Kozłowski Józef / Козловский Осип (Иосиф) Антонович (1757 lub 1759 –1831), kompozytor, autor narodowego hymnu Imperium Rosyjskiego.

Urodził się 10 września 1757 lub 1759 r. w Warszawie w rodzinie szlacheckiej. Prawdopodobnie był synem Antoniego Kozłowskiego (Kossołowskiego), znanego wówczas wirtuoza skrzypiec, kapelmistrza na dworze hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego (1689–1771) i członka polskiej kapeli króla Augusta III (1696–1763). Idąc w ślady ojca, kształcił się w zawodzie muzycznym przy kapeli warszawskiej katedry św. Jana Chrzciciela, gdzie początkowo był solistą chóru, a następnie pełnił funkcję organisty. Po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej, około 1773 r. rozpoczął działalność typową dla ówczesnych muzyków, pracując pod patronatem rozmiłowanych w muzyce arystokratów, skupionych wokół króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1732–1798). Młody utalentowany artysta został zaproszony do Guzowa przez księcia Andrzeja Ignacego Ogińskiego (1740–1787), wówczas sekretarza wielkiego litewskiego, jako wykładowca muzyki jego dzieci. Już w tym młodzieńczym okresie osiągnął pierwsze sukcesy zawodowe w dziedzinie pedagogiki, wykształciwszy Michała Kleofasa Ogińskiego (1765–1833), w przyszłości nie tylko znanego działacza politycznego, lecz także kompozytora. Według wspomnień samego Ogińskiego lekcje muzyki trwały pięć lat, lecz przyjacielskie i twórcze relacje zachowali do końca życia. Spotykali się w Petersburgu, gdzie książę często bywał w związku z pełnieniem funkcji senatora. W tym okresie Ogiński na własny koszt wydał (ok. 1800 r.) zbiór polonezów i romansów Kozłowskiego Recueil de Compositions pour le clavecin ou Forte-piano. Ten zaś zrobił redakcję utworów M. K. Ogińskiego, których austriackie i niemieckie wydania zawierały błędy, i przygotował ich petersburską edycję.

Zdaniem niektórych badaczy po 1777 r. Kozłowski został zatrudniony jako kapelmistrz na dworze wojewody kijowskiego Józefa Gabriela Stempkowskiego (1710–1793) w Łabuniu na Wołyniu (A. Spóz, Kozłowski Józef…, s. 183). Od tego czasu kariera i twórczość wybitnie uzdolnionego artysty w wielkim stopniu zależała od wydarzeń politycznych oraz od układów dworskich. Faworyt króla „założył [w Łabuniu] wspaniały pałac, gdzie brzmiały niegdyś świetne zabawy, z anarchiczną wspaniałością przez srogiego rozpustnika urządzane” (Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1884, t. 5, s. 563). W 1781 r. wydano wspaniałe przyjęcie na cześć goszczonego tam S. A. Poniatowskiego. Możliwe, że częścią muzyczną przedsięwzięcia kierował właśnie Kozłowski. Jednak żadne przykłady jego twórczości kompozytorskiej tego okresu się nie zachowały.

Pierwszą udokumentowaną datą w rosyjskiej karierze Kozłowskiego jest 26 września 1786 r., gdy został chorążym Kinburnskiego Pułku Dragonów [Кинбурнский драгунский полк]. Badacze, zastanawiając się nad przyczynami rozpoczęcia przez muzyka służby wojskowej, nie zwracali dotychczas uwagi na jego stan służby, który zaczyna się od stwierdzenia: „Z poruczników Polskiej Armii Koronnej według rozkazu Najwyższego jest przeniesiony do rosyjskiej” (RGIA: F. 497, оp. 1, spr. 4369). Niewykluczone, iż do wojska polskiego wstąpił jeszcze w okresie pracy u Stempkowskiego, który w latach 1777–1783 był generałem lejtnantem wojsk koronnych. Służbę w armii rosyjskiej rozpoczął zaś, wykonując rozkaz wychodzący od Katarzyny II (1729–1796). Został mianowany na adiutanta księcia Jurija W. Dołgorukowa (1740–1830), u którego boku wziął udział w wojnie rosyjsko-tureckiej toczonej w latach 1787–1792. Głównodowodzącym w tej kampanii był faworyt Katarzyny II feldmarszałek Grigorij A. Potiomkin (1739–1791). Przemienił on kwaterę dowództwa naczelnego w pałac, gdzie pod kierownictwem swojego kapelmistrza – sławnego kompozytora Giuseppe Sartiego (1729–1802) – urządzał koncerty muzyki wokalno-instrumentalnej i rogowej. Podczas tych koncertów Kozłowski zawarł decydującą dla jego przyszłej kariery muzycznej znajomość z Potiomkinem. Jak podaje François-Joseph Fétis (1784–1871), autor Biographie universelle des musiciens et bibliographie générale de la musique (Brussels 1833–1844, t. 1–8), artysta zwrócił na siebie uwagę Potiomkina dzięki talentowi, przyjemnej barwie głosu i ujmującej powierzchowności.

