Każyński Wiktor / Кажинский Виктор Матвеевич (1812–1867), kompozytor, dyrygent i publicysta muzyczny, zamieszkujący Petersburg w latach 1842–1867.

Urodził się 6/18 grudnia 1812 r. w Wilnie jako syn Macieja (1767–1823) i Anny z Koczyków. Ojciec kompozytora był śpiewakiem basowym, a także znanym aktorem i antreprenerem teatralnym, z niewątpliwymi zasługami dla rozwoju sceny wileńskiej jako wykonawca ról, a następnie dyrektor; w Petersburgu występował gościnnie m.in. w 1806 r. prezentował tam, a także w Moskwie, Krakowiaków i Górali Wojciecha Bogusławskiego (1757–1829) i Jana Stefaniego (1746–1829). . Młody Każyński, ukończywszy gimnazjum, edukację wyższą pobierał na Wydziale Prawa Uniwersytetu Wileńskiego do czasu zamknięcia go w 1832 r. z rozkazu Mikołaja I (1796–1855). Rodzice przeznaczali mu karierę nauczyciela. Muzyki uczył się prywatnie u Jana Dawida Hollanda (1746–1827), a w 1839 r. (jak podają niektóre źródła) brał lekcje kompozycji u Józefa Elsnera (1769–1854) w czasie kilkutygodniowego pobytu tego artysty w Wilnie. Brał też wtedy udział w wykonaniu Pasji Elsnera. W 1830 r. podjął współpracę z wileńskim teatrem i zadebiutował jako autor muzyki teatralnej. W następnych latach pracował jako skrzypek w orkiestrze teatralnej, pianista-akompaniator i organista w kościele św. Jana (do 1840), a od 1836 r. był kapelmistrzem w działającej w Wilnie trupie operowej Wilhelma Szmidkoffa. Z orkiestrą teatralną realizował spektakle operowe, dramatyczne i baletowe, koncerty z udziałem przyjezdnych solistów, a także wykonywał własne utwory, w tym pantomimę Przerwane wesele (wyst. 1833), balet Wiejski poranek (wyst. 1837), dramaty z dokomponowaną przez siebie muzyką, m.in. Piękna Alaiss, mniemana czarownica (1830), Świtezianka według Adama Mickiewicza (1798–1855) (1833) oraz grane w 1840 r. Fenella i Żyd wieczny tułacz. W wileńskim noworoczniku „Znicz” na rok 1834 opublikował utwór fortepianowy Souvenir d’Ole Bull, dedykowany słynnemu skrzypkowi, który koncertował wtedy w Wilnie, i pieśń Tęsknota do słów J. Krzeczkowskiego. Wiosną 1842 r. zorganizował serię 10 koncertów w sali mieszczącej się w zajeździe prowadzonym przez rodzinę Müllerów, m.in. z udziałem Stanisława Moniuszki (1819–1872).

Jesienią 1842 r. wyjechał do Petersburga. Dzięki poparciu mieszkającego tam kompozytora i mecenasa sztuki hr. Michała Wielhorskiego (1788–1856) oraz rosyjskiego pisarza Nestora W. Kukolnika (1809–1868) lub jego brata poety i historyka Pawła W. Kukolnika (1795–1884), blisko zżytych z petersburskimi muzykami, otrzymał posadę sekretarza i doradcy muzycznego księcia gen. Aleksieja F. Lwowa (1798–1870), dyrektora kapeli chóru śpiewaków dworu cesarskiego, skrzypka i kompozytora amatora, autora muzyki do hymnu rosyjskiego Боже, Царя храни! [Boże, zachowaj cara!]. W listopadzie 1843 r. na afisz Teatru Aleksandryjskiego w Petersburgu weszła operetka Każyńskiego Damska protekcja. Artysta brał też udział jako pianista w organizowanych przez Lwowa wieczorach muzyki kameralnej oraz prezentował na nich własne utwory fortepianowe o charakterze salonowym. Były wśród nich stylizacje tańców polskich (poloneza i mazurka), jak również opracowania melodii rosyjskich i ukraińskich, a ponadto walce, nokturny, miniatury liryczne oraz transkrypcje popularnych melodii operowych. Wiele z tych utworów ukazało się po roku 1843 drukiem w Petersburgu, Berlinie, Wiedniu i Dreźnie.

