Czartoryski Adam Jerzy / Чарторыйский Адам Ежи (Адам Адамович) (1770–1861), h. Pogoń Litewska, książę na Klewaniu i Żukowie, minister spraw zagranicznych Imperium Rosyjskiego w latach 1804–1806, wiceprezes Rządu Tymczasowego i senator-wojewoda Królestwa Polskiego (1815), prezes Rządu Narodowego Królestwa Polskiego (1831), prezes Senatu, twórca emigracyjnego ugrupowania Hȏtel Lambert, pisarz, mecenas sztuki i kultury.

Urodził się 14 stycznia 1770 r. w Warszawie jako syn Adama Kazimierza (1734–1823), generała ziem podolskich, i Izabeli z Flemingów (1745–1835). Miał dwóch braci – Aleksandra Jerzego (1762–1763) i Konstantego Adama (1773–1860), którego ojcem był Armand Louis de Gontaut (1747–1793), książę de Lauzun, oraz pięć sióstr – zmarłe w dzieciństwie: Zofię Marię (ur. i zm. 1763), Teresę (1765–1780) i Gabrielę (ur. i zm. 1780) oraz Marię Annę (1768–1854), pisarkę, żonę generała lejtnanta ks. Fryderyka Ludwika Aleksandra Wirtemberskiego (1756–1817), i Zofię (1778–1837) wydaną za hr. Stanisława Kostkę Zamoyskiego (1775–1856), senatora wojewodę Księstwa Warszawskiego (1810), prezesa Senatu Królestwa Polskiego (1822–1831).

W młodości otrzymał staranne wykształcenie, odpowiednie dla swego stanowiska społecznego i majątku. Część edukacji stanowiły również podróże, które odbył w latach 80. XVIII w. W 1786 r. wyjechał do Niemiec, w roku następnym do Francji, a po krótkim pobycie w kraju (brał udział w kampanii sejmikowej 1788 r.) jesienią 1789 r. do Anglii i Szkocji. Z ostatniej wyprawy powrócił do Polski w 1791 r. Jako ochotnik wziął udział w wojnie rosyjsko-polskiej 1792 r. w obronie Konstytucji 3 maja; za męstwo w bitwie pod Grannem (24 lipca 1792) otrzymał krzyż Virtuti Militari. Po kapitulacji i akcesie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1732–1798) do konfederacji targowickiej podobnie jak wielu innych oficerów wystąpił o zwolnienie. Rządy targowicy oraz powstanie kościuszkowskie 1794 r. śledził spoza kraju, przebywał w Wiedniu, Londynie, Brukseli. Po zniszczeniu Puław oraz zajęciu dóbr ojca w zaborze rosyjskim (podobny los spotkał majątki innych magnatów) ks. Adam wraz z bratem Konstantym zostali wysłani do Petersburga, dokąd dotarli po półrocznym pobycie w Grodnie w maju 1795 r. pod opieką Jakuba Górskiego (zm. 1797). Sekwestrowane dobra stanowiły ok. 75 procent wszystkich dóbr rodzinnych, pobyt braci nad Newą był więc niezwykle ważny i miał złagodzić postawę imperatorowej Katarzyny II (1732–1796) wobec Czartoryskich.

