Kościuszko Andrzej Tadeusz Bonawentura / Костюшко [Косцюшко] Анджей Тадеуш Бонавентура (1746–1817), h. Roch III, inżynier wojskowy, polski i amerykański generał, uczestnik wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych (1775–1783), Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej w czasie insurekcji kościuszkowskiej (1794), petersburski więzień (1794–1796) i emigrant.

Urodził się 4 lutego 1746 r. w Mereczowszczyźnie koło Kosowa na Polesiu (obecnie obw. brzeski na Białorusi) w rodzinie szlacheckiej ruskiego pochodzenia, osiadłej od XV w. w Siechnowiczach (dawne woj. brzeskie). Stąd też jako bohater narodowy traktowany jest także przez Białorusinów. Został ochrzczony 12 lutego w kościele katolickim w Kosowie. Był czwartym, najmłodszym dzieckiem Ludwika Tadeusza Kościuszki (ok. 1700–1758), miecznika brzeskiego, i Tekli z Ratomskich (ok. 1715–1768). Miał trójkę rodzeństwa: brata Józefa (1743–1789), oboźnego brzeskiego, który zadłużył rodzinny majątek, oraz siostry Katarzynę (1744–1789), żonę sędziego ziemskiego wołkowyskiego Karola Żółkowskiego, i Annę (1741–1814), zamężną za Piotrem Estką, stolnikiem smoleńskim.

Edukację rozpoczął w 1755 r. w szkole pijarskiej w Lubieszowie. W grudniu 1765 r. dzięki protekcji sąsiada Józefa Sylwestra Sosnowskiego (zm. 1783) został przyjęty do nowo powstającej warszawskiej Szkoły Rycerskiej; po ukończeniu rocznego kursu pozostał tam na etacie instruktora podbrygadiera. W 1769 r. w stopniu kapitana wyjechał na dalsze studia we Francji, z zamiarem poszerzenia wiedzy o architekturze militarnej i taktyce. W połowie 1774 r. wrócił do kraju, gdzie przez pewien czas zmagał się z problemami majątkowymi, procesując się z bratem. W tym samym czasie zakochał się w córce swego dawnego protektora – wojewody smoleńskiego, a późniejszego hetmana polnego litewskiego J. S. Sosnowskiego, Ludwice (1751–1836), której udzielał korepetycji. Wobec odmowy rodziców, jesienią 1775 r. podjął bezskuteczną próbę porwania wybranki swego serca. Wojewoda wydał ją za Józefa Lubomirskiego (1751–1817), a Kościuszko, obawiając się jego gniewu, wyjechał z kraju. Początkowo zamierzał znaleźć zatrudnienie w Saksonii, brak perspektyw zmusił go jednak do wyjazdu do Francji. Tu zdecydował się na wyjazd do Ameryki, gdzie trwała wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Jego kwalifikacje inżynieryjne szybko zaowocowały sukcesami w kampanii wojennej. Przyczynił się do kapitulacji armii angielskiej pod Saratogą w październiku 1777 r., pracował przy obwarowaniach West Point, prowadził oblężenie Ninety-Six (podczas którego został ranny), organizował roboty inżynieryjne przy oblężeniu Charlestown. W październiku 1783 r. uzyskał awans na brygadiera. 5 maja 1784 r. z rąk gen. Georga Washingtona (1732–1799) otrzymał w Filadelfii Order Cyncynata. Ze zdobytym w trakcie wojny doświadczeniem latem 1784 r. wyruszył w podróż powrotną do kraju. Osiadł w rodzinnych Siechnowiczach, jednakże gospodarowanie majątkiem nie wychodziło mu najlepiej – zaciągał kolejne długi, zalegał z podatkami.

