne kółko i była aresztowana w 1904 r. Według kalendarza katolickiego na rok 1896 przyjmował w kamienicy czynszowej W. A. Abaza przy ul. Siergijewskiej [Сергиевскaя ул.] (obecnie ul. Czajkowskiego [Чайковского ул.]) 26. Był to również adres zamieszkania jego rodziny do 1908 r.

Zmarł w Paryżu 5/18 marca 1908 r. Pochowany został w Petersburgu na rzymskokatolickim cmentarzu Wyborskim. Na polskojęzycznej płycie nagrobnej, którą bez ekshumacji szczątków przeniesiono w roku 1940 na tzw. Mostki Literackie cmentarza Wołkowskiego, widnieją daty urodzin i śmierci w st. st., tj. 10 lutego 1838 i 5 marca 1908 r.

Karierę zawodową zakończył w randze tajnego radcy. Odznaczony był orderami: św. Anny II kl. (1879), św. Włodzimierza III kl. (1886), św. Stanisława I st. (brak daty).


Bibliografia:
A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 218 (bibliografia); T. Zakrzewski, Mierzejewski Jan Lucjan, w: Polski słownik biograficzny, Warszawa–Kraków–Wrocław 1976, t. 21, s. 11–12 (bibliografia); P. Szarejko, Słownik lekarzy polskich XIX wieku, Warszawa 1997, t. 4, s. 22–23; Мержеевский Иван Павлович, w: Список гражданским чинам первых трех классов. Исправлен по 1-е октября 1894 года, Сaнкт Петербург 1894, s. 549; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu. Wrocław 1984, s. 314 i wyd. ros. Sankt Petersburg 2003; В. М. Бехтерев, И. П. Мержеевский и его роль в развитии русской психиатрии, „Обозрение психиатрии, неврологии и экспериментальной психологии”, 1908, nr 3; T. Bilikiewicz, J. Gallus, Psychiatria polska na tle dziejowym, Warszawa 1962, s. 95–97; Л. В. Блуменау, Иван Павлович Мержеевский, „Журнал невропатологии и психиатрии им. С. С. Корсакова” 1908, ks. 3–4; M. Schmidt-Pospuła, Jan Lucjan Mierzejewski – polski psychiatra w Rosji, „Materia Medica Polona” 1996, t. 28 (1), s. 3–4; J. Stojnowski, Przyczynek do biografii Jana Mierzejewskiego, „Archiwum Historii Medycyny”, 1974, t. 37 (2), s. 185–187; A. Wrzosek, Jan Lucjan Mierzejewski, tamże, 1962, t. 25, s. 141–147; A. Erlicki, Klinika psychiatryczna prof. Mierzejewskiego, „Gazeta Lekarska” 1881, nr 25, s. 517; Kronika żałobna. Zarys działalności naukowo-społecznej i obywatelskiej śp. prof. Dra Jana Mierzejewskiego. Przemówienie prof. Dr. Ottona Czeczotta na ogólnem posiedzeniu Związku polskiego lekarzy i przyrodników w Petersburg z dnia 21 marca (3 kwietnia) 1908, „Nowiny Lekarskie” [Poznań], lipiec 1908, R. 20, z. 7, s. 460–464, http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/plain-content?id=120032 [dostęp: 26 IV 2017]; И. П. Мержеевский, http://dlib.rsl.ru/viewer/01005026343#?page=5 [dostęp: 26 IV 2017] (wspomnienie, tu bibliografia prac naukowych); S. Orłowski, Ś.p. profesor Jan Mierzejewski, „Medycyna i Kronika Lekarska” 1908, nr 43 (14), s. 325–326; W. S., Ś.p. Jan Mierzejewski, „Lwowski Tygodnik Lekarski” 1908, nr 3 (14), s. 185–186 (wspomnienie pośmiertne).