Pochodzenie i pozycja zrobiły swoje. Co prawda ks. Adam musiał zabiegać u braci Zubowów – faworyta cesarzowej księcia Płatona A. (1767–1822) i ożenionego z Marianną Elżbietą z Lubomirskich (ok. 1766–1810) dewastatora rodowych Puław z 1794 r. hr. Walerija A. (1771–1804) – o przychylność, ale jednocześnie protekcja generała gubernatora wcielonych do Rosji ziem litewskich Nikołaja W. Repnina (1734–1801) otworzyła przed nim i jego bratem najważniejsze salony Petersburga. Jak sam pisał, kilka tygodni po przybyciu byli już rozpoznawani i codziennie zapraszani na obiady, koncerty i bale. „Wiele było domów otwartych – pisał w swoich pamiętnikach Czartoryski – w różnym rodzaju, które sobie wyrywały przybyłych cudzoziemców. […] Dwa domy celowały w co dzień powtarzanej salonowej wytworności: dom księżnej [Warwara S. z Gagarinów, 1793–1833] Bazylowej [Wasilij W.; 1780–1858] Dołgorukowej i księżny [Anna A. ze Stroganowów, 1739–1816] Michałowej [M.; 1731–1804] Golicynowej, obie później dały się poznać w Paryżu. […] W drugim rodzaju był dom Naryszkinów, gdzie dawna azjatycka moskiewszczyzna jeszcze w całym nieporządku panowała. [...] Tam kto chciał bywał; dom zawsze był otwarty, tam spotkać można było Kozaków, Tatarów, Czerkiesów i wszelkiej postaci Azjatów. Gospodarz, Lew Aleksandrowicz Naryszkin [1785–1846], zawsze wesoły, uprzejmy i dobroduszny, dawny dworak i faworyt Piotra III [1728–1762], odtąd dworak Katarzyny, nadskakujący wszystkim jej faworytom i dobrze od niej widziany. Jako wielki koniuszy rujnował się na uczty dla dworu […]. Dom Gołowinów do żadnego z poprzednich nie był podobny. Tam nie było codziennych wieczorów, lecz tylko ścisła, mało liczna, na wzór paryskich przeszłych czasów koteria, gdzie czysty wersalskiego dworu duch był zachowany […]. Nareszcie w innej kategorii zmieścić by wypadało dom Stroganowów [hr. Aleksandra S., 1733–1811], gdzie francuszczyzna, po długim pobycie hrabiego w Paryżu mieszała się z formami dawnymi Moskwy. Bo tam zawsze mówiono o Wolterze [François-Marie Voltaire, 1694–1778], o Diderocie [Denis, 1713–1784], o teatrze paryskim i malowidłach, których pan domu miał wybrany i kosztowny zbiór, a przy tym stół wielki uczęszczany na obiad bez zaproszenia. Zgraja sług i interesa w nieporządku przypominały syberyjskich bogactw pochodzenie.

Było przy tym wiele innych domów, jak to Kurakinów i Guriewów, które szły za przykładem księżny Dołgorukowej, i dom, który z tamtymi się nie mieszał, księżny Wiaziemskiej […] Z młodzieży odznaczali się dwaj Golicynowie wychowani w Paryżu i młody Boratyński […]” (A. J. Czartoryski, Pamiętniki i memoriały polityczne: 1776–1809, Warszawa 1986, s. 115, 116). Towarzystwo wyższych sfer było typowe dla ówczesnych europejskich elit, toteż zapewne bez trudu książęta odnaleźli się w nowym miejscu. Poznali też wielu Polaków na służbie rosyjskiej, jak służących u hr. W. Zubowa: Stanisława Delfina Komara (zm. 1832) i płk. Feliksa Poradowskiego (zm. 1813), czy też tych zabiegających o odzyskanie dóbr, jak metropolita unicki Teodozy Rostocki (1724–1805), a wreszcie książę Aleksander Lubomirski (zm. 1808), z którym utrzymywali bliższe kontakty.

Na dworze petersburskim Czartoryski nawiązał wiele kontaktów, ale do najważniejszych i mających olbrzymie konsekwencje na dalsze losy księcia należało niewątpliwie poznanie i zbliżenie z księciem Aleksandrem Pawłowiczem (1777–1825), przyszłym cesarzem, i jego żoną Elżbietą Aleksiejewną (1779–1826). Z pierwszym szybko połączyły go więzy przyjaźni, z drugą – miłości.
Po kilku miesiącach oczekiwań bracia uzyskali latem 1795 r. audiencję u Katarzyny II, która przyjęła ich w Carskim Siole (obecnie Puszkin) bardzo łaskawie. Pozytywne załatwienie spraw, dla których książęta przybyli nad Newę, wydawało się coraz bardziej realne, ale decydująca w tej kwestii okazała się ich wymuszona decyzja o wstąpieniu na służbę imperatorowej. Jak pisał ks. Adam: „To było warunkiem pierwszym i koniecznym, to było dopełnieniem rozpoczętej ofiary i skutkiem nieodzownym, następstwem przysłania nas do Petersburga” (tenże, Pamiętniki…, Warszawa 1986, s. 136), tym bardziej że nad Newą przebywali wówczas jako więźniowie przywódcy powstania 1794 r., w tym Tadeusz Kościuszko (1746–1817), którego podziwiał; w 1796 r. był wśród sygnatariuszy poręczenia dla członka Rady Najwyższej Narodowej Ignacego Potockiego (1750–1809). Taka prorosyjska postawa synów jednego z największych magnatów polskich nie mogła nie zostać wykorzystana przez Katarzynę II, tym bardziej że nie najlepiej układały się stosunki z pozostałymi mocarstwami rozbiorowymi. Cesarzowa większość zasekwestrowanych dóbr (poza starostwami latyczowskim i kamienieckim, które otrzymał członek Kolegium Spraw Zagranicznych Arkadij I. Morkow [1747–1827]) zwróciła, ale jako nadanie braciom, a nie rodzicom, do których należały. Niedługo potem Czartoryski wszedł w skład pułku gwardii konnej, a w 1796 r. mianowano go kamerjunkrem. W początkach 1797 r. otrzymał stopień brygadiera i został mianowany adiutantem wielkiego księcia Aleksandra, a rok później marszałkiem dworu jego siostry Heleny Pawłowny (1784–1803). Wkrótce spotkały go kolejne awanse – na generała majora (4 czerwca 1797) i generała lejtnanta (1798). Latem 1798 r. towarzyszył z bratem cesarzowi Pawłowi I (1754–1801) w jego podróży po europejskiej Rosji, za co otrzymał swój jedyny rosyjski Order św. Anny II kl.