Uchwała o aukcji wojska z 20 października 1788 r. otworzyła Kościuszce możliwość kariery wojskowej w polskiej armii. W październiku 1789 r. otrzymał nominację generalską, a w listopadzie przydział do dywizji wielkopolskiej. Z powodów proceduralnych dowództwo objął dopiero w połowie marca 1790 r. Z początkiem września tego roku został skierowany z częścią oddziałów na Wołyń w celu wzmocnienia dywizji bracławsko-kijowskiej księcia Józefa Poniatowskiego (1763–1813). Następny rok upłynął mu na zajęciach szkoleniowych i administracyjnych. Przez pewien okres dowodził zastępczo dywizją generała majora Mikołaja Hutten-Czapskiego (1753–1833), a od jesieni 1791 r. do maja 1792 r. zastępował księcia Józefa, gdy ten udał się do Warszawy.

Udział w wojnie obronnej 1792 r. przeciwko Rosji stanowi ważny etap w życiu przyszłego naczelnika powstania. Wykazał się szczególnie dowodząc tylną strażą, osłaniającą odwrót głównych sił spod Połonnego na Ukrainie i opóźniającą pościg wojsk rosyjskich. W jego trakcie wziął udział 18 czerwca w końcowym etapie zwycięskiej dla polskiej armii bitwie pod Zieleńcami. Dla jej uczczenia król Stanisław August Poniatowski (1732–1798) ustanowił order Virtuti Militari, a nazwisko Kościuszki znalazło się na pierwszej liście odznaczonych. Po przekroczeniu Bugu ufortyfikował obóz pod Dubienką (obecnie woj. lubelskie), zamierzając w tym miejscu stawić opór siłom rosyjskim. Odziały nieprzyjaciela, po załamaniu czołowych ataków, przekroczyły granicę austriacką i uderzyły od południa, zagrażając odcięciem odwrotu. Wywołało to początkowo panikę wśród niektórych jednostek polskich, jednakże odparto przeciwnika i opanowano sytuację. Ponieważ oparcie jednego z skrzydeł na kordonie austriackim nie zdało egzaminu i groziło okrążeniem przez Rosjan, oddziały polskie wycofały się do Chełmna. Dowództwo doceniło jednak kunszt wojskowy wykazany przez Kościuszkę pod Dubienką, otrzymał on awans na generała lejtnanta. Po akcesie króla do konfederacji targowickiej Kościuszko planował jego porwanie i kontynuowanie wojny. Wobec braku poparcia księcia J. Poniatowskiego generał zaniechał realizacji tego projektu i zgłosił dymisję. W październiku wyjechał z Warszawy, krótko przebywał we Lwowie, Zamościu i Puławach wszędzie spotykając dowody sympatii społeczeństwa. Pod koniec grudnia dotarł do Lipska, gdzie przebywało wielu emigrantów z kraju. Na początku stycznia 1793 r. wyjechał do Francji w celu uzyskania pomocy do planowanego powstania. Misja ta nie przyniosła jednak oczekiwanych efektów i w sierpniu tego roku powrócił do Saksonii.

We wrześniu do Lipska dotarli wysłannicy sprzysiężenia krajowego, namawiając Kościuszkę do rozpoczęcia powstania; zgodził się zostać jego naczelnikiem. Wraz z przebywającymi na miejscu liderami emigracyjnymi ustalił zakres dyktatorskiej władzy. Do wybuchu powstania jednak nie doszło – po rekonesansie na południu kraju uznał bowiem przygotowania za niewystarczające. Po kilkumiesięcznym pobycie we Włoszech przybył z końcem lutego do Drezna. Tam dotarła do niego informacja o planowanej przez Rosjan redukcji wojsk polskich. Jednocześnie w kraju rozpoczęły się aresztowania uczestników sprzysiężenia; część członków zadecydowała o rozpoczęciu insurekcji jeszcze w marcu. Zmusiło to Kościuszkę do podjęcia ostatecznej decyzji – w nocy 23 marca przybył do Krakowa, z którego nieco wcześniej odmaszerował garnizon rosyjski. Następnego dnia, 24 marca na Rynku, zaprzysiągł wraz z garnizonem akt powstania.

