Stefan Cybulski / Цыбульский Степан Осипович (1858–1937), filolog klasyczny, pedagog, dyrektor gimnazjum męskiego przy kościele św. Katarzyny, związany z Petersburgiem w latach 1890–1919.

Urodził się 20 czerwca 1858 r. w Kuszczyńcach (pow. hajsyński gub. podolskiej, obecnie obwód winnicki na Ukrainie) jako syn Józefa i Emilii z Bilińskich. Ojciec wywodził się z dobrze prosperującej rodziny ziemiańskiej, która posiadała majątek na granicy pow. humańskiego i bałckiego. Domowa edukacja Cybulskiego pod kierunkiem guwernera obejmowała intensywną naukę jęz. francuskiego, historii literatury polskiej (zwłaszcza romantycznej z Adamem Mickiewiczem [1798–1855] na czele), a także podstaw arytmetyki, geografii i zoologii. Lekcji religii udzielała mu matka. Istotny wpływ na ukształtowanie jego osobowości wywarło obcowanie z folklorem ukraińskim: pieśniami, tańcem i obrzędami. Czas wolny upływał mu ponadto na lekturach historycznych i polowaniach.

Naukę kontynuował Cybulski w gimnazjum w Niemirowie (pow. bracławski gub. podolskiej), dokąd przeniósł się wraz z matką i rodzeństwem. Wstąpiwszy od razu do trzeciej klasy, poświęcił się zgłębianiu greki i łaciny; szczególne wrażenie wywarli na nim Homer i Owidiusz. Podczas jednej z oficjalnych inspekcji odpowiadał publicznie przed ministrem oświaty Dmitrijem A. Tołstojem (1823–1889). Mimo rygoru szkoły rządowej i formalistycznego podejścia do nauczania (nacisk na formy gramatyczne) postanowił – wbrew życzeniom rodziców, przeznaczających go do kariery lekarza lub adwokata – zostać nauczycielem języków starożytnych. Egzamin maturalny złożył w 1879 r. i po uzyskaniu pozwolenia generał gubernatora Kraju Południowo-Zachodniego Michaiła I. Czertkowa (1829–1905) zapisał się na filologię klasyczną na Wydz. Historyczno-Filologicznym Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Jego największy entuzjazm budziły zajęcia ściśle związane z kierunkiem zainteresowań, tj. z zakresu gramatyki, historii, kultury i literatury starogreckiej i starorzymskiej. W 1883 r. obronił napisaną po rosyjsku rozprawę kandydacką (odpowiednik dzisiejszego doktoratu) pt. Fonetyczne i morfologiczne właściwości języka w idyllach Teokryta, za którą otrzymał srebrny medal.

Począwszy od roku szkolnego 1883/1884, pracował jako nauczyciel greki i łaciny w IV rządowym gimnazjum w Warszawie. Jednocześnie kontynuował studia nad antykiem, czemu sprzyjały ekspedycje naukowe do Grecji, Włoch, a także Niemiec. Ich pokłosiem były publikacje (w jęz. polskim, niemieckim, rosyjskim) z dziedziny topografii miast starożytnych, numizmatyki i rzeźby. W pracy dydaktycznej wykorzystywał teatr i muzykę, czego efektem było dwukrotne wystawienie z uczniami przy dźwiękach kompozycji Felixa Mendelssohna (1809–1847) Antygony Sofoklesa w oryginale (Антигона Софокла. Лирическия партии трагедии с метрическими долонями, музыкой и иллюстрациями, с приложением указаний для постановки трагедии на сцене, Царское Село 1892). Żywa reakcja publiczności nie zyskała aprobaty władz oświatowych, które ukarały uczniów dyscyplinarnie, a samego Cybulskiego przeniosły w 1890 r. do pracy w Rosji.

