Augustynowicz Tomasz / Августинович Фома Матвеевич (1809 lub 1810–1891), lekarz wojskowy, botanik i etnograf, badacz Sachalinu i Syberii Wschodniej.

Urodzony w 1809 r. w zaścianku Kokiszki koło Poniewieża w gub. wileńskiej (obecnie na Litwie) lub wedle rosyjskich źródeł w 1810 r. w Krzywiczach pow. wileńskim gub. mińskiej (obecnie Кривичи na Białorusi) w rodzinie schłopiałej drobnej szlachty. Był synem Mateusza, imienia matki nie znamy. Po ukończeniu w 1830 r. gimnazjum w Świsłoczy koło Wołkowyska przyjęty został na Wydział Lekarski Uniwersytetu Wileńskiego. Po likwidacji w 1832 r. Uniwersytetu kontynuował studia w Wileńskiej Akademii Medyko-Chirurgicznej, uzyskując w 1835 r. dyplom lekarza I kl. i srebrny medal. Jeszcze jako student wydał atlas narzędzi chirurgicznych. Interesował się również botaniką. Z okolic Wilna i Grodna zebrał ok. 700 okazów roślin. Za przygotowane na ich podstawie atlas i zielnik otrzymał nagrodę w wysokości 300 rub. Po studiach, będąc wcześniej stypendystą rządowym, został skierowany do Briańskiego Pułku Strzelców [Брянский егерский полк]. W 1840 r. po dodatkowym egzaminie w Wilnie jako starszy lekarz przeniesiony został do 7. brygady artyleryjskiej. W 1842 r. z przyczyn osobistych, prawdopodobnie z powodu założenia rodziny, zwolnił się z wojska i podjął praktykę prywatną.

Do służby państwowej został ponownie przyjęty w 1846 r. i skierowany do szpitala w osadzie Zasule w pow. łubieńskim, będącego własnością Ministerstwa Dóbr Państwowych. Za udział w zwalczaniu epidemii cholery został awansowany na lekarza okręgów łubieńskiego i perejasławskiego. Prócz działalności lekarskiej prowadził badania faunistyczne. W 1853 r. w Kijowie opublikował w jęz. rosyjskim pracę o dziko rosnących roślinach lekarskich gub. połtawskiej. W czasie wojny krymskiej (1853–1856) zgłosił się do dyspozycji armii. Jako doświadczony lekarz przydzielony został do brygady artylerii. Dzięki zasługom na początku sierpnia 1857 r. objął funkcję gubernialnego lekarza Kurskiego Zarządu Dóbr Państwowych. W Kursku mieszkał blisko dwanaście lat. Położył duże zasługi przy zwalczaniu ognisk kiły i wścieklizny.

Od 1868 r. był urzędnikiem Departamentu Medycznego w Petersburgu, gdzie zamieszkał wraz z rodziną. Pod koniec tego roku objął posadę inspektora sanitarnego w gubernialnym Zarządzie Dóbr Państwowych w Permie. Po niespełna trzech latach powrócił w styczniu 1871 r. do Petersburga do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Wtedy to Departament Medyczny tegoż ministerstwa jako uznanemu znawcy flory zaproponował mu udział w ekspedycji naukowej na Dalekim Wschodzie, której patronowało Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne. Z Petersburga, pozostawiwszy tam rodzinę, wyjechał 1 marca 1871 r. Na Syberii Wschodniej, gdzie badał warunki glebowe, klimat, florę, a także udzielał pomocy lekarskiej w obozach pracy katorżniczej (był członkiem komisji, która badała warunki pracy w obozach), spędził łącznie sześć lat. W 1872 r. prowadził badania w okolicy Władywostoku, a następnie w gub. irkuckiej, w dorzeczu Leny koło Kiereńska i w gub. tobolskiej w dorzeczu Obu.

W 1874 r. wyprawił się do Jakucji. Przez blisko trzy lata przebywał za Kręgiem Polarnym. Jako pierwszy polski florysta dotarł do Czukotki. Spostrzeżenia swoje opisał w pracy Три года в северо-восточной Сибири за полярным кругом [Trzy lata na południowo-wschodniej Syberii i za kręgiem polarnym] („Древнaя и новaя Россия” 1880, t. 18, nr 12; nowe wyd. Kojdanau [biał. Дзяржынск, Dzierżyńsk, dawny Kojdanów] 2013). Na obszarze tym zwalczał epidemię syfilisu i leczył miejscową ludność: Jakutów, Ewenków, Gilaków i Jukagirów. Nad środkową i dolną Kołymą badał okazy flory. Sporządził zielnik zawierający krótkie opisy ponad 40 tys. roślin syberyjskich, z których część obejmowała okazy znad Kołymy. Były to pierwsze badania roślinności tego obszaru. Cały zbiór, w tym także okazy nadsyłane mu z Chin, Hongkongu i Singapuru, przekazał do Cesarskiego Ogrodu Botanicznego [Императорский Ботанический сад] (obecnie Ogród Botaniczny Instytutu Botaniki Rosyjskiej Akademii Nauk [Ботанический сад БИН РАН]) w Petersburgu. Część herbarium opracował Ferdinand Herder (1828–1896), pracownik, natomiast kolekcję kołymską dyrektor ogrodu Rudolf Trautvetter (1809–1889). W 1878 r. w Moskwie w Towarzystwie Miłośników Przyrodoznawstwa, Antropologii i Etnografii wygłosił odczyt o plemionach okręgu kołymskiego [О туземных племенах Колымского края], a na zorganizowanej tam wystawie prezentował swoje zbiory antropologiczne. W latach 1879–1880 ponownie przebywał na Sachalinie, gdzie oprócz kontynuacji badań wcześniejszych zajmował się leczeniem więźniów. W 1880 r. w Petersburgu zorganizował wystawę płodów rolnych Sachalina. Na początku lat 80. XIX w. otrzymał rangę rzeczywistego radcy stanu oraz dzierżawę na sześć lat, przynoszącą rocznie dochodu na około 1,2 tys. rub., co na tamte czasy było niemało.

