Mianowski Józef / Мяновский Осип Игнатьевич (1804–1879), lekarz, działacz społeczny i filantrop, profesor petersburskiej Akademii Medyko-Chirurgicznej (AM-Ch), rektor Szkoły Głównej Warszawskiej.

Urodzony w 1804 r. w miejscowości Smiła (ukr. Сміла) w pow. humańskim gub. kijowskiej, kilkadziesiąt kilometrów od Czerkas. Był synem Ignacego, szlachcica zatrudnionego być może w administracji dóbr hrabiowskiej rodziny Bobryńskich. Miał braci Mikołaja (ur. 1793) i Szymona Wincentego (ur. ok. 1793); jeden z nich zmarł w 1892 r. w Ulusoju na Syberii („Kraj” 1892, nr 6). W latach 1817–1822 uczęszczał do bazyliańskiej szkoły powiatowej w Humaniu, uzyskując nagrody za postępy w nauce. W szkole prowadzonej przez znanego pedagoga, księdza Leoncjusza Skibowskiego, zaprzyjaźnił się z późniejszym poetą i działaczem społecznym Sewerynem Goszczyńskim (1801–1876). Po ukończeniu edukacji w Humaniu, dzięki poparciu zamożnego krewnego, udał się do Wilna, gdzie podjął studia uniwersyteckie. Medycynę studiował na koszt państwa, co świadczy, że nie należał do dobrze sytuowanych studentów. Po ukończeniu w 1827 r. Wydziału Medycznego otrzymał tytuł lekarza dyplomowanego. Na wniosek władz uniwersyteckich Ministerstwo Oświecenia Publicznego Rosji wyraziło zgodę na pozostawienie Mianowskiego na uczelni dla przygotowania rozprawy doktorskiej. Na podstawie pracy o tężcu, obronionej w 1828 r., uzyskał stopień doktora medycyny. Tuż po tym został asystentem profesora Kliniki Terapeutycznej Jędrzeja Śniadeckiego (1768–1838). W 1829 r. jako członek rzeczywisty znalazł się w składzie Cesarskiego Towarzystwa Lekarskiego w Wilnie. Bywając w domu doktora Augusta Ludwika Bécu (1771–1824), poznał jego pasierba – syna drugiej żony Salomei z Januszewskich (1792–1855) 1. v. Euzebiuszowej Słowackiej, poetę Juliusza Słowackiego (1809–1849), z którym się zaprzyjaźnił. W końcu kwietnia 1831 r. ożenił się z córką Bécu – Aleksandrą, która zmarła rok później w czasie połogu.

Podczas powstania listopadowego na Litwie w lutym 1831 r. został przydzielony do szpitala wojskowego w Wilnie. Opiekował się chorymi i rannymi żołnierzami obu walczących stron. Uczestnicząc w licznych operacjach, nabrał doświadczenia, które później wykorzystywał w publikacjach. Po zamknięciu w 1832 r. uniwersytetu i otwarciu Akademii Medyko-Chirurgicznej w Wilnie, związany nadal ze Śniadeckim, wykładał fizjologię. W 1834 r. po napisaniu rozprawy na temat leczenia gruźlicy według francuskiego klinicysty René Laёnneca (1781–1826) i zdaniu egzaminu z terapii szczegółowej otrzymał stanowisko adiunkta. W sierpniu 1837 r. na koszt rządu został wysłany za granicę dla zapoznania się ze stanem wiedzy z fizjologii. Podczas pobytu w Berlinie został członkiem korespondentem tamtejszej akademii medycznej. W tymże roku został też członkiem petersburskiej AM-Ch oraz opublikował pracę O złamaniach kości (Wilno 1837, t. 1–2).

