Kozłowski Szymon Marcin / Козловский Симон Мартин (1819–1899), rzymsko-katolicki biskup łucko-żytomierski, arcybiskup mohylewski, profesor i rektor Akademii Duchownej (AD) w Petersburgu, popularyzator teologii i dziejów Kościoła.

Urodził się 26 października/5 listopada 1918 r. w rodzinie szlacheckiej w Olicie w pow. trockim na Litwie (gub. wileńska; obecnie lit. Alytus). Był synem Jana i Magdaleny z Lenkiewiczów. Po ukończeniu szkoły powiatowej w Kiejdanach (1834–1839) wstąpił w 1839 r. do Wileńskiego Seminarium Duchownego. Skierowany do AD w 1841 r. rozpoczął studia teologiczne w Wilnie, które kontynuował nad Newą po przeniesieniu uczelni w 1842 r. do Petersburga. Święcenia diakońskie otrzymał 23 września 1844 r., a kapłańskie 23 grudnia tegoż roku w Petersburgu z rąk bp. żmudzkiego Kazimierza Dmochowskiego (1780–1851). 22 czerwca 1845 r. obronił magisterium. Po ukończeniu studiów pracował jako prefekt w gimnazjum gubernialnym w Kownie, a w latach 1846–1848 jako profesor teologii moralnej i homiletyki w Wileńskim Seminarium Duchownym.

Na prośbę rektora AD Ignacego Hołowińskiego (1807–1855) został zatrudniony w macierzystej uczelni. Od października 1848 r. do maja 1851 r. wykładał tam historię Kościoła i prawo kanoniczne. Przez kilka miesięcy (sierpień–listopad) w 1849 r. pełnił również funkcje bibliotekarza. 23 czerwca 1862 r. petersburska Alma Mater uhonorowała go tytułem doktora teologii honoris causa za działalność piśmienniczą. W maju 1851 r. otrzymał z rąk ówczesnego zarządcy diecezji wileńskiej bp. Wacława Żylińskiego (1803–1863) nominację na rektora Seminarium Duchownego w Wilnie. Powrócił wówczas do macierzystej diecezji, gdzie przez 13 lat kierował seminarium (1851–1864). W lipcu 1852 r. został mianowany kanonikiem wileńskiej kapituły, a we wrześniu 1862 r. prałatem kustoszem kapituły wileńskiej. Po zwolnieniu w styczniu 1864 r. z powodów zdrowotnych z funkcji rektora ograniczył działalność wyłącznie do spraw kapituły. Z jej wyboru w lipcu 1866 r. ponownie znalazł się w Petersburgu w charakterze asesora Kolegium Rzymskokatolickiego, którą to funkcję sprawował do grudnia 1877 r.

W listopadzie 1877 r. Kozłowski otrzymał nominację na rektora AD z rąk arcybiskupa mohylewskiego Antoniego Fijałkowskiego (1779–1883). Objął rządy w jednym z najtrudniejszych okresów w dziejach uczelni. W ciągu roku zwalniając część profesorów, „zdusił w Akademii rozpanoszone próżniactwo, rozbudził zamiłowanie do pracy, podniecił pobożność i starannie pielęgnował w sercach alumnów przywiązanie do Stolicy Apostolskiej” (K. Dębiński, Z przeżytych chwil, cz. 1, k. 96). Jako rektor dbał o poziom naukowy oraz o stan materialny uczelni, przeprowadził też generalny remont jej gmachu. Charakteryzowany przez swojego wychowanka, przyszłego arcybiskupa warszawskiego i kardynała Aleksandra Kakowskiego (1862–1938) jako „mąż wielkiej świątobliwości, wysokiej nauki i niezwykłej prostoty w obejściu” (W. Malej, Kardynał Aleksander Kakowski w świetle własnych wspomnień, „Nasza Przeszłość” 1958, t. 8, s. 245) był zdolnym i lubianym profesorem. Udzielał się również jako członek Komitetu zbiórki ofiar na zakup statków „Floty Ochotniczej” [Комитет по сбору пожертвований на приобретение морских судов Добровольного флота] (1878) oraz Komitetu ds. adaptacji byłego domu gubernatorskiego na potrzeby seminarium (1879). Zwolniony z funkcji rektora AD, prekonizowany przez papieża Leona XIII (1810–1903) 15 marca 1883 r. na biskupa diecezji łucko-żytomierskiej i administratora diecezji kamienieckiej, został konsekrowany 1 maja w petersburskim kościele św. Katarzyny przez bp. kujawskiego Aleksandra Bereśniewicza (1823–1902). Wakującą od 13 lat z powodu zsyłki do Permu w 1869 r. swego poprzednika bp. Kacpra Borowskiego (1802–1885) stolicę biskupią objął 13 maja tegoż roku. Swe rządy poświęcił przede wszystkim reorganizacji funkcjonowania kurii biskupiej. Dbał też o formację moralną i intelektualną duchowieństwa, często odwiedzał seminarium duchowne, wskazywał na istotną rolę przyszłych kapłanów w katechizacji dzieci i młodzieży. Miał opinię lojalnego wobec władz rosyjskich, jednak w 1884 r. otrzymał od nich karę finansową (przez rok dostawał zmniejszoną o połowę pensję) za „okazany w danym wypadku antyrządowy sposób postępowania” (J. Wasilewski, Arcybiskupi, s. 115), gdyż zasuspendował proboszcza, który przyjął w kościele metropolitę prawosławnego.