Trafił wówczas do elitarnego Cesarskiego Mikołajowskiego Gimnazjum [Императорская Николаевская Царскосельская гимназия] w Carskim Siole (obecnie Puszkin), gdzie poza nauczaniem greki i łaciny prowadził fakultatywne zajęcia z mitologii w sztuce. Jego zaangażowanie spotkało się z wysoką oceną zwierzchników i niejednoznacznymi opiniami uczniów. Pozytywny wizerunek Cybulskiego jako dobrotliwego pasjonata antyku zawiera opowiadanie Aleksandra A. Ocupa (1882–1948) Lekcja greki (Сергей Горный, Урок греческого, w: Всякое бывало, Берлин 1927, s. 63–74). Skrajnie negatywną charakterystykę polskiego nauczyciela jako mściwego sangwinika, wymuszającego na zamożniejszych uczniach płatne korepetycje, dał z kolei w nieopublikowanych wspomnieniach słynny lekarz-immunolog Iwan I. Manuchin (1882–1958). Począwszy od jesieni 1902 r., Cybulski zredukował liczbę godzin wykładowych w gimnazjum carskosielskim, prowadząc jednocześnie lektoraty z greki i łaciny, a także wykładając propedeutykę filozoficzną w petersburskim III gimnazjum męskim. Ostateczne pożegnanie z dotychczasowym miejscem pracy nastąpiło prawdopodobnie rok później, z czym wiązały się przenosiny do Petersburga. Zajęcia w rosyjskiej szkole rządowej prowadził nieprzerwanie co najmniej do 1916 r. Przeplatał je z nauczaniem jęz. starogreckiego na prywatnych Wyższych Kursach Żeńskich Nikołaja P. Rajewa [Высшие женские историко-литературные курсы Н. П. Раева] oraz historii powszechnej w Rzymskokatolickim Seminarium Duchownym.

Od 1/13 sierpnia 1907 r. Cybulski piastował stanowisko dyrektora nowoutworzonego katolickiego gimnazjum męskiego przy kościele św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Zajmował je do końca roku szkolnego 1918/1919 (już jako dyrektor upaństwowionej koedukacyjnej ósmej jednolitej szkoły pracy [единая трудовая школа]), gdy opuścił Piotrogród, nie widząc szans na utrzymanie pierwotnego charakteru placówki. Istotne znaczenie przydawał wychowaniu religijnemu, wierzył w uszlachetniającą moc sztuki, zwłaszcza przedstawienia teatralnego (furorę wśród publiczności robiły coroczne „przedstawienia francuskie”) i śpiewu kościelnego, których był propagatorem (spod jego pióra wyszło wiele publikacji na ten temat). Dbał o zapewnienie młodzieży wypoczynku letniego z dala od zgiełku miejskiego. W trosce o materialne potrzeby uczniów niejednokrotnie odwoływał się do dobrej woli petersburskiej Polonii, korzystając z pośrednictwa „Kraju” i „Dziennika Petersburskiego”. Wdrażana przezeń wizja gimnazjum jako szkoły postaw obywatelskich znalazła swoje wyidealizowane odbicie na kartach napisanego kilkanaście lat później artykułu autobiograficznego (S. Cybulski, Gimnazjum przy kościele św. Katarzyny w Petersburgu. Szkice z dziejów i życia Gimnazjum, w: Z murów św. Katarzyny…, Warszawa 1933, s. 221–248). Jako kierownik najważniejszej w Petersburgu, cieszącej się powszechną renomą, katolickiej placówki oświatowej odegrał ważną rolę w kształtowaniu osobowości wielu młodych Polaków, stanowiących zdecydowaną większość uczniów zakładu. Świadectwa wspomnieniowe wychowanków szkoły, zarówno świeckich, takich jak tłumacz i pisarz Tadeusz Łopalewski (1900–1979), jak i duchownych, takich jak ks. Aleksy Petrani (1900–1977), zgodnie przedstawiają go jako głęboko religijnego człowieka i pedagoga oddanego ideałom katolickiego humanizmu, a przy tym rygorystę wobec uczniów i pedanta w stosunkach z personelem.