Jesienią 1837 r. Mianowski powrócił do Wilna, prócz fizjologii i terapii ogólnej na Wydziale Medycznym uniwersytetu, przekształconym w 1832 r. w Akademię Medyko-Chirurgiczną (AM-Ch), wykładał zoofizjologię na weterynarii i ordynował w szpitalu żydowskim. Przyniosło mu to dużą popularność zarówno w kręgach ziemiaństwa, jak i ludności pospolitej. Przez cara Mikołaja I (1796–1825) był trzykrotnie nagradzany pierścieniem brylantowym, m.in. za dzieje wileńskiej kliniki internistycznej pt. Observationes ex actis medici instituti clinici a 1834–1835 deprompte („Collectanea medico-chirurgica”, Wilno 1838). Mimo prawomyślności, jaką wykazywał wobec rządu, w 1839 r. spotkał się z przybyłym do Wilna emisariuszem Szymonem Konarskim (1808–1839) i przez kilka tygodni ukrywał go i leczył w wileńskiej klinice. Aresztowany w związku ze sprawą Konarskiego 9 października 1840 r., poddany został dotkliwemu śledztwu; w więzieniu podjął próbę samobójczą. Zwolniony (24 października) w wyniku interwencji kilku wpływowych urzędników, m.in. generała Fiodora J. Mirkowicza (1789–1866), gubernatora wileńskiego, otrzymał zaległe uposażenie za 14 miesięcy oraz 5 tys. rub. rekompensaty. Ponadto w mocy utrzymana została jego nominacja na stanowisko profesora nadetatowego w petersburskiej Cesarskiej Akademii Medyko-Chirurgicznej, o które ubiegał się w związku z likwidacją (1842) wileńskiej AM-Ch.

Do Petersburga wyjechał w grudniu 1841 r. Na początku 1842 r. objął w tamtejszej AM-Ch katedrę terapii szpitalnej i chorób psychicznych, a także okresowo kierownictwo kliniki ginekologicznej i dziecięcej. W 1834 r. został radcą, a w 1844 r. dyrektorem Ochronki Aleksandro-Maryjskiej [Александринско-Мариинского приют] oraz głównym lekarzem 2. szpitala wojsk lądowych w oddziale chorób wewnętrznych. Odtąd poświęcił się wyłącznie praktyce lekarskiej, głównie ginekologicznej. Jako znakomity lekarz stał się sławny w kręgu petersburskiej arystokracji. Był lekarzem domowym rodziny Ministra Oświecenia Publicznego, Sergieja S. Uwarowa (1786–1855). W 1848 r. został nadwornym lekarzem córki Mikołaja I, wielkiej księżnej Marii Nikołajewny (1819–1876), później także jej męża ks. Maksymiliana Leuchtenberskiego (1817–1852). Rozbudowane kontakty wśród stołecznej arystokracji i urzędników wykorzystywał, wspomagając rodaków, zwłaszcza studentów stołecznych uczelni. Według pamiętnikarza Tadeusza Bobrowskiego (1829–1894): „Najzacniejszy Mianowski pół dnia poświęcał pacjentom, ale drugą połowę, jeśli nie znaczniejszą, instancjom za ziomkami w najprzeróżniejszych sferach i sprawach”. „Dla siebie nigdy o nic nie prosił – dla swoich cięgle i wszystkich […], każdemu zgłaszającemu się doń ziomkowi służył radą, protekcją, pieniędzmi nieraz, a zawsze chętnie i szczerze…” (Pamiętnik mojego życia, t. 1, s. 439, 451).