Do Petersburga wrócił w 1892 r. jako metropolita mohylewski. Prekonizowany 14 grudnia 1891 r. nominację na pasterza największej metropolii na świecie uzyskał 15 marca 1892 (konsekrowany ponownie w kościele św. Katarzyny przez bp. Bereśniewicza) jako schorowany 74-latek. Zdaniem jego biografa ks. Mieczysława Żywczyńskiego „w rządach swych uchodził za człowieka mało energicznego, był pod wpływem księdza Franciszka Albina Symona [1841–1918], a po usunięciu zaś tego przez rząd [rosyjski] w roku 1897 pod wpływem innego sufragana, biskupa Karola Niedziałkowskiego [1846–1911]” (Polski słownik biograficzny, t. 15, s. 31). Nasilające się kłopoty zdrowotne spowodowały coroczne wyjazdy Kozłowskiego na kuracje m.in. na Krym i do Vichy we Francji, w trakcie których rządy w metropolii sprawowali wspomniani biskupi. On sam nie był jednak pasywnym hierarchą, bronił praw Kościoła, sprzeciwiając się m.in. rusyfikacji i wprowadzeniu języka rosyjskiego do dodatkowych nabożeństw, co skonfliktowało go z władzami państwowymi.

W 1896 r. złożył memoriał o potrzebach Kościoła katolickiego w Rosji z okazji koronacji Mikołaja II (1868–1918), prosząc m.in. o możliwość budowy i remontów kościołów, zwiększenia liczby kleryków w seminariach duchownych, zakaz karania księży bez sądu. W trakcie zagranicznych kuracji nielegalnie odwiedzał Rzym, informując Stolicę Apostolską o sytuacji najpierw w diecezji łucko-żytomierskiej, a następnie w całej metropolii mohylewskiej. Dostrzegał potrzebę solidnego wykształcenia duchowieństwa czynnie włączył się więc w reformę programów nauczania seminarium duchownego oraz AD. Duży nacisk kładł na czytanie Pisma Świętego przez duchownych. Zwracał też uwagę na potrzebę katechizacji. W ogłoszonym po objęciu metropolii liście pasterskim nakazał duchowieństwu głoszenie kazań katechizmowych oraz wprowadzenie w parafiach katechizacji dzieci.

Jednocześnie był jednym z najpopularniejszych i najpłodniejszych pisarzy religijnych na terenie Imperium Rosyjskiego. Wydał wiele podręczników religii, popularyzując zasady i dzieje Kościoła katolickiego, m.in. Elementarz polski z krótkim katechizmem dla małych dzieci (Wilno 1859) i Rok kościelny. Nabożeństwo na wszystkie niedziele i uroczystości kościelne. Wykład obowiązków kościelnych i całej nauki chrześcijańskiej Rzymsko-katolickiego Kościoła (Warszawa 1885). Na jego publikacjach, z których część doczekała się nawet kilkudziesięciu wydań jak Historia święta i Katechizm dla małych dzieci (1 wyd. Wilno 1880, 32 wyd. Wilno 1911), a Historia święta dla użytku młodzieży (Wilno 1896) – 14 wydań, wychowało się kilka pokoleń katolików. Zresztą sam Kozłowski rozdał tysiące swych książek za darmo. Popularność zyskało także wydane przez Kozłowskiego tłumaczenie Pisma Świętego autorstwa jezuity ks. Jakuba Wujka (1541–1597), tzw. biblia Kozłowskiego (Biblia łacińsko-polska z komentarzem Menochiusza i objaśnieniami Wujka, Wilno 1862–1864, t. 1–4). Był również redaktorem i autorem przedmowy do publikacji „Charitas”. Księga zbiorowa wydana na rzecz R.-K. Towarzystwa Dobroczynności przy Kościele św. Katarzyny w Petersburgu, opublikowanej w 1894 r. w związku z 10-leciem istnienia Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny (RzTD).