W początkach 1796 r. doszło w pałacu Taurydzkim do charakterystycznego spotkania Czartoryskiego z wnukiem Katarzyny księciem Aleksandrem, na którym przyszły następca tronu skrytykował politykę babki wobec Polski. Od tego momentu do spotkań dochodziło coraz częściej, młodzieńczy zapał i wspólne poglądy na potrzebę reformowania państwa zbliżyły ich do siebie, zmieniając ich kontakty z towarzyskich w przyjacielskie. Na tę zmianę nie wpłynęła nawet wiedza Aleksandra o uczuciach, jakie ks. Adam żywił dla jego żony Elżbiety. Pozostając w ścisłym otoczeniu przyszłego władcy, Czartoryski zacieśnił kontakty z innymi najbliższymi jego współpracownikami – Pawłem A. Stroganowem (1772–1817), Nikołajem N. Nowosilcowem (1761–1838), prezydentem Cesarskiej Akademii Nauk w latach 1803–1810, oraz Wiktorem P. Koczubejem (1768–1834), ministrem spraw wewnętrznych od 1802 do 1807 r. W następnych latach wraz z nimi będzie reformował Rosję. W tym czasie utrzymywał też kontakty z przybyłym na żądanie Pawła I do Petersburga, a wizytowanym wcześniej w Grodnie królem Stanisławem Augustem, którego odwiedzał w jego rezydencji w pałacu Marmurowym.

W sierpniu 1799 r. książę Adam został wysłany do Włoch w charakterze posła w Sardynii. Był to dowód niełaski pod pozorem łaski. Decyzja cara Pawła zapadła po tym, jak zwrócono mu uwagę, iż nowo narodzona córka Aleksandra i Elżbiety Maria (1799–1800) ma ciemne włosy, jak książę Adam, podczas gdy rodzice są blondynami. W wymuszonym pośpiechu Czartoryski opuścił Rosję. Zatrzymał się na pewien czas w Wiedniu, a stamtąd wyruszył do Florencji, gdzie przebywał król Sardynii Karol Emanuel IV (1751–1819). Wkrótce jednak musiał przed wojskami francuskimi uciekać do Rzymu.

Do łask dworu petersburskiego Czartoryski powrócił po śmierci Pawła (marzec 1801), obalonego za zgodą jego syna Aleksandra, który został następcą cara. Czartoryski, wezwany przez przyjaciela, w lipcu 1801 r. ponownie zagościł nad Newą. Tu znalazł się w gronie zaufanych, wymienionych wyżej osób, skupionych w tzw. Nieoficjalnym Komitecie [Негласный комитет], które w sekrecie przygotowywały projekty reform politycznych i społecznych. Członkowie Komitetu mieli przywilej codziennych spotkań z carem „przy stole” bez specjalnych zaproszeń i wiele czasu spędzali z nim, dyskutując nad zaletami i wadami planowanych reform. Książę Adam mógł się cieszyć dodatkowymi przywilejami – jego kontakty z cesarzem Aleksandrem były częstsze, z pominięciem formalności, wręcz przyjacielskie.