W 1855 r. należał do grupy osób, które wystąpiły do rządu z propozycją powołania w Warszawie akademii medycznej. W końcu 1860 r. przeszedł na emeryturę w randze rzeczywistego radcy stanu, którą uzyskał w 1850 r. Jako zasłużony profesor przeniósł się do Włoch wraz z drugą żoną Nadieżdą Haller, katoliczką, córką urodzonego w Estonii znanego petersburskiego medyka, od 1848 r. starszego lekarza w Nikołajewskiej Szkole Inżynieryjnej Adolfa Ferdinanda von Hallera (1808–1855). W czerwcu 1862 r., przebywając w Warszawie, spotkał się z margrabią Aleksandrem Wielopolskim (1803–1877), naczelnikiem rządu cywilnego Królestwa Polskiego, w sprawie utworzenia Szkoły Głównej (SzG) i obsadzenia w niej stanowiska rektora. 26 października 1862 r. Rada Administracyjna Królestwa mianowała go profesorem zwyczajnym i rektorem nowo powstałej uczelni. Jego autorytetowi SzG zawdzięczała przetrwanie trudnego okresu po wybuchu 22 stycznia 1863 r. powstania styczniowego i brak represji po 1864 r. wprowadzonych przez namiestnika Królestwa Polskiego hr. Fiodora F. Berga (1794–1874). Położył niemałe zasługi, ratując wielu zaangażowanych w powstanie studentów przed relegowaniem i aresztowaniem. Miarą poważania ze strony profesorów było powierzeniu mu w 1864 i 1867 r. jednomyślnie funkcji rektora SzG. W 1867 r. wybrano go też na wiceprezesa Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie.

W 1868 r. w Petersburgu podjął starania celem przekształcenia SzG w uniwersytet. Choć Aleksander II (1818–1881) wyraził początkowo na to zgodę, uniwersytet miał być nie polski, lecz rosyjski. Rozgoryczony decyzją cesarza zrezygnował z godności rektora 23 sierpnia 1869 r. i wyjechał do Włoch, gdzie w Senigallii niedaleko Ancony wybudował okazałą willę. Około 1873 r. w jej sąsiedztwie nabył posiadłość na zlecenie przyjaciela z czasów petersburskich inżyniera Stanisława Kierbedzia (1810–1899). Dużo podróżował, utrzymując kontakty z polskimi emigrantami w Paryżu i Szwajcarii. Dość regularnie odwiedzał również Petersburg. Był bowiem w dalszym ciągu lekarzem wielkiej księżnej Marii Nikołejewny, książąt Orłowów-Dawydowów, hrabiów Szuwałowów: Pawła A. (1830–1908), generała gubernatora warszawskiego w latach 1894–1896, oraz Piotra A. (1827–1889) – generała i członka Rady Państwa, książąt Bariatynskich i in. W 1876 r. otrzymał Order św. Włodzimierza II kl., a także dwunastoletnią dzierżawę majątku, który dawał dochód w wysokości 2,5 tys. rub. rocznie. Był pierwszym prezesem stowarzyszenia filantropijnego założonego w 1870 r. w Warszawie – Towarzystwa Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych.

Był dwukrotnie żonaty. Najpierw od 27 kwietnia 1831 r. z Aleksandrą (21 stycznia 1803 – 23 maja 1832), córką A. L. Bécu i jego pierwszej żony z domu Pilar, która zmarła w połogu razem z synem Janem (ur. i zm. 17 maja 1832) – oboje zostali pochowani na wileńskiej Rossie, a następnie z Rosjanką niemieckiego pochodzenia Nadieżdą Haller, córką Ferdinanda Adolfa i Anny Kathariny Paucker (1813–1890), „która wpadłszy w dewocją ostatnie dnie życia jego zatruwała” (T. Bobrowski, dz. cyt., t. 1, s. 451). Drugie małżeństwo pozostało bezdzietne. Na krótko przed śmiercią adoptował swoją siostrzenicę Lidię Protopopow, której nadał własne nazwisko.

Zmarł 6 stycznia 1879 r. w Senigallii. Pochowany został tamże w neogotyckim mauzoleum ufundowanym przez drugą żonę. Zniszczony w czasie ostrzału artyleryjskiego w 1944 r. monument, odbudowany został sumptem II Korpusu Polskiego.

W 1881 r. wychowankowie Szkoły Głównej dla uczczenia pamięci jej rektora utworzyli w Warszawie instytucję społeczną wspierającą polską twórczość naukową pod nazwą „Kasa Pomocy dla Osób Pracujących na Polu Nauki im. dr. Józefa Mianowskiego”, funkcjonującą do 1939 r. Swoją działalność podjęła ona na nowo po II wojnie światowej. W 1951 r. włączono ją do Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, a w 1952 r. do Polskiej Akademii Nauk. Reaktywowana w III Rzeczypospolitej w 1991 r., kontynuuje działalność stypendialną wspierając obcokrajowców prowadzących badania w Polsce i wydawniczą.