Poglądy Cybulskiego na kwestie pedagogiczne znalazły odzwierciedlenie w wielu pracach, publikowanych na łamach periodyków branżowych, prasy popularnej, a niekiedy drukowanych w formie broszur. Ukształtowały się one w ciągu wielu lat praktyki nauczycielskiej, zweryfikowanej stosunkowo częstymi delegacjami zagranicznymi. Ich podsumowanie zyskało najpełniejszy wyraz w artykule ukazującym na tle porównawczym system kształcenia klasycznego w Europie Zachodniej (С. О. Цыбульский, Организация средней школы в Западной Европе, Санкт-Петербург 1906), w tekście zawierającym propozycje zrewidowania programów gimnazjalnych (К вопросу о преподавании древних языков в гимназиях, Санкт-Петербург 1906) oraz w cyklu artykułów, będących głosem w dyskusji o reformie oświaty w drugiej dekadzie XX w. (Три школьных вопроса, Петроград 1917). Jego opinie musiano traktować autorytatywnie, skoro od 1907 r. kierował pracami komisji obradującej nad reformą szkolnictwa gimnazjalnego; opracowany przez to gremium do 1915 r. program został częściowo uwzględniony przez władzę bolszewicką po rewolucji październikowej 1917 r. W czasach carskich Cybulski wchodził w skład komitetu egzaminacyjnego przy Petersburskim Kuratorium Oświaty. Był także pomysłodawcą pierwszego Wszechrosyjskiego Zjazdu Nauczycieli Języków Starożytnych [Всероссийский съезд преподавателей древних языков], który odbył się w rosyjskiej stolicy w 1911 r. Moralny tytuł do organizacji przedsięwzięcia dawała mu działalność praktyczna na niwie oświatowej, m.in. skrypty z wypisami z pisarzy łacińskich dla poszczególnych klas, a także komentarze do klasycznych dzieł starożytności.

Stanowisko Cybulskiego cechowało przywiązanie do tradycji przy jednoczesnym dążeniu do uwzględnienia w procesie dydaktycznym najnowszych osiągnięć metodyki nauczania. Opowiadał się więc za utrzymaniem systemu ocen, ale pod warunkiem zmiany formy prowadzenia lekcji, w której powinni być odpytywani na bieżąco wszyscy uczniowie. Nie występował przeciwko egzaminom, jednak przestrzegał przed zgubnymi skutkami nadmiernego formalizmu i przesadnego rygoru; jego zdaniem klucz do sukcesu stanowiło regularne i systematyczne powtarzanie podstaw wiedzy w różnych dziedzinach. Uważał, że zadanie szkoły polega na przekazaniu umiejętności dostosowujących do wymagań życia. Domagał się przebudowy programu nauczania w taki sposób, by stworzyć powiązania między poszczególnymi przedmiotami. Podkreślając znaczenie odpoczynku dla rozwoju ucznia, optował wreszcie za uczynieniem soboty dniem wolnym od zajęć dydaktycznych. Dobitnym świadectwem przekonania Cybulskiego o uniwersalnych walorach klasycznego modelu edukacji, opartego na studiowaniu języków starożytnych, była jego mowa pożegnalna z 2/14 czerwca 1900 r., wygłoszona przed abiturientami carskosielskiego gimnazjum (С. О. Цыбульский, Моим бывшим ученикам, Санкт-Петербург 1901).

