Ciągliński Jan / Ционглинский Ян Францевич (1858–1912/1913), malarz, grafik, pedagog przez 27 lat związany z Petersburgiem.

Urodził się 20 lutego 1858 r. w Warszawie. Pochodził z wielodzietnej rodziny szlacheckiej wyznania rzymskokatolickiego. Był synem Franciszka (ok. 1822–1892), prawnika zatrudnionego przy Senacie Rządzącym Królestwa Polskiego, i Emilii z Żulińskich (ok. 1838–1865), siostry Romana Żulińskiego (zm. 1864), straconego na stokach Cytadeli Warszawskiej dyrektora wydziału ekspedytury Rządu Narodowego w powstaniu styczniowym 1863/1864 r. Miał sześciu braci, w tym starszego Adama (1860–1933), neurologa i fizjoterapeutę, lekarza Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, oraz młodszego Mieczysława Tadeusza (1864–1925), inż. komunikacji, który był wykonawcą jego testamentu. Od 1867 r. rodzeństwo wychowywała macocha Antonia z Próchników (zm. 1912), z którą ojciec miał jeszcze trzech synów, w tym Józefa (1869–1944), drukarza, autora wydanej w 1937 r. monografii malarza, i cztery córki.

Wykształcenie ogólne zdobył Ciągliński w warszawskim III Gimnazjum. W latach 1877–1878 studiował w Klasie Rysunkowej u Wojciecha Gersona (1831–1901) i Aleksandra Kamińskiego (1823–1886). Jednocześnie od jesieni 1876 r. do 28 grudnia 1878 r. studiował na Wydz. Medycznym, a później Fizyczno-Matematycznym Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Porzucił studia, wyjechał do Petersburga i w lutym 1879 r. wstąpił do Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych (ASP) jako wolny słuchacz w klasie kompozycji z natury; w sierpniu tegoż roku został pełnoprawnym studentem. Uczył się u Wasilija P. Wereszczagina (1835–1909), Carla B. Weniga (1830–1908), Bogdana P. Willewaldego (1819–1903), Piotra M. Szamszyna (1811–1895) i Pawła P. Czistiakowa (1832–1919). Podczas studiów otrzymał nagrody: w 1880 r. dwa małe srebrne medale (za rysunek i za szkic z natury), w 1881 r. dwa duże srebrne medale (za szkic malarski z natury i za rysunek z natury), w listopadzie 1884 r. mały złoty medal za obraz Przypowieść o bogaczu i Łazarzu. W listopadzie 1885 r. za obraz Sadzawka Owcza (albo Sadzawka Siloe) otrzymał tytuł profesjonalnego malarza I st. W 1886 r. wysłał obraz programowy na wystawę konkursową w warszawskiej galerii „Zachęta” i zdobył drugą nagrodę.

Po ukończeniu ASP osiadł w rosyjskiej stolicy przy prosp. Litiejnym [Литейный пр.] 55 (obecnie nr 59), gdzie mieszkał i pracował przez kolejnych 27 lat (w 1889 r. zajmował dwa pokoje na ostatnim piętrze, a pod koniec 1903 r. już pięć pokoi). W 1886 r. otrzymał posadę profesora w Szkole Rysunku Cesarskiego Towarzystwa Wspierania Sztuk [Рисовальная школа Императорского Общества поощрения художеств] i pracował tam aż do śmierci. Jako wykładowca odznaczony został orderami św. Stanisława II kl. i św. Anny II kl.

W latach 80. XIX w. zafascynowało go malarstwo impresjonistyczne, stał się jednym z pierwszych impresjonistów w Petersburgu. Oprócz pracy w plenerze wykonywał też portrety. Dzieła z tego okresu cechują barwne akcenty i wysublimowany koloryt, dominujący nad rysunkiem: Portret I. Ginzburga (1885), Portret N. Lewestama (1886), Portret N. Samokisza (1886). Prace podpisywał po polsku albo sygnował monogramem z łacińskich liter „JC”.
Jeszcze w okresie akademickim poznał Erazma Piltza (1851–1929), kierującego wydawanym w Petersburgu polskim tygodnikiem „Kraj” – w 1885 r. wykonał jego portret, a w 1887 r. portret jego żony Heleny z Rymowiczów (1865–1940). Pod koniec maja 1899 r., w rok jubileuszowy setnej rocznicy urodzin Aleksandra S. Puszkina (1799–1837), kiedy redakcja „Kraju” zorganizowała bankiet w modnej petersburskiej restauracji „Miedwied’” [Медведь], wygłosił mowę, poświęconą znaczeniu Puszkina i jego poezji dla sztuki.

