Andriolli Michał Elwiro / Андриолли, Михал Эльвиро (1836–1893), malarz, rysownik i ilustrator.

Urodził się 2/14 listopada 1836 r. w Wilnie, ochrzczony został w tamtejszym kościele św. Jana. Ojciec artysty, Francesco (Franciszek) Andriolli (1794–1861), był Włochem, który na ziemie polskie trafił z armią Napoleona w randze kapitana. Po jej rozgromieniu pozostał w Wilnie, ożenił się z Petronelą z Gąśniewskich i w 1827 r. przyjął poddaństwo rosyjskie. Wykształcenie artystyczne zdobył na Uniwersytecie Wileńskim, a następnie w petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych (ASP), gdzie w 1839 r. otrzymał dyplom i stopień nauczyciela rysunków. W 1855 r. wysłał syna do Moskwy, by tam kształcił się na lekarza, ten jednak rozpoczął (wraz z pochodzącym także z Wilna Wincentym Leopoldem Sleńdzińskim (1837–1909)) naukę w Szkole Malarstwa i Rzeźby Moskiewskiego Towarzystwa Artystycznego [Училище живописи и ваяния Московского художественного общества], gdzie jego nauczycielami byli Siergiej Zarianko (1818–1871) i Aleksiej K. Sawrasow (1830–1897). W Moskwie wspierał go finansowo brat Erminio, studiujący wówczas medycynę (później mieszkający i praktykujący w Nowogrodzie Wielkim).

Tytuł artysty uzyskał Andriolli w petersburskiej ASP 20 maja 1857 r. na podstawie przesłanego z Moskwy Portretu studenta. Informacje jakoby studiował w Petersburgu w latach 1857–1859 nie znajdują archiwalnego potwierdzenia. Już w maju 1858 r. artysta był w Wilnie, skąd w 1860 r. wyjechał do Rzymu, gdzie do 1861 r. doskonalił się w Akademii św. Łukasza. Po powrocie przyłączył się do ruchu konspiracyjnego i wziął udział w powstaniu styczniowym 1863 r., walcząc w oddziale Ludwika Narbutta (1832–1863), którego śmierć uwiecznił potem w litografii. Po upadku powstania ukrywał się pod przybranymi nazwiskami w Wilnie, Kownie, Moskwie i Petersburgu. Nad Newą został jednak aresztowany w październiku 1863 r. i osadzony w więzieniu w Kownie. Udało mu się z niego uciec w lutym 1864 r. i przedostać do Anglii, gdzie przebywał do czerwca tego roku. Następnie do połowy 1866 r. mieszkał we Francji gdzie zarabiał na utrzymanie, współpracując jako rysownik z tamtejszymi pismami ilustrowanymi, potem był jeszcze w Konstantynopolu.

W 1866 r. jako emisariusz Komitetu Emigracji Polskiej Andriolli przedostał się przez Odessę do zaboru rosyjskiego. Aresztowany pod Chocimiem na Podolu, po próbie ucieczki został skazany na karę śmierci, którą zamieniono mu 15 lipca 1868 r. (w 1867 r. ujawnił swe prawdziwe nazwisko) na piętnaście lat katorgi, a następnie złagodzono na zesłanie do Wiatki (obecnie Kirow), trwające do 6 września 1871 r. Na zsyłce mieszkał w domu Nowikowej (obecnie ul. Wołodarskiego [Володарского ул.] 85) i zajmował się malowaniem obrazów religijnych, m.in. do miejscowego kościoła katolickiego. Wykonał malowidła w soborze [Крестовоздвиженский храм] w Wiatce, w czym pomagał mu przyszły wybitny malarz rosyjski Wiktor M. Wasniecow (1848–1926). Udzielał także lekcji rysunku; jego uczniami byli m.in. młodszy brat Wasniecowa Apollinarij (1856–1933) i w latach 1869–1871 malarka Anna Bilińska-Bohdanowiczowa (1857–1893), której ojciec praktykował w Wiatce jako lekarz.

Po ogłoszeniu 12 maja 1871 r. manifestu carskiego umożliwiającego zesłańcom powrót do ojczyzny wrócił do Warszawy, gdzie bardzo szybko zdobył rozgłos i uznanie jako ilustrator. Współpracował z pismami ilustrowanymi, m.in. „Biesiadą Literacką”, „Tygodnikiem Ilustrowanym”, a przede wszystkim „Kłosami”. Obdarzony talentem, pracowitością i fantazją, tworzył sceny z życia wsi, dworu i współczesnego miasta, utrwalał zabytki oraz scenki obyczajowe widziane w czasie podróży po kraju. Intensywnie zajmował się również ilustracją książkową (m.in. utworów Józefa Ignacego Kraszewskiego (1812–1887), Antoniego Malczewskiego (1793–1826), Władysława Syrokomli (1823–1862) i Elizy Orzeszkowej (1841–1910)). Największą popularność przyniosło mu 58 ilustracji do albumowego wydania Pana Tadeusza Adama Mickiewicza (1798–1855), przygotowanego przez wydawnictwo Hermana Altenberga we Lwowie (1879–1881). Ilustrował również Konrada Wallenroda i Grażynę. Prace Andriollego, przyrównywane do dzieł Gustave’a Dorégo (1832–1883), stały się niemal kanonicznymi wzorami ilustracji do utworów Mickiewicza. Ceniono je (jak zresztą wszystkie inne prace) za połączenie romantycznej fantazji z wiernym oddawaniem szczegółów historycznych i warsztatową biegłością. Twórca stylu zakopiańskiego pisarz i malarz Stanisław Witkiewicz (1851–1915) pisał: „ileż razy mówiono nam: bo żeby to pan coś tak jak pan Andriolli spróbował!”.