Od kwietnia do października 1844 r. artysta wraz ze swym pracodawcą, jego żoną i córką podróżował po miastach środkowoeuropejskich (m.in. Berlin, Wiedeń, Praga, Lipsk, Drezno i Monachium), poznając tamtejszy ruch operowy i koncertowy. Podczas podróży, której głównym celem było wystawienie opery Lwowa Bianca e Gualtiero w drezdeńskim teatrze, zawarł znajomość m.in. z językoznawcą Václavem Hanką (1791–1861), kompozytorem Václavem Tomaškiem (1874–1850), skrzypkiem i kompozytorem Karolem Lipińskim (1790–1861), kompozytorem operowym Giacomem Meyerbeerem (1791–1864), kompozytorem i dyrygentem Gasparem Spontinim (1774–1851), kompozytorem Felixem Mendelssohnem-Bartholdym (1809–1847), śpiewaczką sopranową Henriettą Sonntag (1806–1854), wirtuozem skrzypiec i kompozytorem Ferdinandem Davidem (1810–1873) i edytorem muzycznym Maurice’em Schlesingerem (1798–1871).

Wrażenia z podróży, uzupełnione ważkimi uwagami na temat sztuki muzycznej, opisał w książeczce pt. Listy Wiktora Każyńskiego do Stanisława Augusta Lachowicza (Petersburg 1845; 2 wydanie oraz edycja współczesna: Notatki z podróży muzykalnej po Niemczech odbytej w roku 1844 przez Wiktora Każyńskiego, Kraków 1957). Można się na jej postawie zorientować w poglądach Każyńskiego na sztukę muzyczną, w szczególności – sztukę narodową. Autorowi bliska była postawa kosmopolityczna kręgu A. Lwowa, uznająca wyższość muzyki niemieckiej, w szczególności Johanna Sebastiana Bacha (1685–1750), Georga Friedricha Haendla (1685–1759) i Ludwiga van Beethovena (1770–1827), jako sztuki „nie tylko pięknej, ale i uczonej”, przewyższającej konkurencyjną względem niej włoską muzykę operową oraz środkowoeuropejskie szkoły narodowe głębią myśli i profesjonalizmem warsztatu (Notatki…, Kraków 1957, s. 126–127). Na temat muzyki narodowej czytamy w Notatkach m.in.: „Każdy naród swoją własną operę, swoją własną dramę i komedią mieć powinien i dlatego wszelkie dysputy, wszelkie spory o wyższości jednej muzyki nad drugą są tylko śmiesznością i do niczego nigdy nie doprowadzą. Podług mnie są tylko dwa rodzaje muzyki: dobra i zła […]” (tamże, s. 223). Notatki z podróży muzykalnej… zyskały entuzjastyczną opinię Józefa Ignacego Kraszewskiego (1812–1887) – pisarz podkreślał walor edukacyjny publikacji i zachęcał Każyńskiego do pisania dalszych prac o muzyce („Athenaeum” 1846, z. 4). Dziejami muzyki włoskiej zajął się Każyński osobno – w 1851 r. wyszła w Petersburgu przetłumaczona z jęz. polskiego jego książeczka Historia opery włoskiej [История итальянской оперы].