Cybulski położył też istotne zasługi w zaszczepieniu kultury antycznej na gruncie humanistyki rosyjskiej. O jego determinacji w tym względzie świadczy powodzenie unikalnej w przedrewolucyjnej Rosji inicjatywy stworzenia popularnonaukowego czasopisma poświęconego historii i kulturze czasów starożytnych. Był on bowiem, obok słynnego bibliografa i filologa klasycznego Aleksandra I. Maleina (1869–1938), wydawcą i współredaktorem popularnonaukowego „Hermesa” [Гермес. Научно-популярный вестник античного мира], ukazującego się w latach 1907–1918. Z periodykiem, którego częstotliwość sięgała 20 numerów na rok, współpracowali nie tylko najwybitniejsi starożytnicy, z Michaiłem I. Rostowcewem (1870–1952) na czele, ale i czołowi poeci rosyjscy, nawiązujący w twórczości do antyku, w tym Innokientij F. Annienski (1855–1909) i Walerij Ja. Briusow (1873–1924). Istotny walor czasopisma stanowiły różnorodność form gatunkowych (artykuły, recenzje literatury przedmiotu i spektakli, sprawozdania, kronika wydarzeń naukowych, relacje z podróży i przekłady) i szeroki diapazon tematów. Zagadnienia z zakresu historii, historii sztuki, literatury, filologii i filozofii uzupełniały materiały przydatne w pracy pedagogicznej z uczniami, nie wyłączając artykułów traktujących o metodyce nauczania. Kierowanie przekazu do szerokiego kręgu odbiorców służyło promocji przekonania o nieprzemijającej wartości kultury starożytnej, któremu Cybulski hołdował w swojej pracy dydaktycznej.

Rozpoznawalność i sławę w świecie zapewnił Cybulskiemu wieloletni wysiłek opracowania 20 ilustrowanych tablic dydaktycznych, przedstawiających kulturę materialną antyku Tabulae, quibus antiquitates Graecae et Romanae illustrantur (w wersji polskiej noszących tytuł Życie starożytnych Greków i Rzymian przedstawione na ich sprzętach i budowlach). Wydawnictwo to miało dwie formy: barwnych tablic naściennych o rozmiarze 87 × 67 cm oraz albumów w formacie 33 × 25 cm. Każda ilustracja została podpisana w języku oryginału. Integralną częścią tablic były broszury objaśniające po rosyjsku i niemiecku (w wersjach skróconych także po francusku, włosku i polsku). Formalnie rzecz biorąc, pod względem koncepcyjnym tablice wraz z komentarzami stanowiły pracę zbiorową, do której główny twórca włączył rosyjskich i niemieckich znawców przedmiotu; faktycznie jednak większość pracy wykonał samodzielnie. Zapoczątkowana jeszcze w Warszawie w 1891 r. inicjatywa wydawnicza rozwijała się w kolejnych latach, a o jej odbiorze wśród specjalistów świadczy nie tyle druk w renomowanym lipskim wydawnictwie K. F. Koehlera, ile nagrody przyznawane na kolejnych wystawach światowych. W pierwszym okresie tworzenia tablic rysunki wychodziły spod ręki Bronisława Gembarzewskiego (1872–1941), w przyszłości historyka wojskowości i dyrektora Muzeum Narodowego m. st. Warszawy. Przyjmuje się, że Tabulae… były najbardziej rozpowszechnionym dziełem polskiego autora, traktującym o starożytności. Nawiązaniem do nich i kontynuacją zamysłu były cztery tablice Bogowie i ludzie w sztuce starożytnej, opracowane przezeń i wydane już w odrodzonej Polsce (Lwów–Warszawa, 1922).

Wysoką pozycję Cybulskiego w gronie znawców starożytności potwierdza przyjęcie go w 1901 r. w poczet członków petersburskiego Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Archeologicznego [Императорское русское археологическое общество], do którego należało w tamtym czasie kilku polskich uczonych: Adam Plater (1836–1909), Tadeusz Zieliński (1859–1944), Stanisław Ptaszycki (1853–1933) i Erazm Majewski (1858–1922). Sprawozdania z posiedzeń Towarzystwa zawierają informacje o jego regularnym udziale w obradach Oddziału Archeologii Starożytnej i Zachodniej i o wygłoszonych przezeń odczytach. Podsumowując życie zawodowe Cybulskiego do rewolucji 1917 r., słynny filolog klasyczny stwierdził, że obrał on drogę „uwarunkowaną z jednej strony przez szczerą i szlachetną chęć znalezienia szczęścia w samym zawodzie, a nie poza nim, a z drugiej – przez istnienie Rosji lepszej i większej [tj. szlachetnej]” (T. Zieliński, Stefan Cybulski, „Gazeta Polska” 1937, nr 61, s. 3).