Na początku lat 80. XIX w., osiadłszy w zakupionej części folwarku Anielin nad rzeką Świder w okolicach Otwocka (gub. warszawska) nazwanej Brzegi, zainicjował Andriolli budowanie drewnianych domów letniskowych, w stylistyce będącej połączeniem wzorów szwajcarskich, motywów rosyjskiego budownictwa drewnianego oraz tradycji lokalnej. W 1883 r. udał się do Paryża, gdzie zamieszkał u syna twórcy Pana Tadeusza Władysława Mickiewicza (1838–1926) i współpracował z wydawnictwem Ambroise’a Firmin-Didota (1790–1876) jako ilustrator powieści Jamesa F. Coopera (1789–1851) – tylko do Ostatniego Mohikanina wykonał 137 ilustracji – utworów Szekspira, Léona Gautiera [Émile Théodore Léon Gautier] (1832–1897), Aleksandra Dumasa ojca (1802–1870) i Hansa Ch. Andersena (1805–1875). Jednak obarczony zbyt licznymi zamówieniami, stracił pierwotną inwencję, zaczął się powtarzać i popadł w rutynę, co spowodowało znaczny spadek zainteresowania jego twórczością. Po powrocie do kraju w 1886 r. projektował ilustracje do utworów Mickiewicza, a także intensywnie zajmował się malarstwem religijnym, tworząc akademickie obrazy, m.in. dla kościołów w Kownie i Nowogrodzie (przedstawienie Zmartwychwstania w ołtarzu głównym wraz z ozdobnym obramowaniem, 1892); wiele też podróżował po ziemiach polskich. W czerwcu i w grudniu 1891 r. wyjeżdżał dwukrotnie do Petersburga w związku z propozycją wykonania ilustracji do Bohatera naszych czasów Michaiła J. Lermontowa (1814–1841), a także organizacją wystawy w tamtejszej ASP. Pisał o tym w liście do Władysława Bełzy (1847–1913) w grudniu 1891 r.: „Syt sławy i zaszczytów wracam z Petersburga z pustymi kieszeniami. Będzie tu w Wielkich Salach Akademii Sztuk Pięknych wystawa wielu bardzo prac moich. Fawor tych sal przypisać muszę swemu szczęściu”. Wystawę otwarto na początku 1892 r. Nad Newą Andriolli był jeszcze w latach 1892 – zatrzymał się w pokojach umeblowanych w tzw. domu Zaremby (profesora Konserwatorium Nikołaja I. Zaremby (1821–1879)) przy ul. Pantielejmonowskiej [Пантелеймоновскa ул.], obecnie ul. Pestela [Пестеля ул.] 11 – i 1893. Powodem tych wizyt były spotkania z owdowiałą bratową Antoniną oraz bratankami Władysławem i Wiktorem, na których wykształcenie łożył.

W latach 1875–1887 był żonaty z Natalią Heleną Tarnowską h. Rola, z którą miał zmarłą w 1878 r. w wieku półtora roku córkę. By uzyskać rozwód, oboje 16 listopada 1886 r. zmienili wyznanie na ewangelicko-augsburskie, a 16 czerwca następnego roku sąd konsystorski uznał ich związek za rozwiązany. Po rozwodzie Natalia wyszła ponownie za mąż za Witolda Kleniewskiego (1880–1927), ziemianina.

Zmarł 23 sierpnia 1893 r. w Nałęczowie na raka żołądka i pochowany został na tamtejszym cmentarzu parafialnym.


W 2006 r. w Józefowie pod Warszawą powstało prywatne Biograficzne Muzeum Michała Elwiro Andriollego, od 2010 r. znajdujące się pod nadzorem MKiDN, które posiada największą w kraju kolekcję jego drzeworytów i ilustracji książkowych.



Bibliografia:
Andriolli. Bibliografia podmiotowo-przedmiotowa, t. 1, Druki zwarte. Warszawskie tygodniki ilustrowane, Józefów 2012; T. Jabłoński, Andriolli Michał Elwiro, w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1935, t. 1, s. 95–96 (bibliografia); J. Wiercińska, Andriolli Michał Elwiro, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających, t. 1, Wrocław 1971 (bibliografia); R. Lewandowski, strona internetowa Andriolli (www.andriolli.pl) Józefów 2006; H. Piątkowski, H. Dobrzycki, Andriolli w sztuce i w życiu społecznym, Warszawa 1904; J. Kuligowski, O Andriollim i Sasinowie, „Rocznik Mińsko-Mazowiecki” 1994, nr 2, s. 15–27 (http://mazowsze.hist.pl/19/Hacked_By_Ali_ShadowDz/446/1994/15749/ [dostęp: 12 XI 2015]); G. Socha, Andriolli i rozwój drzeworytu w Polsce, Lwów–Wrocław 1988; J. Wiercińska, Andriolli. Opowieść biograficzna, Warszawa 1981; Andriolli – świadek swoich czasów. Listy i wspomnienia, oprac. J. Wiercińska, Wrocław 1976.