Университетская наб., nr 17 [Uniwiersitietskaja nab. nr 17]

Akademia Sztuk Pięknych [Академия художеств], której siedzibą jest zwrócony ku Newie monumentalny gmach na nab. Uniwersyteckim, została powołana do życia 6 listopada 1757 r. przez Senat Rządzący za przyzwoleniem carycy Elżbiety Pietrowny (1709–1762). Jej pomysłodawcami byli Michaił W. Łomonosow (1711–1765) i hr. Iwan I. Szuwałow (1727–1797), który na tymczasową siedzibę nowo powołanej uczelni udostępnił swoją rezydencję przy ul. Ogrodowej 12–14 (obecnie Małaja Sadowaja).

Początkowo do akademii kształcącej w zakresie malarstwa, rzeźby i architektury sprowadzano zagranicznych pedagogów, których z czasem zastąpili częściowo jej rosyjscy absolwenci. W 1764 r. po zmianach statutu i nazwy wprowadzonych przez carycę Katarzynę II (1729–1796) Cesarska Akademia Sztuk Pięknych stała się instytucją kierowaną przez prezesa i Radę Profesorów, pełniąc służebną funkcję wobec monarchii i nadzorując życie artystyczne w Rosji. ASP przydzielała oficjalne zamówienia, opiniowała projekty i przyznawała tytuły akademickie. Absolwenci nagrodzeni złotym medalem otrzymywali stypendia zagraniczne. Przy uczelni działały biblioteka i muzeum. Gmach akademii powstał w latach 1764–1788, a jego projektantami byli Jean-Baptiste Vallin de la Mothe (1729–1800) i Aleksandr F. Kokorinow (1726–1772). Stworzyli oni jedno ze wspanialszych dzieł architektury łączące cechy baroku i klasycyzmu. W prostokątną budowlę o wymiarach 140 × 125 m został wpisany okrągły dziedziniec. Na piętrze urządzono przykrytą kopułą reprezentacyjną salę na planie koła oraz galerie z kopiami malowideł mistrzów włoskiego renesansu. Fasadę główną ozdobił dorycki portyk z posągami Herkulesa i Flory, a kopułę uwieńczyła figura Minerwy. W latach 1832–1834 przed gmachem powstała granitowa przystań projektu Konstantina A. Thona (1794–1881), a na nabrzeżu stanęły dwa sprowadzone z Egiptu sfinksy. Kolejni carowie wprowadzali nowe statuty regulujące funkcjonowanie szkoły sztuk pięknych. Od czasów Mikołaja I (1796–1855) konserwatywne tendencje zmaterializowane w postaci akademizmu zaczęły dominować w odniesieniu do kryteriów artystycznych, co doprowadziło do tzw. buntu czternastu, którzy po opuszczeniu uczelni utworzyli Towarzystwo Wędrownych Wystaw Artystycznych [Товарищество передвижных художественных выставок] i jako grupa tzw. pieriedwiżników odegrali znaczącą rolę w sztuce rosyjskiej.

Petersburska ASP została zreformowana dopiero pod koniec XIX w., a ton zaczęli jej wówczas nadawać wybitni artyści, tacy jak Ilja J. Riepin (1844–1930), Iwan I. Szyszkin (1832–1898) czy Archip I. Kuindżi (1841–1910). W latach 1758–1918 ASP wykształciła ok. 3,8 tys. malarzy, 990 rzeźbiarzy i 2150 architektów.

Wśród jej absolwentów było ponad 100 polskich artystów. Jednym ze stypendystów Uniwersytetu Wileńskiego w tutejszej akademii był malarz Walenty Wańkowicz (1799–1842), który ukończył ją ze złotym medalem i tytułem artysty I kl. W połowie XIX w. wykształciła się współpraca z powołaną do życia w 1844 r. warszawską Szkołą Sztuk Pięknych. W jej ramach studia nad Newą podjął malarz Wojciech Gerson (1831–1901). Spośród jego późniejszych warszawskich uczniów do Petersburga trafili: malarz, kompozytor i poeta Miłosz Kotarbiński (1854–1944), pejzażysta Henryk Weyssenhoff (1859–1922), rzeźbiarz Pius Weloński (1849–1931), malarze Józef Pankiewicz (1866–1940) i Władysław Podkowiński (1866–1895). Najbardziej znanym polskim absolwentem petersburskiej ASP był zaliczany do „szkoły rosyjskiej” i uchodzący za ikonę akademizmu malarz Henryk Siemiradzki (1843–1902), który ukończył ją z wielkim złotym medalem i tytułem kłassnogo chudożnika 1. st. W 1897 r. studia malarskie zakończyli tu także Stanisław Chlebowski (1735–1884), późniejszy malarz nadworny sułtana Abdülaziza, Kazimierz Stabrowski (1869–1929) oraz wybitny pejzażysta, grafik i rysownik Ferdynand Ruszczyc (1870–1936). Uczniem, a przez ćwierć wieku także wykładowcą uczelni był malarz Jan Ciągliński (1858–1913), współtwórca grupy „Mir iskusstwa” [Мир искусства]. Petersburską ASP ukończył również dobrze się zapowiadający malarz Eligiusz Niewiadomski (1869–1923), który do historii przeszedł jednak jako zabójca pierwszego prezydenta odrodzonej Rzeczypospolitej Gabriela Narutowicza (1865–1922). W 1898 r. miały miejsce w Petersburgu cztery duże wystawy, a rosyjska prasa odnotowała wówczas, że przynajmniej na trzech z nich „najwybitniejszymi dziełami były obrazy malarzy polskich”. Poza malarzami wśród polskich absolwentów uczelni wymienić należy m.in.: rysownika i grafika Michała Elwiro Andriollego (1836–1893), rzeźbiarza Cypriana Godebskiego (1835–1909) oraz architektów i konserwatorów zabytków: Józefa Piusa Dziekońskiego (1844–1927), Stefana Szyllera (1857–1933), Adolfa Szyszko-Bohusza (1883–1948) i Stanisława Noakowskiego (1867–1928), także rysownika, historyka sztuki i malarza.