Pierwsze dni insurekcji Kościuszko poświęcił na pracę organizacyjną. Przejął dowództwo nad znajdującą się najbliżej II małopolską brygadą kawalerii narodowej Ludwika Mangeta (1753–1819) oraz oddziałami brygadiera Antoniego Madalińskiego (1739–1804). Wydał rozkazy mające dostarczyć rekrutów w celu wzmocnienia armii. Przesłał pisma informujące o sytuacji do polskich jednostek stacjonujących w woj. lubelskim oraz do Warszawy i Wilna. Następnie zdecydował się na marsz w kierunku stolicy w celu ułatwienia wybuchu powstania. Zamiary te przekreśliła koncentracja rosyjskich oddziałów pod dowództwem gen. Fiodora P. Denisowa (1738–1803). W bitwie pod Racławicami (4 kwietnia) Kościuszce udało się rozbić tylko część sił rosyjskich, w wyniku czego został zmuszony do wycofania się do Krakowa.

24 kwietnia wybuchło powstanie w Warszawie, jednakże drogę do stolicy wciąż blokowały siły Denisowa. Kościuszko obwarował się pod Połańcem w Sandomierskiem, skąd wysyłał rozkazy i akty wynikające z jego obowiązków. Na początku czerwca ruszył na Szczekociny, gdzie 6 czerwca przyjął bitwę z dwukrotnie większymi, połączonymi siłami rosyjskimi i pruskimi. Zakończyła się ona klęską wojsk polskich, od tego też momentu wojska rosyjskie przejęły inicjatywę operacyjną. Kościuszko wycofał się pod Warszawę, gdzie rozpoczął przygotowania do obrony. Pod jego dowództwem udało się odeprzeć pierwszy atak na miasto przypuszczony 27 lipca i kolejny, przeprowadzony w dniach 26–28 sierpnia. Wybuch powstania w Wielkopolsce spowodował na początku września odwrót spod Warszawy wojsk pruskich i koniec oblężenia. Zagrożenie odsunięto jedynie na chwilę. Z Ukrainy maszerował w stronę stolicy kolejny korpus rosyjski pod dowództwem gen. Aleksandra W. Suworowa (1729–1800). Kościuszko, nie chcąc dopuścić do jego połączenia z stacjonującymi na południe od miasta oddziałami dowodzonymi przez gen. Iwana J. Fersena (1739–1800), postanowił temu przeszkodzić. 10 października doszło do bitwy pod Maciejowicami na Mazowszu, w której odziały polskie zostały rozbite przez wojska Fersena, a sam Kościuszko, ranny, dostał się do niewoli rosyjskiej.

13 października 1794 r., pod silną eskortą 2 tys. żołnierzy pod komendą gen. Chruszczowa, naczelnik wyruszył w grupie oficerów i żołnierzy do Petersburga, gdzie dotarł 10 grudnia. Od wołyńskiego Ostroga przez Kijów, Czernihów, Mohylew, Szkłów, Witebsk, Psków i Nowogród Kościuszko podróżował nad Newę jako „szlachcic Szymański” wspólnie z pełniącym funkcję jego sekretarza pisarzem Julianem Ursynem Niemcewiczem (1758–1841) i adiutantem mjr. Stanisławem Fiszerem (1769–1812). Został osadzony w twierdzy Pietropawłowskiej [Петропавловская крепость]. Ponieważ był mocno osłabiony, Katarzyna II (1729–1796) zezwoliła na umieszczenie go w dwóch pokojach wchodzących w skład mieszkania komendanta twierdzy gen. Andrieja G. Czernyszowa (1721–1797), w usytuowanym pomiędzy bastionem Naryszkina a soborem św. św. Piotra i Pawła murowanym jednopiętrowym budynku, tzw. Domu Komendanckim [Комендантский дом], oraz na utrzymanie dwóch służących opłacanych z własnych funduszy więźnia. Po kilku dniach otrzymał od prowadzącego śledztwo generalnego prokuratora Senatu Rządzącego Aleksandra N. Samojłowa (1744–1814) nakaz spisania swego życiorysu od daty 3 maja 1791 r., a następnie udzielenia szczegółowych odpowiedzi na dwadzieścia zagadnień dotyczących głównie różnych osób i ich zaangażowania w powstanie. Po tym swego rodzaju śledztwie Kościuszko, który był powściągliwy w zeznaniach, popadł w silną depresję i zaczął prowadzić głodówkę, co znacznie pogorszyło jego zdrowie. Katarzyna II po otrzymaniu informacji o złym stanie więźnia zezwoliła najpierw na spacery po całym domu, a następnie po ogrodzie komendanta twierdzy.