Reformatorskie projekty stopniowo wprowadzano w życie, jednocześnie rosła pozycja ich istotnego współautora – Czartoryski został zastępcą ministra spraw zagranicznych Aleksandra R. Woroncowa (1741–1805), a równocześnie członkiem rady do spraw szkolnych w nowo utworzonym Ministerstwie Oświaty, i od listopada tegoż roku także członkiem Komitetu Urządzenia Żydów. Po utworzeniu okręgu naukowego wileńskiego na początku lutego 1803 r. objął także w charakterze kuratora władzę szkolną w guberniach zachodniej Rosji, którą sprawował do kwietnia 1824 r. (zwolniony w związku z procesem filomatów). W 1803 r. przedstawił Aleksandrowi memorandum Sur la système politique que devrait suivre la Russie [O systemie politycznym, który winna stosować Rosja], w którym zaprezentował nowatorską wizję stosunków międzynarodowych oraz program polityki zagranicznej państwa, postrzeganej w szerszym kontekście ładu europejskiego.

Mimo wrogów w kręgach dworskich po ustąpieniu Woroncowa został mianowany ministrem spraw zagranicznych (28 stycznia 1804), a po roku (od stycznia 1805) zasiadł w Senacie i Radzie Państwa. Było to niewątpliwie największe jego osiągnięcie w petersburskiej karierze. Jako minister i polityk forsował własną wizję kierunku międzynarodowej polityki Rosji. Uważał, iż głównym wrogiem Petersburga są Prusy i Austria, optował za silnym sojuszem z Anglią oraz uznaniem państwa napoleońskiego, forsując projekt Ligi Europejskiej, której głównymi filarami miały być Anglia i Rosja. Jak pisał w Pamiętnikach: „Byłem przekonany, że będę mógł połączyć tendencje rosyjskie ze szlachetnymi celami […]. Wyobrażałem sobie, że właśnie w ten sposób zadośćuczynię dumie narodowej Rosjan. Zamierzałem uczynić z Aleksandra kogoś na podobieństwo arbitra pokoju cywilizowanego świata; pragnąłem […] by, wreszcie, jego panowanie zapoczątkowało nową erę w polityce europejskiej, politykę, która byłaby od tej chwili bazowała ba powszechnym dobru oraz na respektowaniu praw każdego” (tenże, Pamiętniki…, Warszawa 1986, s. 402).

W sprawach polskich postulował przywrócenie państwa i jego zjednoczenie pod berłem cara w granicach sprzed drugiego rozbioru. Cesarz Aleksander kierował się jednak własnymi, odmiennymi od książęcych priorytetami i pozostawał nieustępliwy we wrogiej postawie wobec Francji, a sojusz z Prusami dezawuował jakiekolwiek plany zjednoczenia Rzeczypospolitej. Przy takich rozbieżnościach w postrzeganiu pryncypiów polityki zagranicznej trudno było o współpracę, toteż 29 czerwca 1806 r. Czartoryski utracił stanowisko kierownika polityki zagranicznej.

Nie wiadomo dokładnie, gdzie mieszkali z bratem w Petersburgu, okres letni spędzali, udając się za dworem w Carskim Siole za Katarzyny II lub Gatczynie i Pawłowsku (za Pawła I i Aleksandra I).