W „petersburskim” okresie życia Cybulski kilkukrotnie zmieniał miejsce pobytu. Po przymusowym przeniesieniu do Carskiego Sioła w 1890 r. zamieszkiwał pod co najmniej trzema adresami: do 1896 r. przy ul. Magazinnoj [Магазинная ул.] w kamienicy Skabiczewskiej, następnie przy ul. Małoj [Малая ул.] w kamienicy Trawiny, i od 1899 r. przy ul. Leontjewskiej [Леонтъевская ул.] w kamienicy Ost. Przeprowadziwszy się do Petersburga w 1903 r., mieszkał krótko przy ul. 3. Roty Pułku Izmajłowskiego [3-я Рота Измайловского полка] (obecnie ul. 3. Krasnoarmiejskaja [3-я Красноармейская ул.]) 4, potem przeniósł się do mieszkania przy ul. Sierpuchowskiej [Серпуховская ул.] 5, by od 1907 r. osiąść w zabudowaniach kościoła św. Katarzyny przy prosp. Newskim [Невский пр.] 32, m. 57.

Po przyjeździe do odrodzonej Polski Cybulski kontynuował wysiłek na niwie oświatowej. Z początkiem 1920 r. objął stanowisko radcy w Wydziale Programowym Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Dowodem uznania dla jego osiągnięć było powierzenie mu pieczy nad opracowaniem programu nauczania języków klasycznych w szkołach średnich. Nakładem wydawnictwa resortowego wyszły jego wskazówki metodyczne do wspomnianego wyżej programu (1927). Nie przestawał publikować artykułów specjalistycznych w pismach branżowych ani udoskonalać własnych wydawnictw podręcznikowych (ostatnim był Kurs języka łacińskiego, Lwów–Warszawa 1938). Walnie przyczynił się do przekształcenia prywatnego gimnazjum Mariana Rychłowskiego (1869–1940) w państwowe męskie gimnazjum klasyczne im. Tadeusza Reytana; w tamtym czasie nie istniała podobna szkoła na terenie byłego zaboru rosyjskiego. W 1924 r. został ponadto wizytatorem gimnazjalnym.

Cybulski nie przerwał również działalności dydaktycznej, choć głównie na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie od 1921 r. prowadził lektorat z greki, od 1922 r. wykład zaś z tzw. starożytności greckich i rzymskich, a także z dydaktyki i metodyki filologii klasycznej (od 1927 r.). Z uczelnią tą był w tym czasie związany także jego wychowanek z gimnazjum, filolog klasyczny Jerzy Manteuffel-Szoege (1900–1954), któremu zaszczepił miłość do antyku. Kontakt z szkołą średnią dawały mu lektoraty z łaciny, prowadzone w Prywatnym Gimnazjum Żeńskim Janiny Popielewskiej (1884–1949) i Janiny Roszkowskiej (1882–1974). Ukoronowaniem jego aktywności zawodowej stało się dyrektorowanie od 1930 r. prywatnemu gimnazjum Towarzystwa Oświatowo-Wychowawczego „Przyszłość”. Jak sam twierdził, energię do pracy dawało mu przez lata „z jednej strony ciągłe obcowanie ze światem antycznym, światem piękna i prawdy, z drugiej strony obcowanie z młodzieżą” (Moje wspomnienia z lat dawnych, „Filomata” 1930, nr 14, s. 158). Z kolei pasje naukowe realizował w ramach Warszawskiego Koła Polskiego Towarzystwa Filologicznego, którego – wraz z filologiem klasycznym Gustawem Przychockim (1884–1947) – był współzałożycielem i pierwszym prezesem. Aktywne uczestnictwo w zjazdach i regularne wystąpienia przyniosły uznanie środowiska w 1934 r., gdy w związku z 50-leciem pracy naukowej i wychowawczej wybrano go członkiem honorowym Towarzystwa.

