Librowicz Zygmunt / Либрович Сигизмунд Феликсович (1855–1921), księgarz, pisarz, redaktor, bibliograf, popularyzator historii, wydawca, związany z Petersburgiem (Piotrogrodem), pseud. Wiktor Rusakow, Rusak, S. Litwincew, Sigizmund Feliksowicz, Diadia Worczun, W. R. Kniżenko, Kniżicyn i in.

Urodził się 15 sierpnia 1855 r. w Warszawie. Pochodził ze spolonizowanej rodziny żydowskiej, był synem Feliksa. Po ukończeniu szkoły elementarnej na Lesznie w Warszawie i warszawskiego II gimnazjum rozpoczął studia w Wyższej Szkole Technicznej w Chemnitz w Saksonii, które kontynuował w Akademii Politechnicznej w Dreźnie. W latach studenckich publikował w niemieckich i polskich czasopismach artykuły dotyczące literatury. W połowie lat 70. XIX w. znalazł się w Petersburgu, gdzie prowadził aktywną działalność publicystyczną i pisarską w językach polskim, niemieckim i rosyjskim. Nad Newą osiadł na ponad czterdzieści lat. W 1875 r. został zatrudniony przez znanego wydawcę Bolesława Maurycego Wolffa (1826–1883) jako sekretarz jego księgarni i wydawnictwa. Z firmą tą związał się nieomal na całe życie. Do 1917 r. zamieszkiwał na Wyspie Wasiljewskiej [Васильевский остров] przy 16 Linii 5-7, tj. pod adresem przedsiębiorstwa. Pracę w wydawnictwie godził z aktywnością pisarską wbrew opinii Wolffa, że nie można być jednocześnie księgarzem i literatem. Pozostawił po sobie obfity dorobek literacki, liczący ok. 80 książek. W drugiej połowie lat 70. XIX w. w niewielkich odstępach czasu, zaczęły ukazywać się jego książki, początkowo polskie i niemieckie: Shylock. Studium o listach Żyda do chrześcijanki (Warszawa 1876), Zaczarowany szlafrok. Głupstwo sceniczne w jednym akcie (Warszawa 1877), Über den Kuss das Küssen (Hamburg 1877), Z wrażeń kapociarza (Warszawa 1878).

Brał udział w 5-tomowym rosyjskim wydaniu (Сочинения, Санкт-Петербург 1882–1883) dzieł Adama Mickiewicza (1798–1855). Redagował w latach 1880–1882 wydawany z inicjatywy Hermanna D. Hoppego (1836–1885) fachowy dwutygodnik dla drukarzy i litografów „Обзор графических искусств” [Przegląd sztuk graficznych] oraz pełnił obowiązki sekretarza w publikowanym przez oficynę M. O. Wolffa w latach 1881–1901 pomnikowym 19-tomowym wydawnictwie Живописная Россия. Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении [Malownicza Rosja. Nasza ojczyzna i jej znaczenie agrarne, historyczne, etniczne, ekonomiczne i socjalne]. Przy jego udziale wydano zbiory utworów Heinricha Heinego (1797-1856) i Gottholda Ephraima Lessinga (1729-1781). W 1883 r. w petersburskim wydawnictwie Henryka Glińskiego (1853–1905) wydał broszurę Stara Polska w opisie malowniczym; publikował też w wydawanym przez niego w latach 1881–1884 Kalendarzu Petersburskim „Gwiazda”. Współpracował również z redakcjami petersburskich gazet i czasopism, m.in. „Łucz” [Луч] (1896–1897) i „Nowyj mir” [Новый мир].