Od końca lat 80. XIX w. regularnie podróżował, przywożąc z wojaży mnóstwo szkiców (Krym – wielokrotnie od 1887 r.; Włochy – w latach:1890, 1894, 1900, 1903 i 1907; Kaukaz – 1891 i 1892 r.; Hiszpania – w latach: 1897, 1899, 1902 i 1908; Turcja – 1893 r.; Maroko – 1898 r.; Palestyna – 1901 r.; Finlandia — 1902 i 1904 r.; Europa Środkowa – w latach: 1904, 1906 i 1908; Grecja – 1905 r.; Indie – 1907 r.; Sahara – 1909 r.; wyspy na Adriatyku – 1910 r.; Tunezja – 1911 r.). Setki etiud pejzażowych, wykonanych w manierze impresjonistycznej, stały się trzonem jego spuścizny malarskiej. Po powrocie z podróży pokazywał swoje prace uczniom i prezentował je na rozmaitych wystawach.

W 1894 r. został inicjatorem i organizatorem niezależnych od Cesarskiej ASP wystaw Refusés („Odrzuconych”), urządzanych corocznie w Petersburgu jako wyraz protestu przeciwko skostniałemu nauczaniu akademickiemu oraz historyzującej grupie tzw. pieriedwiżników [Передвижники], w ciągu kolejnych pięciu lat w różnych kamienicach przy prosp. Newskim [Невский пр.] – w 1894 i 1896 r. pod nr. 27/18, w 1895 i 1897 r. – pod nr. 26, a w 1898 r. – pod nr. 54. Do udziału w wystawach zapraszał również artystów polskich: w 1898 r. na V Wystawie „Odrzuconych” Wojciech Kossak (1856–1942) i Julian Fałat (1853–1929) prezentowali cztery duże szkice wstępne do panoramy Przejście Napoleona przez Berezynę w grudniu 1812 roku (Kossak wykonał postaci ludzi i zwierząt, Fałat – pejzaż).

W 1894 r. niedługo malował w Paryżu w pracowni Jean-Josepha Benjamina-Constanta (1845–1902), w kolejnym roku krótko uczył się w studiu malarskim Ilji Je. Riepina (1844–1930) w petersburskiej pracowni księżnej Marii K. Tieniszewej (1858–1928).

W malarstwie portretowym z lat 1890–1900 coraz częściej porzucał skomplikowaną charakterystykę psychologiczną, tworząc etiudy portretowe: Dzień (1893), Portret A. Benoit (1896), Ociemniała (1899–1910), Róża herbaciana (1905). W tymże okresie oprócz pejzaży i portretów malował kompozycje o charakterze symbolicznym: Smutek (Maria Potocka w Bachczysaraju) (1895), Miłość (1897–1898) oraz dekoracyjne panneau Natchnienie (1896) i Wiosna (1897). Od jesieni 1896 r. do 1897 r. pracował nad stworzeniem panneau Taniec symboliczny dookoła posągu Wenery z Milos, mającym ozdobić Teatr Miejski w Jałcie (gmach nie zachował się).

Na początku 1897 r. Ciągliński był członkiem komisji technicznej do spraw remontu i modernizacji wnętrz kościoła św. Katarzyny Aleksandryjskiej.

Na przełomie lat 1898 i 1899 aktywnie uczestniczył w zakładaniu towarzystwa Świat Sztuki [Мир искусства], a także w organizowanej przez Siergieja P. Diagilewa (1782–1929) w muzeum Centralnej Uczelni Rysunku Technicznego [Центральноe училищe технического рисования] barona Aleksandra L. von Stieglitza (1814–1884) „Wystawie artystów rosyjskich i fińskich” (1898) i w pierwszej międzynarodowej wystawie obrazów pod egidą ilustrowanego miesięcznika „Świat Sztuki”. W 1903 r. po rozpadzie redakcji tego pisma przeszedł wraz z innymi jej członkami do Związku Artystów Rosyjskich [Союз русских художников], z którym w latach 1903–1910 wystawiał. W styczniu 1910 r. wystąpił z rozpadającego się Związku i w 1911 i 1912 r. prezentował swoje prace z reaktywowanym od października 1910 r. towarzystwem Świat Sztuki.

