Шлиссельбург [Szlisselburg], Орешек [Orzeszek] (wyspa na Newie u ujścia do jeziora Ładoga)

Usytuowana na niewielkiej wysepce u ujścia Newy z jeziora Ładoga (70 km na wschód od Petersburga) Twierdza Szlisselburska [Шлиссельбургская kрепость], zwana Orzeszkiem [Орешек], od średniowiecza broniła północno-zachodnich rubieży Rosji. W latach 1612–1702 pozostawała w rękach Szwedów. Zdobyta przez cara Piotra I (1672–1725) przekształcona została w więzienie stanu – jedno z głównych więzień politycznych Imperium Rosyjskiego, działające od roku 1907 jako tzw. centralne więzienie katorżnicze. W roku 1798 zbudowano na jej terenie tzw. sekretny dom [Секретный дом], którego więźniami od roku 1826 stali się rosyjscy dekabryści – uczestnicy nieudanego zrywu z grudnia 1825 r. przeciwko carowi Mikołajowi I (1796–1855).

Więźniami Szlisselburga było wielu Polaków. Najsłynniejszym spośród nich był bez wątpienia mjr Walerian Łukasiński (1786–1868), który od grudnia 1830 r. przeżył tu w całkowitym odosobnieniu 37 lat z 46 spędzonych w niewoli. Zmarł, pozostawiając wyjątkowe świadectwo w postaci napisanego w Szlisselburgu po złagodzeniu w roku 1862 reżimu odbywania kary, Pamiętnika. Liczne grono Polaków znalazło się tu na przełomie XIX i XX w., co miało związek z ich zaangażowaniem w działalność o charakterze narodowym i rewolucyjnym. W gronie tym byli m.in.: Bronisław Szwarce (1834–1904), Ludwik Waryński (1856–1889), Ludwik Kobylański (1857–1986), Ludwik Janowicz (1858–1902), Józef Łukaszewicz (1863–1928) oraz 16 działaczy założonej w roku 1892 Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), więzionych tu w latach 1907–1917. W gronie tych ostatnich znaleźli się m.in. Wincenty Jastrzębski (1885–1977) i Kazimierz Pużak (1883–1950). Ten ostatni został w roku 1945 aresztowany przez NKWD i skazany w moskiewskim procesie przywódców polskiego państwa podziemnego, tzw. procesie szesnastu. Swoistą pamiątką ich pobytu w twierdzy są polskie książki z więziennej biblioteki przechowywane obecnie w Państwowym Muzeum Historii Politycznej Rosji w Petersburgu. Twierdza jest obecnie jedną z filii Państwowego Muzeum Historii Sankt Petersburga.

Polaków upamiętniają w niej: pomnik za murami obronnymi, na którym uwzględniono nazwiska Ludwika Kobylańskiego i Ludwika Waryńskiego, oraz czarna granitowa tablica naprzeciw „sekretnego domu”. Ufundowana w roku 1998 przez Radę Ochrony Pamięci Walki i Męczeństwa w Warszawie, a poświęcona przez abp. Tadeusza Kondrusiewicza, składa się z dwóch tablic z czarnego granitu przedzielonych wizerunkiem krzyża z orłem na przecięciu ramion. Tablice w dwóch wersjach językowych wypełniają nazwiska najbardziej znanych polskich więźniów: W. Łukasińskiego, B. Szwarcego, L. Kobylańskiego, L. Waryńskiego, L. Janowicza, J. Łukaszewicza, K. Pużaka i W. Jastrzębskiego oraz dwa teksty: „Przed tronem Wszechmogącego prosić będę nie kary, nie zemsty tylko poprawy dla winnych, pocieszenia i ulgi dla cierpiących i zgody i pokoju i błogosławieństwa dla obydwóch narodów. Walerian Łukasiński” oraz „Polakom, więźniom Szlisselburga, bojownikom narodowej sprawy, działaczom skazanym przez carat na katorgę, prześladowanym, zmarłym, pochowanym w bezimiennych mogiłach. Rodacy”.