Po śmierci swego pryncypała został członkiem Towarzystwa Przemysłowo-Handlowego M. O. Wolff w Petersburgu. Od 1897 r. redagował katalog wydawanych przez księgarnię książek, zatytułowany: Известия Книжних Магазинов Товарищества М. О. Вольф по литературе, науке и библиографии [Wiadomości Magazynów Księgarskich Towarzystwa M. O. Wolff o literaturze, nauce i bibliografii]. W latach 1915–1917 ukazywały się one pod tytułem Вестник Литературы. Илюстрованный Журнал Словесности, Науки и библюграфии Товарищества М. О. Вольф [Wiadomości Literackie. Ilustrowana gazeta literaturoznawstwa, nauki i bibliografii Towarzystwa M. O. Wolff]. Z Petersburga pisywał do periodyków warszawskich: „Nowin”, „Słowa” i „Kuriera Codziennego”. W 1882 r. podjął współpracę z polskojęzyczną gazetą petersburską „Kraj”, redagowaną przez Włodzimierza Spasowicza (1829–1906) i Erazma Piltza (1851–1929). Artykuły Jubileusz Syberii i Teatr polski w Petersburgu zapoczątkowały jego regularne kontakty z tą gazetą. W notatce z Syberii z 1883 r. przedstawił krótkie wypisy z książki Ferdinanda Müllera (1837–1900), wysoko oceniającej cywilizacyjną i kulturową działalność Polaków na tym obszarze. W 1884 r. w krakowskiej filii firmy Gebethner i Spółka wydana została książka Polacy w Syberii, pierwsze obszerniejsze studium na ten temat w literaturze polskiej. Jej nowość polegała na tym, że poza wątkiem martyrologicznym sporo miejsca poświęcił wkładowi Polaków w zagospodarowanie i poznanie ziem od Uralu po Kamczatkę. Eksploracji Syberii Librowicz poświęcił ponadto kilka drobniejszych prac, m.in. Сибир и поляки [Sybir i Polacy] (1914), w której scharakteryzował dotyczące tego regionu prace Wacława Sieroszewskiego (1858–1945), Adama Szymańskiego (1852–1916) i Agatona Gillera (1831–1887). W czasie I wojny światowej (1914–1918), po zajęciu Lwowa przez wojska rosyjskie, zgłosił propozycję zorganizowania w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (Ossolineum) we Lwowie specjalnego działu poświęconego obecności Polaków na Syberii.

Publikował teksty w petersburskich wydawnictwach „Nowosti” (Новости), „Birżewyje Wiedomosti” [Биржевые ведомости], „Łucz” [Луч], „Gołos” [Голос]. Były to artykuły, studia, opowieści i szkice z zakresu historii, historii literatury, teatru, bibliografii i bibliofilstwa. Wiele miejsca w bogatej twórczości Librowicza, głównie popularnonaukowej, zajęły prace dotyczące historii i kultury Rosji. Dwa wydania (1901, 1904) miała książka Царь в плену – исторический очерк [Car w polskiej niewoli: szkic historyczny – w przekładzie G. Wiśniewskiego, Warszawa 1993], poświęcona historii pobytu w polskiej niewoli cara Wasyla Szujskiego (1552–1612). Relacji polsko-moskiewskich w początkach XVII w. dotyczyła książka Неполомицкий царевич [Niepołomicki carewicz] (1904), dzieje legendy o królewskim pochodzeniu Dymitra Samozwańca (ok. 1581–1606). Kilka tytułów poświęcił dzieciom oraz młodemu pokoleniu. Dużą popularnością na początku XX w. w środowisku tym cieszyły się opowieści Майские союзы [Majowe związki] (1902), Звенья добра [Ogniwa dobra] (1903), Сказки солнечного луча [Bajki słonecznego promienia] (1909), Каменный мальчик [Kamienny chłopiec] (1912). Z myślą o młodzieży opublikował liczne biografie słynnych Rosjan: Русские колумбы и робинзоны [Rosyjscy Kolumbowie i Robinsonowie] (1903), Русские изобретатели [Rosyjscy wynalazcy] (1908), Русские самоучки и самородки [Rosyjscy samoucy i samorodki] (w dwóch częściach, 1911–1912), Знаменитые исследователи русской земли [Słynni badacze ziemi rosyjskiej] (1916) i in. W 1895 r. opracował i wydał słownik Сто русских литераторов. Сто коротеньких биографий и сто маленьких портретов [Stu rosyjskich literatów. Sto króciutkich biografii i sto maleńkich portretów], preferując w nim tych pisarzy, którzy mieli w swoim dorobku utwory dla młodzieży. W sumie stworzył kilkaset popularnych, krótkich biogramów działaczy kultury, nauki, podróżników, dowódców wojskowych. Do młodzieży adresowane było także pismo „Задушевное слово” [Serdeczne słowo], założone w 1876 r. przez Wolffa, a od 1887 r. redagowane faktycznie przez Librowicza (od 1917 r. był on oficjalnym redaktorem wznowionego wydawnictwa pod pseudonimem W. S. Rusakow). Tam też została opublikowana większość jego utworów dla dzieci i młodzieży. 