Bibliografia:
Мяновский Осип Игнатьевич, w: Большая советская энциклопедия, Москва 1975, t. 20, s. 307; F.M.S. [Franciszek Maksymilian Sobieszczański], Mianowski Józef, w: Encyklopedia powszechna, Warszawa 1864, t. 18, s. 452; S. Kieniewicz, Mianowski Józef, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1975, t. 20, s. 523–525 (bibliografia); S. Kośmiński, Słownik lekarzów polskich, Warszawa 1888, s. 315; P. Szarejko, Słownik lekarzy polskich XIX wieku, Warszawa 1995, t. 3, s. 292–295; Kasa imienia Józefa Mianowskiego – Fundacja Popierania Nauki 1881–1991 (http://www.mianowski.waw.pl/foundation/history/?lang=pl [dostęp: 10 III 2016]); L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 203–205, 265, 313, 387; Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1807–1915, red. S. Kieniewicz, Warszawa 1981, s. 242, 246, 256, 257, 263–270 (i nast. wg indeksu); H. Ilgiewicz, Wileńskie towarzystwa i instytucje naukowe w XIX wieku, Toruń 2005, s. 64, 74, 78, 99, 316, 345; L. T. Jasiński, Dzieje rodziny Kierbedziów, Warszawa 2003, s. 59, 72; Z. Łukawski, Ludność polska w Rosji 1863–1914, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1978, s. 173; J. Róziewicz, Polsko-rosyjskie powiązania naukowe (1725–1918), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1984, s. 185–187; A. F. Smirnow, Więzi rewolucyjne narodów Rosji i Polski w latach trzydziestych–sześćdziesiątych XIX wieku, Warszawa 1972, s. 150–151; S. Szenic, Cmentarz Powązkowski 1891–1918. Zmarli i ich rodziny, Warszawa 1983, s. 348; A. Wrzosek, Pochwała Józefa Mianowskiego w 50. rocznicę śmierci, Poznań 1931; L. Zasztowt, Kresy 1832–1864. Szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1997, s. 75, 107, 113, 117; tenże, Józef Mianowski – pomiędzy Polską a Rosją. Przegląd materiałów do biografii, „Nauka Polska. Jej Potrzeby, Organizacja i Rozwój” 2002, t. 11 (36), s. 109–130; tenże, Józef Mianowski w humańskiej szkole bazylianów, „Przegląd Wschodni” 2004, t. 9, z. 1 (33), s. 131–147; tenże, Europa Środkowo-Wschodnia a Rosja XIX–XX wieku. W kręgu edukacji i polityki, Warszawa 2007, s. 204–205, 208, 213–214; История Императорской Военно-Медицинской (бывшей Медико-Хирургической) Академии за сто лет, ред. Н. П. Ивановский, Сaнкт-Пeтербург 1898, Приложения, s. 412; С. А. Венгеров, Источники словаря русских писателей, Петроград 1917, t. 4, s. 463; A. Kraushar, Siedmiolecie Szkoły Głównej Warszawskiej, Warszawa 1883, s. 133–137; „Gwiazda” Kalendarz petersburski premiowy, illustrowny, literacki, społeczny i informacyjny na rok zwyczajny 1881 (rok pierwszy), red. H. Galiński, St. Petersburg [1881], s. 103 (wspomnienie pośmiertne); „Kłosy” 1879, nr 708, 11/23 stycznia, s. 54 (Józef Mianowski); „Tygodnik Illustrowany” 1865 nr 286 z 18 marca, s. 97–98 (biogram i ryc.); „Kurier Warszawski” 1879, nr 7, 10 stycznia i nr 8, 11 stycznia (wspomnienia).