Od 1902 r. był profesorem nadzwyczajnym sztuk w klasach kompozycji z natury i etiudowej w Wyższej Szkole Artystycznej przy Związku Artystów Rosyjskich. Od 1906 r. był tam zatrudniony jako profesor akademicki, od 1911 r. jako profesor zwyczajny. Wśród wykładowców uznawano go za nowatora, ponieważ wnosił świeży powiew do akademickiego systemu studiów. Od pierwszych lat XX w. zaczął przyjmować uczniów również w swoim mieszkaniu przy prosp. Litiejnym „w trzecim podwórzu, po kuchennych schodach, pod samym dachem”. Jego prywatna szkoła malarstwa wyewoluowała w jedną z pracowni, modnych wśród petersburskiej młodzieży twórczej, poszukującej nietradycyjnych dróg w sztuce. Podczas zajęć z uczniami lubił grać na fortepianie – uważał, że muzyka sprzyja odbiorowi najsubtelniejszych odcieni kolorów. W różnych latach jego uczniami byli artyści Srebrnego Wieku i mistrzowie awangardy: malarz, ilustrator i scenograf Iwan Ja. Bilibin (1876–1942), poetka i malarka Jelena G. Guro (1877–1913), malarz, grafik i scenograf Jewgienij Je. Lanceray (1875–1946), malarz Michał W. Le Dentu (1891–1917), malarz i teoretyk sztuki Woldemar Matwiejs (Władimir Makarow, 1877–1914), malarz, muzyk i teoretyk sztuki Michaił W. Matiuszyn (1861–1934), malarz, grafik i scenograf Władimir Je. Tatlin (1885–1953), malarz, poeta i teoretyk sztuki Paweł N. Fiłonow (1883–1941) oraz malarz Leonid T. Czupiatow (1890–1941).

Na przełomie XIX i XX wieku odczuł wpływ secesji. W jego pracach z tego okresu widać temperament twórczy, manifestowany w odważnej i szerokiej manierze rysunku z wyrazistym w formie pociągnięciem pędzla i neutralnym, jakby pospiesznie naszkicowanym tłem.

Był znawcą i miłośnikiem muzyki, co znalazło odbicie w licznych portretach wybitnych współczesnych mu kompozytorów, muzyków i śpiewaków: Piotra I. Czajkowskiego (1840–1893) (1894), Adelajdy Bolskiej (1863–1930) (pierwsza dekada XX w.), baronessy Marii W. Stackelbergowej (1860–1932), żony dyrektora Orkiestry Nadwornej, barona Konstantina K. Stackelberga (1848–1925) – Biała gama (1906), Iwana W. Jerszowa (1867–1943) (1908), Siergieja W. Rachmaninowa (1873–1943) (1908), Leopolda Godowskiego (1870–1938) (1908), Józefa Hofmanna (1876–1959) (1912); namalował też portret Antona G. Rubinsteina (ur. 1829) na łożu śmierci (listopad 1894). W swojej pracowni przy prosp. Litiejnym urządzał wieczory muzyczne, zapraszając na występy zarówno krajowych wirtuozów fortepianu, jak i zagranicznych: Ferruccio Busoniego (1866–1924), J. Hofmanna, Ignacego Jana Paderewskiego (1860–1941), S. Rachmaninowa i Józefa Śliwińskiego (1865–1930). Zachwycał się twórczością Fryderyka Chopina (1810–1849) i zawsze reagował na wszystko, co dotyczyło tego twórcy. W pierwszej dekadzie XX w. prosił dyrektora Ermitażu hr. Dmitrija I. Tołstoja (1860–1941) o wsparcie przez ASP projektu pomnika Chopina w Warszawie dłuta Wacława Szymanowskiego (1859–1930), który wygrał konkurs w 1909 r. (pomnik w Łazienkach odsłonięto dopiero w roku 1926). Do 1910 r. – setnej rocznicy urodzin Chopina – wykonał jego idealizowany portret i nazwał go Scherzo h-moll. Portret namalowany został specjalnie jako element oprawy koncertu jubileuszowego w sali Zgromadzenia Szlacheckiego w Petersburgu. Był „duszą” polskiego Petersburga. Udzielał się m.in. w Ognisku Polskim, wygłaszając tam odczyty ze swoich licznych podróży. Jego rosyjski roił się od polonizmów.