Po powstaniu w 1807 r. Księstwa Warszawskiego nie brał czynnego udziału w jego budowie – przez cesarza Francuzów Napoleona I (1769–1821) był uznawany za człowieka Aleksandra. Nie odgrywał też większej roli na dworze rosyjskim, przez kilka lat przedłużał urlopy, pozostając poza głównym nurtem życia politycznego. Do Petersburga udał się w lipcu 1809 r., chcąc bronić Polaków z zaboru rosyjskiego prześladowanych za udział w kampanii austriackiej Napoleona i przedłożyć cesarzowi projekt odbudowy Polski, nie został jednak przyjęty, wezwany zaś przez Aleksandra w kwietniu 1810 r. nie uzyskał niczego. Na początku 1811 r. próbował z polecenia cara wybadać u swojego kuzyna, naczelnego wodza księcia Józefa Poniatowskiego (1763–1813) szanse na ewentualne przejście wojsk księstwa na stronę Aleksandra. Po wybuchu wojny w 1812 r. napisał do cara list (4 lipca) z prośbą o dymisję, po czym wyjechał do Wiednia. Po klęsce Napoleona Czartoryski kilkakrotnie starał się o spotkanie z swoim byłym przyjacielem i zwierzchnikiem, próbując wybadać jego plany wobec Księstwa Warszawskiego; jednocześnie podsuwał własne rozwiązania „sprawy polskiej”. W sierpniu 1814 r. gościł rosyjskiego cesarza w rodzinnych Puławach. Jako jego doradca, ale wyłącznie do spraw polskich, brał udział w negocjacjach ministrów na kongresie wiedeńskim (1814–1815), przyczyniając się do powstania aktem z 3 maja 1815 r. Królestwa Polskiego w przyjętym wówczas kształcie. Podjął jeszcze pracę nad podsumowującym jego dotychczasową aktywność dziełem Essay sur la diplomatie. Manuscript d’un Philhellène [Rozważania o dyplomacji], które wydane zostało w 1830 r. w Marsylii pod pseudonimem Filhellena. Łączący zagadnienia filozoficzne, prawnicze i polityczno-dyplomatyczne traktat zawierał program „uetycznienia” dyplomacji oraz stworzenia podstaw uniwersalnego ładu politycznego w oparciu o prawa narodów. W połączeniu z ideą federacji regionalnych jako gwarancji powszechnego bezpieczeństwa stanowił istotne przewartościowanie poglądów autora, będąc de facto krytyką ekspansjonistycznej polityki Rosji ukształtowanej po utworzeniu przez nią 26 września 1815 r. wspólnie z Austrią i Prusami Świętego Przymierza.

Po przybyciu do Warszawy współorganizował władze z Rządem Tymczasowym na czele, którego został wiceprezesem, a także brał udział w pracach nad ustawą konstytucyjną. Jego aktywność na tym polu została jednak zahamowana przez Aleksandra. Czartoryski został odsunięty od ważniejszych funkcji i po sejmie 1818 r. usunął się z życia politycznego.

W pierwszych dniach powstania listopadowego 1830/1831 r. stanął na czele Rządu Tymczasowego. Po oddaniu dyktatury gen. Józefowi Chłopickiemu (1771–1854) objął kierownictwo wydziału spraw zagranicznych w Radzie Najwyższej Narodowej. Po obaleniu dyktatora (17 stycznia 1831) stanął na czele powstałego Rządu Narodowego, jako jego kierownik nie potrafił jednak wykorzystać swego autorytetu do prowadzenia konsekwentnej polityki ani też oceny i rozliczenia zachowawczych postaw kolejnych wodzów. 17 sierpnia 1831 r. opuścił Warszawę i przyłączył się do korpusu gen. Girolama Ramoriny (1792–1849). Po upadku powstania wyruszył do Krakowa, a stamtąd przez Strasburg do Anglii. Ostatecznie zdecydował się zamieszkać w Paryżu, gdzie przybył w 1833 r. Wkrótce ze swojej siedziby uczynił centrum polskości za granicą – Hȏtel Lambert stał się nie tylko głównym ośrodkiem politycznym, ale także oświatowym i kulturowym.

Szansy dla odrodzenia Polski upatrywał w ewentualnych konfliktach europejskich mogących znacząco zmienić sytuację polityczną w Europie. Szkoląc przyszłe kadry, umieszczał w armiach poszczególnych państw, w których dochodziło do rewolucyjnych zrywów, oficerów i żołnierzy polskich. Duże nadzieje wiązał z Turcją, zakładając na jej terytorium i nie tylko wiele placówek mających prowadzić działalność wymierzoną przeciwko Rosji. Klęska kolejnych ruchów rewolucyjnych przynosi fiasko wszystkich starań Czartoryskiego, nie spełniają się też jego oczekiwania związane z wojną krymską (1853–1856) i udziałem w niej wojsk polskich. Nie zaniechał jednak dalszej działalności i do końca życia prowadził aktywną politykę na rzecz Polski.
Jego żoną była poślubiona 25 września 1817 r. Anna Zofia (1799–1864) Sapieżanka z linii Kodeńskiej, córka Aleksandra Antoniego (1773–1812) i Anny Jadwigi z Zamoyskich (1771–1859). Miał z nią trzech synów: Witolda Adama (1822–1865), polityka i działacza emigracyjnego, żonatego z Marią Cecylią Grocholską z Grabowa (1833–1928), Leona (1825–1827) i Władysława (1828–1894), emigracyjnego działacza politycznego, emisariusza dyplomatycznego Rządu Narodowego przy rządach Francji, Anglii, Włoch, Szwecji i Turcji oraz założyciela Muzeum Czartoryskich w Krakowie, ożenionego 1. v. (1855) z Marią Amparo Muńoz de Rianzares (1834–1864) i 2. v. (1872) z Małgorzatą Adelajdą ks. Bourbon-Orleańską (1846–1893), oraz dwie córki: Elżbietę Marię Teresę (ur. i zm. 1830) i Izabelę Elżbietę (1830–1899) od 1857 r. żonę hr. Jana Kantego Działyńskiego (1829–1880).