Współwięźniami naczelnika byli przybyli razem z nim do twierdzy jego adiutant mjr St. Fiszer i J. U. Niemcewicz. Nieco później (datę 13 stycznia 1795 r. podaje w Pamiętniku J. Kiliński) znaleźli się tu członkowie Rady Najwyższej Narodowej: szef jej Wydziału Interesów Zagranicznych hr. Ignacy Potocki (1750–1809), stojący na czele Wydziału Bezpieczeństwa Tadeusz Mostowski (1766–1842), szef Wydziału Żywności Ignacy Zakrzewski (1745–1802), warszawski bankier Andrzej Kapostas (1757 – 23 grudnia 1796, Petersburg), a także następca Kościuszki na stanowisku naczelnika Tomasz Wawrzecki (1753–1816) oraz przywódca insurekcji w Warszawie Jan Kiliński (1760–1819). Trafili oni do przylegającego do bastionów Trubieckiego i Zotowa zachodniego Aleksiejewskiego rawelinu [Алексеевский равелин], przy czym Niemcewicz, którego Pamiętniki czasów moich powstałe w latach 1823–1838 (wyd. Paryż, 1848) są jednym z nielicznych świadectw o warunkach życia w tym więzieniu, przebywał w pojedynczej celi pod zaostrzonym rygorem. W celi obok Niemcewicza więziony był S. Fiszer, a po jego wyjściu T. Mostowski, cela Kilińskiego znajdowała się po drugiej stronie korytarza.

W czerwcu 1795 r. Kościuszko został przeniesiony wraz ze służbą i bagażami z twierdzy Pietropawłowskiej do miasta. Znalazł się wówczas w domu dostawcy dworu carskiego kupca G. Ch. Sztiegielmana na nab. Mojki [Мойки р. наб.] 50, a opiekę medyczną objął nad nim lejbmedyk dworu cesarskiego Iwan S. Rogerson (1741–1843). Według Niemcewicza Kościuszko został przeniesiony „do pałacu Orłowa” (Pamiętnik czasów moich, Paryż 1848, s. 295), co interpretowane jest przez część polskich badaczy jako przeprowadzka do usytuowanego nad Newą przy moście Troickim na wprost twierdzy Pietropawłowskiej pałacu Marmurowego [Мраморный дворец] przy ul. Milljonnej [Миллионная ул.] 5, należącego do faworyta Katarzyny II hr. Grigorija G. Orłowa (1734–1783). Tymczasem do wyjazdu z Petersburga naczelnik przebywał w przebudowanym dla Sztiegielmana przez włoskiego architekta Bartolomea F. Rastrellego (1700–1771) dwuskrzydłowym barokowym pałacu miejskim z paradnym dziedzińcem nad rzeką Mojką. Rozkazem cesarzowej w rezydencji tej latem 1795 r. umieszczono Kościuszkę, oddając do jego dyspozycji grupę służących.