Jesienią 1787 r. Kozłowski został przeniesiony do sztabu feldmarszałka i otrzymał stopień kapitana. Jak udowodnił J. Fortunatow, czynnie uczestniczył w działaniach wojennych. Po walkach pod Oczakowem w grudniu 1788 r. i zdobyciu twierdzy Izmaił (22 grudnia 1790 r.) otrzymał nagrodę. Niewątpliwie udział w dramatycznych wydarzeniach zmienił horyzonty artystyczne Kozłowskiego, wzbogacił jego warsztat i zachęcił do uprawiania nowych gatunków. Potiomkin wyznaczył mu rolę kierownika muzycznego pompatycznej fety na cześć Katarzyny II oraz izmailskiego zwycięstwa generała Aleksandra W. Suworowa (1729–1800), która odbyła się wiosną 1791 r. w petersburskim pałacu Taurydzkim [Таврический дворец]. Wśród stworzonych z tej okazji chórów, baletu, suity tanecznej na kilkaset muzyków największe uznanie zdobył wykonany po raz pierwszy 28 kwietnia polonez chóralny do słów poety i sekretarza carycy Gawriiła R. Dierżawina (1743–1816) Гром победы раздавайся [Niech rozbrzmiewa grom zwycięstwa], który do 1816 r. był uważany za nieoficjalny hymn Imperium Rosyjskiego.

Po tym głośnym debiucie w stolicy Kozłowski okrył się sławą kapelmistrza i kompozytora, nadano mu również stopień sekund-majora (1791). Jego utwory zaczęły być zamawiane przez dwór oraz wpływowe stołeczne osobistości. Jednym z nich był przyjaciel G. Potiomkina szczodry mecenas wielki koniuszy Lew A. Naryszkin (1733–1799), który również zapewnił Kozłowskiemu mieszkanie. Tadeusz Bułharyn (1789–1859) podawał, że arystokrata udostępnił mu całe piętro swojego pałacu na nab. rzeki Mojki [Мойки р. наб.] 108. Właśnie tam muzyk gościł zaprzyjaźnioną rodzinę Bułharynów po ich przeprowadzce do Petersburga w 1797 r. Kozłowski pełnił wówczas funkcję kapelmistrza na dworze wielkiego koniuszego, kierując muzyczną oprawą uroczystości urządzanych w pałacu, a także wieczorów tanecznych i maskarad w Ogrodzie Naryszkina – pierwszym ogólnodostępnym parku nadnewskiej stolicy. Śmierć Potiomkina spowodowała przeniesienie Kozłowskiego w listopadzie 1793 r. do sztabu następnego faworyta carycy i wielbiciela muzyki Płatona A. Zubowa (1767–1822), z jednoczesnym awansem na stopień premier-majora. W tym okresie Kozłowski założył rodzinę. Jego żoną została rosyjska szlachcianka Jekatierina Łapp, która urodziła mu córkę Marinę (ur. 1796).

Po śmierci Katarzyny II Kozłowski podał się w wojsku do dymisji i rozpoczął służbę przy dworze. 3 grudnia 1796 r. objął w miejsce Sartiego funkcję nauczyciela muzyki żony cara Aleksandra I (1777–1825) Elżbiety Aleksiejewny (1779–1826), utalentowanej śpiewaczki, harfistki, gitarzystki i klawesynistki. Oprócz prowadzonych lekcji i ćwiczeń tworzył repertuar jej występów podczas koncertów dworskich. Został również kustoszem cennej biblioteki muzycznej cesarzowej. W kolekcji tej umieścił też większość rękopisów i publikacji swoich utworów, wśród których przeważająca część jest dedykowana właśnie żonie cara. Funkcję kustosza pełnił aż do przejścia na emeryturę w 1819 r.