Zmarł 15 lipca 1861 r. w Montfermeil. Pochowany został najpierw na cmentarzu w Montmorency, a od 1865 r. spoczywa w rodzinnej krypcie w kościele parafialnym pw. Wniebowzięcia w Sieniawie koło Jarosławia.

A. Barańska, Rola Rosji w koncepcjach Adama Jerzego Czartoryskiego (1801–1830). Czytaj tu...

Bibliografia:
Чарторыйский (Адам-Юрий), w: Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, Санкт-Петербург 1903, t. 38, s. 402; M. Handelsman, Czartoryski Adam Jerzy, w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1938, t. 4, s. 257–269, (bibliografia); A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 54–56 (bibliografia); A. Barańska, Sto osiemdziesiąt lat później. Kilka uwag na marginesie Rozważań o dyplomacji księcia Adama i Studium Marka Kornata, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2012, nr 4, s. 29–44; M. K. Dziewanowski, Czartoryski and his Essai sur la Diplomatie, „Slavic Review” 1971, vol. 30, No 3, s. 589–605; P. Kennedy Grimsted, Czartoryski’s system for Russian foreign policy, 1803. A Memorandum, „California Slavic Studies” 1970, No 5, s. 19–90; H. H. Hahn, Dyplomacja bez listów uwierzytelniających. Polityka zagraniczna Adama Jerzego Czartoryskiego 1830–1840, Warszawa 1987; Ch. Morley, Alexander I and Czartoryski. The Polish Question from 1801 to 1813, „The Slavonic and East European Review” 1947, vol. 25. No 65 (April), s. 405–426, https://archive.org/stream/in.ernet.dli.2015.185585/2015.185585.The-Slavonic-Reviewvol64#page/n405/mode/2up [dostęp: 12 VII 2018]; tenże, Czartoryski’s attempts at a new foreign policy under Alexander I, „American Slavic and East European Review” 1953, vol. 12, No 4, s. 475–487; A. Nowak, Jak rozbić rosyjskie imperium (Adam Jerzy Czartoryski 1831–1848), w: tenże, Jak rozbić rosyjskie imperium? Idee polskiej polityki wschodniej (1733–1921), wyd. 2 popr. i rozsz., Kraków 1999, s. 81–161; J. Skowronek, Adam Jerzy Czartoryski, Warszawa 1994; tenże, Antynapoleońskie koncepcje Czartoryskiego, Warszawa 1969, s. 48–55; tenże, Le programme européen du prince Adam Jerzy Czartoryski en 1808–1805, „Acta Poloniae Historica” 1968, nr 17, s, 137–159; R. Vlček, Адам Ежи Чарторыйский и политика российского императора Александра I (идеи европейского единства), „Европа” 2006, vol. 19, nr 2, s. 153–182; M. Zarychta, Propozycje ustrojowe Adama Jerzego Czartoryskiego i jego otoczenia (1813–1815), „Przegląd Historyczny” 2006, t. 97, z. 4, s. 495–511; A. Czartoryski, Rozważania o dyplomacji, przekł. J. M. Kłoczowski, oprac. i studium: M. Kornat, Reforma dyplomacji i legitymizm narodów, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2011; A. J. Czartoryski, Pamiętniki i memoriały polityczne: 1776–1809, wstęp, przyp. i oprac. J. Skowronek, Warszawa 1986.