W liście do niemieckiego dyplomaty barona Friedricha Melchiora von Grimma (1723–1807) z 19 września 1795 r. caryca pisała: „Wciąż niedomaga, dlatego też umieściłam go w domu Sztiegielmana, gdzie wcześniej mieszkał nieboszczyk hrabia Anhalt; przy domu jest niewielki ogród, tam może spacerować. Jest potulny jak baranek”. Odwiedzający Kościuszkę Niemcewicz zanotował, że „Niepojęty duch podejrzliwości, pomięszał mu prawie zmysły, nie mówił o obojętnych nawet rzeczach, lecz szeptał je tylko pocichu, a gdym ja słowo głośno wymówił, szeptał mi, tu wszędzie za ścianą, pod podłogą, nad sufitem siedzą szpiegi” (cyt. jw., s. 292). Wraz z byłym naczelnikiem zakwaterowano tam także innych polskich więźniów, którzy zajęli pomieszczenia na parterze budynku. Czas miały wypełniać Kościuszce spacery po ogrodzie, czytanie, rysowanie i prace tokarskie. Zapewne wówczas wykonał z łupiny orzecha kokosowego i srebrnej blachy cukiernicę przekazaną w 1870 r. z Rapperswilu, a znajdującą się obecnie w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Z czasem wydano też pozwolenie na wyjazdy do miasta, oddając naczelnikowi specjalnie w tym celu powóz. Oczywiście wszystkie kroki Kościuszki były śledzone, przekupiono nawet najwierniejszych, przybyłych z nim z kraju służących – kucharza i kamerdynera. Każde słowo naczelnika, zachowanie, informacje o samopoczuciu były skrzętnie przekazywane generalnemu prokuratorowi A. N. Samojłowowi, a przez niego trafiały do cesarzowej. Tak drastyczna zmiana warunków, z twierdzy na pałac, wynikała z bieżącej sytuacji politycznej. Między Rosją a Prusami doszło do zaostrzenia stosunków i Katarzyna II nie wykluczała, w przypadku wybuchu konfliktu zbrojnego, wykorzystania Kościuszki w ewentualnej wojnie.

Cesarzowa zmarła 17 listopada 1796 r. Dziesięć dni później jej następca Paweł I (1754–1801) złożył Kościuszce wizytę, a niedługo potem następną. Naczelnik wykorzystał tę okazję do wstawienia się za pozostałymi więźniami polskimi, prosząc o ich uwolnienie. Car zaproponował mu najpierw (28 listopada) przejście na służbę rosyjską oraz majątek pod Moskwą, a decyzję o uwolnieniu uzależnił od złożenia przysięgi poddańczej przez Kościuszkę, co też ten uczynił 30 listopada. Wkrótce po tym wydarzeniu, 10 grudnia Paweł I wydał ukaz ogłaszający amnestię wszystkich Polaków więzionych w Rosji z powodów politycznych – wolność uzyskało około 20 tys. polskich więźniów. Wydarzenie to uwieczniono w popularnych grawiurach, m.in. autorstwa Aleksandra Orłowskiego (1777–1823).