Przez całe życie wiązała go bliska przyjaźń z malarką Jekatieriną (Katarzyną) A. Wahter (1860–1941). Połączyła ich wspólna praca dydaktyczna w Szkole Rysunku Towarzystwa Zachęty Sztuk, udział w rozmaitych wystawach i miłość do muzyki. Wahter wprowadziła Ciąglińskiego do rodziny Aleksnadra I. i Marii Rubcowów, z którymi wychowywała się i mieszkała od dziecka pod adresem: Wyspa Wasilewska [Васильевский остров], ul. Kanariejecznaja [Канареечная ул.] 15 (kamienica się nie zachowała). Wahter była matką chrzestną ucznia Ciąglińskiego – malarza Aleksandra A. Rubcowa (1884–1949), którego powszechnie, a błędnie uważano za jego syna.

Obrazy Ciąglińskiego prezentowano w Warszawie na wystawach Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych („Zachęta”, 1885–1903), w Salonie Krywulta (1900) i w salonie „Sztuki Współczesnej” we Lwowie (1894, srebrny medal) oraz na wystawach światowych w Chicago (1893, pawilon polski), San Francisco (1894, srebrny medal), Paryżu (1900, pawilon rosyjski), Rzymie (1900, pawilon rosyjski) i międzynarodowych – w Monachium (1890, 1895, 1897, 1898), Berlinie (1891, pawilon polski) i innych. Jeszcze za życia doczekał się dwu wystaw indywidualnych: w 1903 r. w Paryżu (w gmachu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych) i w 1909 r. w Rydze (w Miejskim Muzeum Sztuki).

W marcu 1911 r. został wybrany na członka rzeczywistego Cesarskiej ASP. Przyznano mu pracownię i mieszkanie w budynku akademickim (zachodnie skrzydło mieszkalne) na Wyspie Wasiljewskiej przy 4. Linii [4-я линия В. О.] 3, dokąd przeniósł się wiosną następnego roku. W grudniu 1911 r. otrzymał rangę radcy dworu odpowiadającą tytułowi akademika.

W sierpniu 1912 r. podróżował do Turkmenistanu, odwiedził wówczas Aszchabad, Bucharę i Samarkandę. Była to jego ostatnia wyprawa, zaraz potem zapadł na poważną chorobę, która w rezultacie okazała się śmiertelna. Zmarł 24 grudnia 1912/6 stycznia 1913 r. w Petersburgu. Po mszy żałobnej w kościele św. Katarzyny, z udziałem nielicznych reprezentantów polskiej kolonii oraz licznego grona profesorów ASP, uczniów i studentów, którzy od budynku ASP nieśli trumnę na cmentarz, został pochowany w katolickiej części luterańskiego cmentarza Smoleńskiego; grób, na którym pierwotnie ustawiono biały krzyż z polskim napisem, nie zachował się. Jeden z autorów wspomnień tak charakteryzował Ciąglińskiego: „Był bardzo piękny, buńczuczną polską pięknością, bardziej rycerską, niż uduchowioną, a w porywczości jego ruchów była pewna osobista harmonia” („Dziennik Petersburski” 1913, nr 1127, s. 2).

Jego uczniowie założyli samodzielną grupę, na czele której stanął L. T. Czupiatow, i aż do rewolucji lutowej 1917 r. spotykali się, żeby wspominać swojego nauczyciela. Wiosną 1917 r. w Piotrogrodzie powstało stowarzyszenie Pracownia imienia Jana Ciąglińskiego, które weszło w skład Związku Działaczy Sztuk. Stowarzyszenie zadeklarowało jako swój cel „swobodną pracę w sztuce”. Jego członkami byli O. W. Kiriejewa, Nina J. Kogan (1889–1942), M. S. Sawicz, K. P. Juszczenko i inni.

W lutym 1914 r. dzięki staraniom młodszego brata artysty, Mieczysława, Nadieżdy Dobycziny i A. Rubcowa zorganizowano w siedzibie Biura Artystycznego Dobycziny przy nab. Mojki [наб. р. Мойки] 63 pośmiertną wystawę dzieł Ciąglińskiego, na której zaprezentowano 972 prace. Tuż przed tym wydarzeniem A. Rubcow wydał książkę Заветы Ционглинского [Przykazania Ciąglińskiego] (Сaнкт-Петербург 1913) zawierającą refleksje artysty o sztuce. Później odbyły się jeszcze cztery wystawy indywidualne: w Warszawie w gmachu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych (1935) i w Muzeum Narodowym (1936), we Lwowie w Lwowskiej Galerii Obrazów (1980) i w Sopocie w Państwowej Galerii Sztuki (2017, obrazy z kolekcji lwowskiej).