Z małżeństwa z Heleną z Różyckich (zm. 1930) miał córkę Helenę (zm. 1955).

Zmarł 21 lutego 1937 r. Warszawie. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w grobowcu rodzinnym (kw. PPRK, rz. 1, m. 252).

Odznaczony był Krzyżem Kawalerskim Orderu Świętego Sylwestra oraz Złotym Krzyżem Zasługi (1930).


Bibliografia:
А. М-н., Цыбульский, Степан Осипович, w: Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, t. 38, Санкт-Петербург 1903, s. 304; Цыбульский Степан Осипович, w: Энциклопедия Царского Села, https://tsarselo.ru/yenciklopedija-carskogo-sela/istorija-carskogo-sela-v-licah/cybulskii-stepan-osipovich-1858-posle-1933.html#.WC_0Qslg3Gg [dostęp: 6 XI 2018] (bibliografia i il.); S. Seliga, Cybulski Stefan, w: Polski słownik biograficzny, t. 4, Kraków 1937, s. 118, 119 (bibliografia); M. M. Blombergowa, Kontakty Polaków z Cesarskim Rosyjskim Towarzystwem Archeologicznym w Petersburgu, „Analecta” 2003, t. 12, nr 1–2 (23–24), s. 154, 155; J. Kolendo, Badania nad antiquitates w Polsce. Od Jana Zamoyskiego do Stefana Cybulskiego, w: Antiquitates. Od Jana Zamoyskiego do Stefana Cybulskiego, z. 5–6, oprac. i red. W. Kossobudzka-Orłowska, Warszawa 1997, s. 57–62, 86; tenże, Zakończenie, w: W kręgu wielkich humanistów. Kultura antyczna w Uniwersytecie Warszawskim po I wojnie światowej, red. I. Bieżuńska-Małowist, Warszawa 1991, s. 202–204; S. Seliga, Stefan Cybulski, „Eos. Kwartalnik Klasyczny" 1937, r. 38, z. 1, s. 152, 153 (nekrolog); L. Winniczuk, Stefan Cybulski. W 25-lecie pracy naukowej i wychowawczej, „Kwartalnik Klasyczny”, 1934, t. 8, s. XXV–XXXII (tu najpełniejsza bibliografia prac Cybulskiego); J. Pt. [Jan Ptaszycki?], Ś. p. Stefan Cybulski, „Przegląd Pedagogiczny. Organ Tow. Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych T.N.S.W.” 1937, nr 6, s. 94–96; S. Cybulski, Gimnazjum przy kościele św. Katarzyny w Petersburgu. Szkice z dziejów życia gimnazjum, w: Z murów św. Katarzyny. Księga pamiątkowa b. wychowanek i wychowanków gimnazjum przy kościele świętej Katarzyny w Petersburgu, t. 1: Kościół św. Katarzyny a życie polskie, szkoły żeńskie, szkoły męskie, Warszawa 1933, s. 221–248; tenże, Moje wspomnienia z lat dawnych, „Filomata” 1930, nr 14, s. 147–159; Inflanty, Inflanty… Wspomnienia rodzinne, zebrał R. Manteuffel-Szoege, oprac. Z. Szopiński, Warszawa 1991, tu: Wspomnienia R. Manteuffela-Szoege, s. 187–188, 269; L. Winniczuk, Nad Zbruczem, Stryjem, Wisłą. Wspomnienia (1905–1927), Kraków 1988, s. 184–191.