Kościuszko, po odebraniu z carskiego skarbca 60 tys. rub., którymi został obdarowany, za cel podróży wybrał Amerykę. Tuż przed wyjazdem po raz kolejny przyjęty został 7/18 grudnia 1796 r. na audiencji przez Pawła I, tym razem w jego prywatnych pokojach i w obecności najbliższej rodziny cara. Mającego trudności z chodzeniem byłego naczelnika wniesiono do komnat w fotelu Katarzyny II; na prośbę cesarzowej Marii Fiodorowny (1759–1828) Kościuszko pozostawił jej swą sukmanę, w której był wzięty do niewoli. Obdarowany prezentami, wyruszył z Petersburga 19 grudnia, w towarzystwie Niemcewicza i dwóch oficerów rosyjskich tworzących honorową eskortę. Wytyczona przez nich trasa wiodła przez Finlandię, Szwecję, Anglię – 18 sierpnia 1797 r. dotarł do Filadelfii. 4 sierpnia 1798 r. Kościuszko napisał list do cesarza Pawła I, w którym oskarżał jego ministrów o wymuszenie na nim złożenia przysięgi wiernopoddańczej i przyjęcia daru pieniężnego. W Ameryce, gdzie władzę przejęli federaliści, były naczelnik nie czuł się jednak najlepiej i po niecałym roku pobytu, na początku maja 1798 r. opuścił kontynent. Latem dotarł do Paryża, gdzie był przyjmowany z honorami. Uważany był za przywódcę Polaków walczących o niepodległość, bronił interesów narodowych i żołnierzy walczących w szeregach wojsk francuskich, jednakże nie godził się na objęcie dowództwa Legionów. Nie uległ w tej kwestii nawet Napoleonowi (1769–1821), do którego miał niechętny stosunek i zachował dystans nawet po utworzeniu Księstwa Warszawskiego. Szansę dla Polski dostrzegł dopiero po klęsce Bonapartego. Do cara Aleksandra I (1777–1825), przez którego był traktowany z dużymi honorami, przesłał warunki, świadczące o słabym wyczuciu realiów politycznych. Żądał reform społecznych i rządowych oraz przywrócenia granic na Dźwinie i Dnieprze. Ostatecznie, uświadomiwszy sobie nierealność tych postulatów, zdecydował o wyjeździe do Szwajcarii. W październiku 1815 r. zamieszkał w Solurze (Solothurn) w domu Franciszka Ksawerego Zeltnera.

Zmarł tam 15 października 1817 r., pogrzeb odbył się cztery dni później w Zuchwil koło Solury. 23 czerwca 1819 r. jego zabalsamowane zwłoki spoczęły w krypcie św. Leonarda na Wawelu. Serce spoczywa w urnie na Zamku Królewskim w Warszawie.

Rodzinny nie założył.

Już za życia stał się Kościuszko obiektem kultu, stąd liczne portrety, grafiki i obrazy. Do najbardziej znanych obrazów można zaliczyć: Tadeusz Kościuszko w zbroi (1792) Józefa M. Grassiego (1757–1838), Tadeusz Kościuszko pada ranny w bitwie pod Maciejowicami (ok. 1794) Jana Bogumiła Plerscha (1732–1817), Przysięga Kościuszki na Rynku Krakowskim 24 marca 1794 (1797) Franciszka Smuglewicza (1745–1807), Tadeusz Kościuszko Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej w insurekcji 1794 r. (przed 1812) Kazimierza Wojniakowskiego (1771 lub 1772 – 1812), Tadeusz Kościuszko (1827) Marcina Jabłońskiego (1801–1876), Portret Tadeusza Kościuszki (1879) Juliusza Kossaka (1824–1899), Bitwa pod Racławicami (1888) Jana Matejki (1838–1893) oraz Po bitwie pod Zieleńcami 1792 (1898) Wojciecha Kossaka (1856–1942).