W latach 90. XVIII w. twórczość kompozytora obejmowała wszystkie zasadnicze gatunki towarzyszące nadwornemu życiu muzycznemu, co świadczyło o wszechstronności jego talentu i zapotrzebowaniu na tworzone przezeń różnorodne gatunkowo utwory, które obejmowały monumentalne instrumentalne i wokalno-instrumentalne dzieła okolicznościowe, muzykę balową, utwory kameralne, opery, a także muzykę sakralną. Jej najbardziej znanym obecnie przykładem jest Missa pro defunctis (1798), czyli requiem es-moll na śmierć ostatniego polskiego króla, w którym z całą siłą odzwierciedlił się dramatyzm epoki i losu człowieka pozbawionego ojczyzny. Po raz pierwszy wykonano requiem 22 lutego/5 marca 1798 r. podczas mszy żałobnej w petersburskim kościele św. Katarzyny.

Komponując efektowną i piękną muzykę dla nadwornych ceremonii, Kozłowski wysunął się na czołową pozycję w muzycznym świecie stolicy. Po przeprowadzeniu reformy teatralno-administracyjnej car Paweł I (1754–1801) wyznaczył na dyrektora Teatrów Imperatorskich syna L. Naryszkina Aleksandra (1760–1826), Kozłowskiemu zaś powierzono 17 września 1799 r. stanowisko inspektora muzyki, a po trzech miesiącach pierwszego w historii Teatrów Imperatorskich dyrektora muzyki. Funkcję tę pełnił do 1819 r., w stopniu radcy stanu z wynagrodzeniem równym średniemu dochodowi rodzin arystokratycznych w roku (7 tys. rub. asygnacjami rocznie). Do jego kompetencji jako dyrektora muzyki należało zarządzanie orkiestrami teatralnymi, komponowanie utworów zarówno dla teatru, jak i z okazji nadwornych uroczystości oraz organizacja tych ostatnich. Dowodem szacunku, jakim się cieszył w środowisku muzycznym, jest to, że w 1815 r. został wybrany na członka honorowego petersburskiego Towarzystwa Filharmonicznego. Po spowodowanej chorobą (paraliż) rezygnacji z dyrekcji muzycznej Teatrów Imperatorskich, otrzymawszy emeryturę, opuścił Petersburg na kilka lat. Przebywał na ziemiach byłej Rzeczypospolitej, m.in. w majątku Ogińskiego Zalesie w pow. oszmiańskim oraz w dobrach marszałka rzeczyckiego hr. Ludwika Rokickiego (1774 – po 1824). Uczestniczył w tym okresie w koncertach salonowych oraz komponował (ok. 1821 r. napisał m.in. operę Dożynki w Zalesiu). Pod koniec lat 20. XIX w. powrócił do stolicy, gdzie ciągle pamiętano o jego zasługach. W 1829 r. Dyrekcja Teatrów Imperatorskich przyznała mu ostatnią nagrodę – Odznakę Nienagannej Pracy.

Ogromny dorobek Kozłowskiego, obejmujący kilkaset kompozycji, wyróżnia oryginalny stop cech stylistycznych klasycyzmu, sentymentalizmu i romantyzmu. W historii rosyjskiej kultury przełomu XVIII i XIX wieku uważany jest za największego mistrza muzyki orkiestrowej. Jego muzyka do tragedii Владисан [Wladisan] (1786) Jakowa B. Kniażnina (1740 lub 1742 –1791), Эдип в Афинах [Edyp w Atenach] (1804) i Фингал [Fingal] (1805) Wladislawa A. Ozierowa (1770–1816), Дебора [Debora] (1811) Aleksandra A. Szachowskoja (1777–1846), Эдип царь [Król Edyp] (1811) Aleksandra N. Gruzincewa (ok. 1779 – ok. 1821) i Эсфирь [Estera] Pawła A. Katienina (1792–1853) stanowi ważny etap kształtowania się rosyjskiego symfonizmu programowego oraz opery bohaterskiej. Kompozytor adaptował do rosyjskiej artystycznej rzeczywistości gatunki zachodnioeuropejskiej muzyki sakralnej i został autorem pierwszego rosyjskiego Requiem i Te Deum. W twórczości wokalno-kameralnej Kozłowskiego (napisał ok. 70 utworów do tekstów rosyjskich, francuskich i włoskich) wykształciły się cechy języka muzycznego charakterystyczne dla romansu rosyjskiego epoki romantyzmu. Działając w gronie pierwszych etnografów muzycznych, został twórcą gatunku pieśni rosyjskiej. Te komponowane do słów znakomitych poetów rosyjskich utwory łączyły w sobie cechy pieśni ludowej i mieszczańskiej, wzbogacone elementami polskiego kantu, włoskiego bel canta, francuskiej chanson, ballady niemieckiej, a także muzyki dramatycznej. Współcześni poczytywali Kozłowskiego za najwybitniejszego, obok Ogińskiego, twórcę polonezów (ok. 100). Dzięki niemu rytm tańca rycerskiego podbitego kraju wiódł prym podczas uroczystości na dworze państwa zaborców. Kompozytor stworzył też nowy, niespotykany dla zachodnioeuropejskich tradycji chóralny wariant poloneza. Jego polonezy instrumentalne odzwierciedlają z kolei proces stopniowego zatracenia funkcji użytkowej i przekształcenia się w taniec stylizowany, za którego twórcę w muzyce polskiej jest uważany jego uczeń.