Prace Ciąglińskiego znajdują się w zbiorach muzealnych w Rosji (Państwowe Muzeum Rosyjskie, Muzeum Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, Państwowa Galeria Trietiakowska w Moskwie, Smoleńskie Muzeum Sztuk Pięknych i Rzemiosła), w Polsce (Muzeum Narodowe w Warszawie – tu w 1926 r. trafiła petersburska spuścizna artysty, w tym 503 obrazy, którą częściowo rozdysponowano pomiędzy 12 placówek muzealnych, Muzeum Narodowe w Krakowie – 201 obrazów) i na Ukrainie (Lwowska Galeria Sztuki, Charkowskie Muzeum Sztuk Pięknych), a także w zbiorach prywatnych. Niektórych prac nie udało się zlokalizować.

(przekł. oryginalnego hasła Nikita Kuznetsov)
Hasło po redakcji MCK, wersja oryginalna patrz: www.polskipetersburg.ru

Bibliografia:
A. Dulewicz, Ciągliński Jan, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, Warszawa 1971, t. 1, s. 347–348; St. Świerz-Zaleski, Ciągliński Jan, w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1938, t. 4, s. 19; J. Ciągliński, Jan Ciągliński. Zasady, życie, puścizna, Warszawa, 1937; М. А. Гуренович, Педагогическая деятельность Яна Францевича Ционглинского, w: Научные труды (Институт им. И.Е. Репина). Вопросы художественного образования, Сaнкт-Петербург 2015, t. 34, s. 115–126; taż, Петербуржский живописец с сердцем Шопена. К 150-летию со дня рождения Яна Ционглинского, „Наше Наследие” 2008, nr 2 (86), s. 136–143 i http://www.nasledie-rus.ru/podshivka/8613.php [dostęp: 5 IX 2017]; taż, Путешествия художника Я. Ф. Ционглинского на Восток, „Gazeta Petersburska” 2016, 19 lutego; taż, Ранний период творчества Я. Ф. Ционглинского, w: Научные труды (Институт им. И. Е. Репина). Проблемы развития отечественного искусства, Сaнкт-Петербург 2016, t. 36, s. 116–132; taż, Выставки «независимых» в Петербурге (1894—1898 годы), „Антикварное обозрение” 2010, nr 2 (maj), s. 16–25; M. Górenowicz, Akademickie prace Jana Ciąglińskiego (1858–1913), w: Sztuka Europy Wschodniej/ Искусство Восточной Европы, t. 4: Henryk Siemiradzki i akademizm/ Генрих Семирадский и академизм, Warszawa–Toruń 2016, s. 401–409; taż, Malarz i pedagog Jan Ciągliński w Petersburgu, w: Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, red. W. Walczak i K. Łopatecki, Białystok 2010, t. 2, s. 347–364; taż, Jan Ciągliński (1858–1913), Warszawa 1936; А. А. Рубцов, Заветы Ционглинского, Сaнкт-Петербург 1913; Е. Ю. Турчинская, Ян Ционглинский и русская авангардная живопись начала XX века, w: Sztuka Europy Wschodniej/ Искусство Восточной Европы, t. 2: Polska–Rosja: sztuka i historia/ Польша-Россия: искусство и история, Warszawa–Toruń 2014, s. 13–20; Художественное curriculum vitae (23 апреля 1906 года), w: Посмертная выставка произведений Я. Ф. Ционглинского. Каталог с характеристикой, составленной С.П. Яремичем, Сaнкт-Петербург 1914, s. 10–12; Orientalizm w malarstwie, rysunku i grafice w Polsce w XIX i 1 połowie XX wieku. Katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Warszawie, Warszawa 2008, s. 134–153; Polscy uczniowie Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu w XIX i na początku XX wieku. Katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Warszawie, Warszawa 1989, s. 28, 82–84; Русский импрессионизм. Живопись из собрания Русского музея. Альбом-каталог. Сaнкт-Петербург 2000, s. 14–15, 21, 24, 27, 30, 378; А. Н. Бенуа, Мои воспоминания. B 5 книгах, Мocква 1990, t. 4, s. 101–105; Вл. Матвей, В мастерской Я. Ф. Ционглинского (Из воспоминаний ученика), „Солнце России” 1913, styczeń, nr 2 (152); „Dziennik Petersburski” 1913, nr 829, s. 3 (Profan, Jan Ciągliński (Wspomnienie pośmiertne)), nr 1127, s. 2 (Io., Pośmiertna wystawa obrazów Jana Ciąglińskiego); Российский государственный исторический архив (RGIA) w Sankt Petersburgu: F. 789, op. 10, spr. 6 (teczka osobowa).