Owocem „podróży muzykalnej” Każyńskiego były również dwa salonowe utwory muzyczne: Erinnerung an Deutschland. Von Berlin nach Dresden. Eisenbahn-Dampfmaschinen-Galop na fortepian na cztery ręce, dzieło wydane w 1847 r. w Wiedniu u Müllera, oraz cykl 12 polkas characteristiques wydany tamże i w Petersburgu w oficynie Bernarda w 1846 r. Jeszcze przed ukazaniem się polek drukiem o ich powstaniu poinformował Romuald Podbereski (ok. 1812–1856) na łamach „Tygodnika Petersburskiego” (TP), wyjaśniając genezę tych utworów w kontekście rzekomego przejęcia się Każyńskiego ideami słowianofilskimi podczas pobytu w Pradze, gdzie, jak pisał publicysta: „znalazł [Każyński], że taniec Polka, mylnie nazywany Paryskim, jest czysto-narodowym, starym tańcem Czechów. Wpadł on tedy na myśl przedstawienia go, umiejętnym zwrotem sztuki, w pięknym słowiańskim charakterze […]. Zrobił to z Polkami, co jedyny Szopen z Mazurami. Obaj idealizując, uduchowiając poezyje muzyk miejscowych, utworzyli nowy rodzaj kompozycyi muzycznej. Utwory ich, zlewając się w nieskończonej harmonii najtrudniejszych, a obok tego najwdzięczniejszych dla ucha tonów, przedstawiają się jakby oddzielnymi cząstkami wielkiego poetyczno-muzykalnego dzieła, na elemencie muzyki słowiańskiej powstającego. Pan Każyński, przeglądając starożytności Czeskiego muzeum w Pradze, znalazł tam piśmienne zabytki polek, a wpatrzywszy się w ducha onych, przyszedł na myśl, że Mazur, Krakowiak i Polka są z sobą w bliskim związku kolligacyi, dostrzegł rodowego podobieństwa w rysach ich fizjonomii” (R. Podbereski, Polki słowiańskie Wiktora Każyńskiego, przedruk w: „Gazeta Wielkiego Księstwa Poznańskiego” 1845, nr 5, s. 38). Informacja o słowianofilskim podłożu polek Każyńskiego została powtórzona m.in. przez archeologa i publicystę Adama Honorego Kirkora (1818–1886) („Athenaeum” 1845, z. 6, s. 107–108). W rzeczywistości w zbiorze polek z roku 1845, znajdujemy, obok utworów o tytułach narodowych (Bohěme, Cracovienne, Illyrienne, Lithuanienne, Hongroise, Ukrainienne) pozycje dedykowane indywidualnym osobom, w większości rosyjskim i polskim arystokratom mieszkającym w Petersburgu, (np. księciu A. Lwowi i hr. Aleksandrowi M. Gedeonowowi [1791–1867] – dyrektorowi Teatrów Cesarskich), a także polki o tytułach nawiązujących do idiomu salonowego. Zbiór polek Każyńskiego, które stały się ogromnie popularne nad Newą, rozrastał się z wydania na wydanie: w edycji paryskiej S. Richault z 1849 r. liczył już 18 pozycji. W latach 1845–1854 kompozytor wydał także kilkanaście stylizowanych mazurków do śpiewu lub na fortepian (m.in. Galop i Mazurek na fortepian u Schlesingera w Berlinie, Fantaisie sur une Mazourka originale u Müllera w Wiedniu, Mazur w duchu národním polském složen u J. Hoffmanna w Pradze. We współpracy z J. I. Kraszewskim opracował ponadto 5-tomowy Śpiewnik pieśni do słów poetów polskich, na 1 lub 2 głosy z towarzyszeniem fortepianu, wydany w 1854 r. u C. F. Holtza w Petersburgu. Zbiór ten nawiązywał do idei Śpiewników domowych Moniuszki – miał być wyrazem litewskiego patriotyzmu autorów.

W 1845 lub 1846 r. Każyński awansował na stanowisko kapelmistrza Teatru Aleksandryjskiego. Jego praca polegała na przygotowywaniu oprawy muzycznej spektakli dramatycznych i operetkowych oraz dobieraniu lub komponowaniu muzyki do wodewili i melodramatów.. Wprowadził na petersburską scenę własne dzieła, w tym dwie opery: Les pages du duc de Vendôme (1846) i Męża i żonę (1848). Napisanej w 1845 r. opery Dom lodowy ostatecznie nie wystawiono; jej akcja rozgrywała się w Rosji za panowania cesarzowej Anny (1693–1740). W latach 40.–60. XIX wieku powstały też trzy symfonie, Grand rondeau na tematy rosyjskie na fortepian i orkiestrę (wyd. Bernard, Petersburg 1843), Koncert fortepianowy fis-moll (wyd. Müller, Wiedeń 1847), kilka utworów kameralnych, kolejne zbiory tańców i miniatur salonowych oraz pieśni. TP pisał już w 1846 r. o niebywałym powodzeniu, jakim cieszył się Każyński jako pianista akompaniujący śpiewakom (m.in. tenorowi Giovanniemu Rubiniemu [1794–1854] i mezzosopranowi Pauline Viardot-Garcii [1821–1910]), solista (m.in. przyjmowany z entuzjazmem wykonawca mazurków Chopina) i autor kompozycji salonowych (TP 1846, nr 8 – 9). Ceniono go również jako kapelmistrza, zwłaszcza za wykonywanie z orkiestrą teatralną dzieł klasycznych.