Zmarł w Petersburgu 27 lutego/11 marca 1831 r. Pochowany został na luterańskim cmentarzu Smoleńskim [Смоленское лютеранское кладбище] przy nab. Smolenki [Смоленки р. наб.] 53.


Bibliografia:
Н. Салнис, О портрете Юзефа Козловского, w: Петербургская музыкальная полонистика, ред. И. В. Мациевский, Санкт-Петербург 2002, вып. 2, s. 32–34 (portretu kompozytora dotychczas nie odnaleziono); F. Fétis, Biographie universelle des musiciens et bibliographie générale de la musique, Paris 1863, t. 5, s. 89, 90; A. Spóz, Kozłowski, w: Encyklopedia Muzyczna PWM, Kraków 1997, t. 5, s. 183, 184; Z. Lissa, Kozłowski Józef, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970, t. 15, s. 9, 10 (bibliografia); Н. А. Огаркова, Козловский, w: Музыкальный Петербург, t. 1: XVIII век, Petersburg 1998, ks. 2, s. 65–74; A. Żórawska-Witkowska, Kozłowski, w: Die Musik in Geschichte und Gegenwart: Personenteil, Kassel i in. 2003, t. 10, s. 595; W. Antonczyk, Muzyczne dary polskich kompozytorów (nuty z bibliotek nadwornych Petersburga, 1799–1912), „Muzyka” 2015, nr 2, s. 25–55; taż, Requiem dla Stanisława Augusta – w 215. rocznicę wykonania, „Kronika zamkowa” 2013, nr 1–2, s. 83–96; taż, Życiorys własnoręcznie spisany przez Józefa Kozłowskiego, „Muzyka” 2018, nr 3, s. 137–142; Ю. А. Фортунатов, Композитор Осип Антонович Козловский и его оркестровая музыка, w: Осип Антонович Козловский. Оркестровая музыка. Партитуры, Moсквa 1997, s. 417–463; С. Немагай, Жыццё і творчасць Міхала Клеафаса Агінскага ў каардынатах яго часу і культурнага асяроддзя, Мінск 2007, s. 180, 181; А. Соколова, Композитор Осип Антонович Козловский: Жизнь и творчество, Moskwa 1997 (bibliografia); A. Żórawska-Witkowska, Muzyka na dworze Jana Klemensa Branickiego, w: Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, Warszawa 2005, s. 222–244; Ф. В. Булгарин, Воспоминания Фаддея Булгарина: отрывки из виденного, слышанного и испытанного, Санкт-Петербург 1846, s. 189; Российский Государственный Исторический Архив (RGIA) w Petersburgu: F. 497, оp. 1, spr. 4369, s. 19, 20 (Формулярный список о службе статского советника и Директора Музыки Осипа Козловского 1816 г.); Отдел рукописей Российскoй национальнoй библиотеки w Petersburgu: J. Kozłowski, Te Deum, 1815, autograf. Тебе Бога хвалим/Te Deum laudamus, http://expositions.nlr.ru/MusicalManuscripts/_Project/page_Manuscripts.php?izo=06250F5C-1FB4-4C0F-A0B6-99A5953A23B9 [dostęp: 28 IX 2016].