Augustynowicz prowadził też dzienniki, w których oprócz obserwacji medycznych i botanicznych zapisywał uwagi o zamieszkujących Sachalin, Jakucję i Kołymę ludach, m.in. Ajnach, Gilakach, Jakutach, Ewenkach, Czukczach. Fragmenty dzienników sachalińskich publikował w 1870 r. w gazecie „Gołos” [Голоc], potem w 1880 r. Petersburgu jako Заметки об острове Сахалине: (Из путевого журнала действительного статского советника доктора Августиновича, сопровождавшего партию каторжных на о. Сахалин весною 1880 г.) [Uwagi o Półwyspie Sachalińskim (Z dziennika podróży rzeczywistego radcy stanu doktora Augustynowicza, eskortującego grupę katorżników na p. Sachalin wiosną 1880 r.] („Правительствeнный вестник”, nr 284–286).

Ostatnie lata życia spędził w Petersburgu. Tam 21 listopada 1890 r. zmarła jego żona Maria z domu Bułharyn, córka Michała, z którą miał czworo dzieci – synów: Aleksandra (26 czerwca 1857 – 25 października 1886), kandydata nauk matematycznych, nauczyciela, Kazimierza (ur. 29 marca 1890) i Stanisława (10 maja 1865 – 7 grudnia 1896), lekarza, absolwenta petersburskiej Akademii Medyko-Chirurgicznej, oraz córkę Antoninę Józefinę zamężną Kimbarową. Synowie Aleksander i Stanisław pochowani zostali na rzymskokatolickim cmentarzu Wyborskim w Petersburgu.
Po śmierci żony wyjechał do córki do Święcian w gub. wileńskiej (obecnie lit. Švenčionys), gdzie zmarł 13 czerwca 1891 r. Pochowany został na miejscowym cmentarzu katolickim (grób się nie zachował).

Imię jego uwiecznione zostało w gatunku dalekowschodniej turzycy – Carex Augustynovici Meinh (ausen). Jego nazwiskiem nazwano szczyt na Sachalinie (1034 m). Materiały Augustynowicza dotyczące Sachalinu wykorzystał Anton P. Czechow (1860–1904) w książce Sachalin. Notatki z podróży.


Bibliografia:
Augustynowicz Tomasz, w: Encyklopedia Orgelbranda, Warszawa 1898, t. 1, s. 576; Mysliceli i asvetniki Belarusi. Encyklapedyčny davednik, Minsk 1995, s. 349–350; С. А. Венгеров Августинович, Фома Матвеевич, w: Критико-биографический словарь русских писателей и учёных (от начала русской образованности до наших дней), Санкт-Петербург 1889, t. 1, s. 39; А. Змеев, Августинович Фома Матвеевич, w: Русский биографический словарь, Санкт-Петербург 1896, t. 1, s. 23; S. Pomerański, Augustynowicz Tomasz, w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1935, t. 1, s. 185–186 (bibliografia); L. Janowski, Słownik bio-bibliograficzny dawnego Uniwersytetu Wileńskiego, wyd. pod kier. R. Minickiego, Wilno 1939, s. 11; A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 10–11 (bibliografia); S. Kośmiński, Słownik lekarzów polskich, Warszawa 1888, s. 13; Słownik biologów polskich, red. S. Feliksiak, Warszawa 1987, s. 51–52; W. i T. Słabczyńscy, Słownik podróżników polskich, Warszawa 1992, s. 18; P. Szarejko, Słownik lekarzy polskich XIX wieku, Warszawa 1991, t. 1, s. 40–42; Фома Августинович [biogram] oraz jego Три года в северо-восточной Сибири за полярным кругом, w: Саха Сирэ – Alba Ruthenia, http://acaraj-kut.blogspot.com/2013/12/2013_29.html [dostęp: 15 XI 2016]; W. Armon, Polscy badacze kultury Jakutów, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1977, s. 38–44, 53; A. Kuczyński, Syberia. 400 lat polskiej diaspory. Zesłania, martyrologia i sukces cywilizacyjny Polaków, Kraków 2007, s. 62, 483; T. Słabczyński, Tomasz Augustynowicz (1809–1891) i jego etnograficzne prace o Syberii, „Lud” 1975, t. 59, s. 157–166; Ks. K. Pożarski, Rzymskokatolicki Cmentarz Wyborski w Sankt-Petersburgu (1856–1950). Księga pamięci, Sankt Petersburg–Warszawa 2003, s. 85; A. Czechow, Sachalin. Notatki z podróży, przeł. J. Bajkowska, Warszawa 1995, s. 58 i nast., 114.