Estyma, jaką darzył A. Mickiewicza, zaowocowała kilkoma wartościowymi artykułami. W 1890 r. w czasopiśmie „Новь” (t. 36, nr 21, s. 28–40) ukazał się ilustrowany materiał Русские портреты Мицкевича [Rosyjskie portrety Mickiewicza]; w tym roku ogłosił też dedykowany żonie podobny tekst Пушкин в портретах [Puszkin w portretach]. W 1915 r. w „Вестнике литературы” opublikował dwa interesujące przyczynki: Один из пионеров русско-польского зближения [Jeden z pionierów rosyjsko-polskiego zbliżenia], traktujący o Nikołaju A. Polewoju (1796–1846), rosyjskim popularyzatorze twórczości Mickiewicza, oraz Петроградские друзья и поклонники Мицкевича, w tym roku ogłoszony drukiem w języku polskim w wydawanym w Piotrogrodzie „Głosie Polskim”, pod tytułem Przyjaciele i wielbiciele Mickiewicza nad Newą. W Kalendarzu Piotrogrodzkim na rok przestępny 1916 (s. 46–54) ukazał się artykuł o charakterze bibliograficznym Konrad Wallenrod w Petersburgu.

Sporo miejsca zajmowały w jego twórczości także dzieje książki i księgarstwa. Był autorem popularnonaukowego opracowania, doprowadzonego do końca XVII w., История книги в России [Historia książki w Rosji] (Санкт-Петербург 1913–1914, t. 1–2), w którym przedstawił tradycje książki rosyjskiej od manuskryptów do książki drukowanej. Monografia obejmowała czasy do końca panowania Pawła I (1754-1801). Nie ukrywał znacznego wkładu w jej rozwój Polaków, zwłaszcza polskich oficyn wydawniczych epoki renesansu. Ogłosił też obszerny artykuł Książnice polskie w Petersburgu („Głos Polski”, nr 8). Dla historii księgarstwa, a także historii książki polskiej w Rosji oraz Polonii petersburskiej nieocenioną wartość mają jego pamiętniki На книжном посту. Воспоминания – записки – документы [Na księgarskim posterunku. Wspomnienia – zapiski – dokumenty] (Москва–Петроград 1916), zawierające nie tylko szkic dziejów firmy B. M. Wolffa, ale i cenne wiadomości o petersburskich Polakach, w tym o Stanisławie Kierbedziu sen. (1810–1899) i Aleksandrze Despot-Zenowiczu (1829–1897). Publikacja ta jest również interesująca z punktu widzenia historii „literackiego” Petersburga. Librowicz opisał w niej m.in. nieformalny klub petersburskich literatów, spotykających się w księgarni Wolffa w Gostinym Dworze. Z kolei teksty zebrane w książce Разбитые жизни [Rozbite życiorysy] (1898) dawały zarysy nieudaczników, pasierbów i pasierbic losu. Inny zbiór, Мишурные карьеры. Узоры современной жизни [Fałszywe kariery. Wzory współczesnego życia] (1902), składał się z opowieści o nieuczciwych urzędnikach, spekulantach, aferzystach itp. Zagadnienia wydawniczo-księgarskie rozpatrywał w pracy За кулисами книжного дела в России [Za kulisami rosyjskiego księgarstwa] („Российская библиография” 1879, nr 23, 25, 29, 30, 33, 34, 40). Popularyzacji księgarstwa poświęcił natomiast broszurę Книга – университет для всех [Książka – uniwersytet da wszystkich] (1916). Pełna lista jego publikacji, z uwzględnieniem artykułów w gazetach i czasopismach, liczy ponad tysiąc pozycji.