Przejawem kultu naczelnika stały się zarówno w Polsce, jak i za granicą popiersia, pomniki, medale, tablice pamiątkowe (np. w Akademii Wojskowej Stanów Zjednoczonych West Point), a wreszcie patronaty instytucji publicznych, szkół, uczelni (Politechnika Krakowska), parków (USA) i ulic. Jednym z pierwszych był pamiątkowy obelisk wzniesiony w 1818 r. ze składek społecznych w Janowie Lubelskim według projektu Stanisława Zamoyskiego (1834–1881). Swoisty wyraz kult Kościuszki osiągnął w symbolicznych kopcach (m.in. Olkusz [1861], Połaniec [1917], Tarnogród [1917]), na czele z wzniesionym w latach 1820–1823 kopcem Kościuszki w Krakowie (od 2011 r. funkcjonuje tu Muzeum Kościuszkowskie). Muzea biograficzne znajdują się w Maciejowicach, Mereczowszczyźnie i Filadelfii. W USA działa od 1925 r. polsko-amerykańska organizacja edukacyjno-kulturalna the Kosciuszko Foundation. Naczelnik użyczył też nazwiska górze (Australia), półwyspowi (Alaska), planetoidzie oraz formacjom wojskowym (np. I Dywizja im. T. Kościuszki). Jego postać popularyzowała twórczość poetycka, w tym pieśni, m.in. Mazurek Dąbrowskiego, prozatorska i dramatyczna, m.in. powstały ok. 1894 r. Kościuszko w Petersburgu. Obraz dramatyczny na tle historycznym w I akcie oryginalnie napisany przez Adama Staszczyka (1850–1909). Pierwszą polską biografią naczelnika były wydane w 1872 r. w Krakowie Dzieje Tadeusza Kościuszki pierwszego Naczelnika Polaków Franciszka Paszkowskiego (1778–1856). Był bohaterem kilku produkcji filmowych, m.in. Kościuszko pod Racławicami (film fabularny z 1938 r. w reżyserii Józefa Lejtesa [1901–1983]). Kościuszkę wykorzystywano także propagandowo zwłaszcza w okresie po II wojnie światowej. Pojawiał się na banknotach i znaczkach pocztowych w Polsce, Rosji, na Białorusi i w USA. W ostatnich latach jego nazwisko stało się także marką marketingową.

1/14 października 1917 r. obchodzono w Piotrogrodzie dzień pamięci Tadeusza Kościuszki. Główne uroczystości odbyły się w Korpusie Paziów i Teatrze Dramatu Muzycznego [Театр музыкальной драмы]. W 1994 r. z inicjatywy Towarzystwa Kościuszkowskiego w Warszawie i Polskiego Towarzystwa Historycznego w Petersburgu w pałacu Marmurowym, w którym Kościuszko nigdy nie mieszkał odsłonięto w ramach Dni Kościuszkowskich dwujęzyczną tablicę upamiętniającą rzekomy pobyt naczelnika w jego murach w 1796 r. Głosiła ona: „W tym pałacu w 1796 r. przebywał Tadeusz Kościuszko, polski mąż stanu, przywódca Powstania narodowo-wyzwoleńczego 1794 r.”. Z czasem płyta uległa zniszczeniu, odtworzona na koszt polskiego MSZ została powtórnie umieszczona w pałacu i odsłonięta uroczyście 24 marca 2004 r. Obecnie jest niedostępna dla zwiedzających. W Petersburgu koło Sriedniej Rogatki [Среднaя Рогаткa] na wielkopłytowym osiedlu mieszkaniowym z lat 70. XX w. znajduje się ul. Kościuszki [Костюшко ул.]. W ścianie szczytowej jednego z bloków pod nr. 16 umieszczono w 1976 r. poświęconą Kościuszce kamienną tablicę (1746–1817) z napisem w języku rosyjskim: „Tadeusz Kościuszko (1746–1817) – bohater polskiego ruchu narodowowyzwoleńczego, przywódca powstania 1794 roku”.


Bibliografia:
S. Herbst, Kościuszko Tadeusz, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968–1969, t. 14, s. 430–440 (bibliografia); J. Dihm, Kościuszko nieznany, Wrocław 1963; J. Pachoński, Kościuszko w niewoli carskiej 1794–1796, Kraków 1947; O. B. Новикова, Ошибки истории. Тадеуш Костюшко в Мраморном дворце, w: Россия – Польша: два аспекта европейской культуры : сборник научных статей ХVIII Царскосельской конференции, И. К. Ботт, И. Г Степаненко, Н. В Тимакова, Санкт-Петербург 2012, s. 440–446; B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko 1746–1817, Warszawa 1991 (zestawienie literatury i źródeł); T. Korzon, Kościuszko. Biografia z dokumentów wysnuta, Kraków–Warszawa 1894; A. Zahorski, Prawda i legenda o Tadeuszu Kościuszce, w: Powstanie kościuszkowskie, Warszawa 1985.