Jak napisał autor pośmiertnego wspomnienia z kręgu RzTD: „Sam prowadząc życie skromne, miał zawsze otwartą dłoń i serce dla wszystkich potrzebujących pomocy. […] Nasze Towarzystwo Dobroczynności miało w nim gorliwego protektora i dobrodzieja” (Kalendarz Katolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny w Petersburgu na rok pański 1901, s. 255). Swoją bibliotekę zapisał Petersburskiemu Seminarium Duchownemu. Wspominany jako człowiek wielkiej dobroci serca oraz odznaczający się „wielkim zamiłowaniem do pracy naukowej i nadzwyczajną pod tym względem wytrwałością. Był prawdziwie pobożnym. Kochał Kościół i jego liturgię. Żywił wielkie przywiązanie do Stolicy Apostolskiej, której rozkazy przenosił zawsze nad wszystkie ukazy carskie. Umiał dobierać sobie ludzi do pracy” (J. Wasilewski, Arcybiskupi, s. 123).

Zmarł 14/26 listopada 1899 r.; 11 listopada przeszedł jeszcze zabieg operacyjny ręki. Trumnę ze zwłokami wystawiono w gmachu AD; 16 listopada mowę nad trumną wygłosił prof. AD Kazimierz Stawiński (1870–1940). Pogrzeb z udziałem bp. Niedziałkowskiego, całego stołecznego duchowieństwa, korpusu dyplomatycznego i wiernych odbył się 17/29 listopada w prokatedrze Wniebowzięcia NMP. Pochowany został w podziemiach kościoła pw. Nawiedzenia NMP na rzymskokatolickim cmentarzu Wyborskim (mogiła się nie zachowała). 23 listopada w kościele św. Stanisława odbyło się nabożeństwo żałobne za duszę zmarłego.

Odznaczony był Orderami św. Anny II kl. (1878) i św. Włodzimierza III kl. (1882).



Bibliografia:
B. Szier-Kramarek, Kozłowski Szymon Marcin, w: Encyklopedia Katolicka, Lublin 2002, t. 9, kol. 1119–1120; F. Stopniak, Kozłowski Szymon Marcin, w: Słownik polskich teologów katolickich, red. H. E. Wyczawski, Warszawa 1982, t. 2, s. 387–389 (pełna lista publikacji); M. Żywczyński, Kozłowski Szymon Marcin, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970, t. 15, s. 31–32 (bibliografia); Szymon Marcin Kozłowski, w: Wołyński słownik biograficzny, http://wolynskislownikbiograficzny.blox.pl/2007/11/Szymon-Marcin-Kozlowski.html [dostęp: 11 VII 2016]; K. R. Prokop, Sylwetki biskupów łuckich, Biały Dunajec–Ostróg 2001, s. 182–186; W. Malej, Kardynał Aleksander Kakowski w świetle własnych wspomnień, „Nasza Przeszłość” 1958, t. 8, s. 245; K. Pożarski, Rzymskokatolicki Cmentarz Wyborski w Sankt Petersburgu (1856–1950). Księga Pamięci, Sankt Petersburg 2003, s. 69; F. Sznarbachowski, Początek i dzieje rzymsko-katolickiej diecezji łucko-żytomierskiej, obecnie łuckiej, w zarysie, Warszawa 1926, s. 154–156; J. Wasilewski, Arcybiskupi i Administratorowie Archidiecezji Mohylewskiej, Pińsk 1930, s. 113–123; I. Wodzianowska, Rzymskokatolicka Akademia Duchowna w Petersburgu, 1842–1918, Lublin 2007 (spis publikacji); X., Ks. Szymon-Marcin Kozłowski, w: Kalendarz Katolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny w Petersburgu na rok pański 1901, Petersburg 1900, s. 252–255 (fot.); „Kraj” 1899, nr 44, 29 października/10 listopada, s. 18, nr 45, 5/17 listopada, s. 265 (Ks. C., w 80-tą rocznicę urodzin, fot.), nr 47, 19 listopada/1 grudnia, s. 16–18 (S.P. Ks. Szymon Marcin Kozłowski), s. 304 (nekrolog), nr 48, 26 listopada/18 grudnia, s. 313–314 (fot. z pogrzebu); Archiwum oo. Pijarów w Krakowie: K. Dębiński, Z przeżytych chwil, cz. 1, k. 96; Российский Государственный Исторический Архив (RGIA) w St. Petersburgu: F. 821, оp. 125, d. 397, 420 (nominacje na profesora i rektora Akademii).