Librowicz wszedł w skład powstałego w 1908 r. Petersburskiego Koła Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. W lutym 1917 r. na jego forum wygłosił odczyt o pobycie w Petersburgu Stanisława Augusta Poniatowskiego (1732–1798).

Żoną Librowicza była Rosjanka Eudoksja Rusakowa, z którą miał troje dzieci: synów – Wiktora, inżyniera górniczego, przed rewolucją 1917 r. zastępcę naczelnika poszukiwań irygacyjnych w podporządkowanym Imperium Rosyjskiemu Chanacie Chiwy, i Leonida, geologa, oraz córkę Klaudynę.

Zmarł w Piotrogrodzie w 1921 r., jako ewangelik być może został pochowany obok B. M. Wolffa na luterańskim cmentarzu Smoleńskim; część polskich i rosyjskich opracowań twierdzi, że zmarł 23 grudnia 1918 r. w Warszawie.


Bibliografia:
В. Н. Баскаков, Либрович Сигизмунд Феликсович, w: Русские писатели. 1800–1917: Биографический словарь, Москва 1994, t. 3, s. 252-253; A. Śnieżko, Librowicz Zygmunt, Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1972, t. 17 s. 292–293 (bibliografia); tenże, Librowicz Zygmunt, w: Słownik pracowników książki polskiej, Warszawa–Łódź 1972, s. 515; A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Warszawa–Poznań 2000, s. 193–195; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 139 (przypis 51), 286, 288; I. Barenbaum, Książka w Petersburgu, przeł. J. Jakubowski, Wrocław 1988, s. 119, 129–130; M. Byczkowa, Polskie źródłoznawstwo w Petersburgu w końcu XIX w., w: Polsko-rosyjskie związki społeczno-kulturalne na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1980, s. 157–159, 169; J. Dunin, Petersburski księgarz i wydawca Bolesław Maurycy Wolff i Zygmunt Librowicz, w: Książka ponad podziałami, red. A. Krawczyk, Lublin 2007, s. 261–276; A. Kempa, Książka polska w Petersburgu (1773–1920), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum” 1995, nr 6, s. 27; A. Kuczyński, Syberyjskie szlaki, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1972, s. 15, 17, 118, 405, 419; A. Kuczyński, Z. Wójcik, Posłowie: o pisarstwie Zygmunta Librowicza, w: Z. Librowicz, Polacy w Syberii, Wrocław 1992 (reprint wyd. z 1884 r.), s. 1–51; J. Kuszłejko, Książka polska w Rosji na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1993, s. 59, 138, 221; M. Kwiatkowska, Księgarnia polska w Petersburgu. Przyczynek do opisu polskiego ruchu wydawniczego na przełomie XIX i XX wieku, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum” 2014, nr 1, s. 76; J. Maciszewski, Posłowie, w: Z. Librowicz, Car w polskiej niewoli. Szkic historyczny, przeł. G. Wiśniewski, Warszawa 1994, s. 104–105; Русское книгопечатание до 1917 года, Москва 1964, s. 22, 602; Т. Смирнова, Польские общества в Санкт-Петербурге конец XIX – начало XX века, Санкт-Петербург 2013, s. 129; I. Spustek, Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, Warszawa 1966, s. 299, 393 (przypis 149); Z. Łukawski, Ludność polska w Rosji 1863–1914, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1978, s. 8, 21, 107, 215; W. Jewsiewicki, Na syberyjskim zesłaniu, Warszawa 1959, s. 262.