Kompozytor przyjaźnił się z wieloma petersburskimi artystami i przedstawicielami inteligencji, m.in. z mieszkającym po sąsiedzku austriackim chemikiem Friedrichem Dannerem. Bywał m.in. w domu N. W. Kukolnika, twórcy narodowego stylu opery rosyjskiej Michaiła I. Glinki (1804–1857) oraz Józefa Sękowskiego (1800–1858), pisarza i orientalisty, profesora Uniwersytetu Petersburskiego oraz redaktora pisma „Bibliotieka dla cztienija” [Библиотека для чтения]; w 1846 r. Każyński koncertował na skonstruowanym przez Sękowskiego eksperymentalnym instrumencie orkiestrionie, inaczej zwanym klawi-orkestrem. Aktywnie uczestniczył również w życiu polskim. Przyjaźnił się z J. I. Kraszewskim, o czym świadczy ich regularna korespondencja z lat 40. i 50. XIX w. Kraszewski był gorącym promotorem twórczości Każyńskiego. Pisał, że „jest chlubą naszą, jedną gwiazdą tej wielkości i siły co Moniuszko” („Gazeta Warszawska” 1855, nr 63, s. 1), a nawet zadedykował mu swoją powieść Ostap Bondarczuk. Z kolei kompozytor doprowadził do przetłumaczenia na rosyjski i wydania w Petersburgu powieści Pod włoskim niebem (1847). Przyjacielskie relacje utrzymywał także z K. Lipińskim, braćmi Kątskimi: skrzypkiem Apolinarym (1826–1879) i pianistą Antonim (1817–1899), pomagał S. Moniuszce w jego staraniach o wykonanie utworów w stolicy Rosji. Współpracował jako publicysta zarówno z wydawnictwami nadnewskimi (TP, almanach „Gwiazda”, „Rocznik Literacki”), jak i wydawanymi poza stolicą Rosji, jak „Athenaeum”, „Kurier Wileński”, „Wizerunki i Roztrząsania Naukowe”, zabierając m.in. głos na temat twórczości Chopina i charakteryzując muzykę włoską.

W Petersburgu mieszkał przy ul. Karawannoj [Караванная ул.] 22 w pałacyku miejskim swojego protektora A. F. Lwowa.

Był ożeniony z Rosjanką. Mieli prawdopodobnie dwójkę dzieci.

Wśród współczesnych cieszył się ponoć reputacją osoby oczytanej, dobrze znającej historię, władającej językami obcymi, pracowitej, dysponującej świetną pamięcią i z poczuciem humoru (Jan Ze Śliwina [A. N. Kirkor], Wiktor Każyński, „Athenaeum” 1845, nr 6, s. 112). Opisując gabinet Każyńskiego, A. H. Kirkor wspominał, że w petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych wystawiane było popiersie kompozytora dłuta wileńskiego artysty.

Zmarł nagle w Petersburgu, w dzień swego benefisu, 6/18 marca 1867 r. Został pochowany na rzymskokatolickim cmentarzu Wyborskim (mogiła nie zachowała się).

Bibliografia:
B. Chmara-Żaczkiewicz, Każyński Wiktor, w: Encyklopedia muzyczna PWM. Część bibliograficzna klł, red. E. Dziębowska, wyd. 3, Kraków 1997, s. 54–55 (bibliografia); Н. С., Кажинский, Виктор, w: Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона в 86 т., Санкт-Петербург 1894, t. 13a, s. 882; L. T. Błaszczyk, Dyrygenci polscy i obcy w Polsce działający w XIX i XX w., Kraków 1964, s. 125–126 (bibliografia); Кажинский Виктор Матвеевич, w: Русский биографический словарь в 25 т. [А. А. Половцов], Москва 1896–1918, t. 11, s. 377; A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 149 (bibliografia); W. Rudziński, Każyński Wiktor, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966, t. 12, s. 301 (bibliografia); ks. K. Pożarski, Rzymskokatolicki Cmentarz Wyborski w Sankt Petersburgu (1856–1950). Księga Pamięci, Sankt Petersburg 2003, s. 117; А. Г. Киркор, Петербургский впечатления (Письма к редактору „Атенеума”), w: Поляки в Петербурге в первой половине XIX века, Москва 2010, s. 715, 717–718, 722, 727–728, 830–831; J. I. Kraszewski i polskie życie muzyczne XIX wieku, oprac. S. Świerzewski, Kraków 1963 (korespondencja). . Meliš, J. Stefani, „Süddeutsche Musik-Zeitung” 1866, 3 września, s. 142; W. Antonczyk, Wiktor Każyński, jego muzyka i związki ze Stanisławem Moniuszką ( praca w druku).