Петропавловская крепость, nr 3 [Pietropawłowskaja krepost’ nr 3]

Twierdza Pietropawłowska [Петропавловская крепость] to najstarsza budowla miasta, założona przez cara Piotra I (1672–1725) w 1703 r. – dzień 16/27 maja tego roku, w którym car miał osobiście rozpocząć budowę twierdzy, uznaje się za datę założenia Petersburga. Powstałe na Wyspie Zajęczej [Заячий остров] drewniano-ziemne fortyfikacje projektu francuskiego inżyniera Jeana-Baptiste’a Le Blonda (1679–1719), stanowiąc ważne ogniwo umocnień ujścia Newy, służyć miały początkowo do obrony przed Szwedami. W latach 1706–1740 pod kierownictwem inżyniera i architekta Domenica Trezziniego (1670–1834) trwała przebudowa fortecy na ceglano-kamienną, w której trakcie powstały m.in. domy Komendancki i Inżynieryjny. Rozległy zespół budowli powstawał sukcesywnie do końca XIX stulecia. Przed soborem stanął Dom Łodzi [Ботный дом], wybudowany specjalnie do przechowywania łódki używanej przez Piotra I do nauki żeglarstwa. Wzniesiono go w latach 1762–1766 według projektu Aleksandra F. Wista (1722–1794). W latach 1800–1805 powstał zaprojektowany przez architekta Antonia Porta klasycystyczny budynek Mennicy [Монетный двор]. Północną część twierdzy zajęły XIX-wieczne budowle wojskowe, zarówno koszarowe, administracyjne, jak i gospodarcze. W obecnym kształcie twierdza składa się z sześciu bastionów o nazwach pochodzących od Piotra I i jego najbliższych współpracowników (Carska [Государев бастион], Naryszkina, Trubeckiego, Zotowa, Gołowkina i Mienszykowa), dwóch rawelinów (Aleksego i św. Jana) oraz baszty. W murach znajdują się dwie reprezentacyjne bramy: Piotrowska, w formie łuku triumfalnego z dwugłowym orłem, i Newska. Drewniany most św. Jana łączy twierdzę ze stroną Piotrogrodzką. W centrum fortecy znajduje się sobór św. św. Piotra i Pawła [Собор святых апостолов Петра и Павла]. Pierwszy drewniany powstał na początku XVIII w., a poświęcony został w 1704 r. W latach 1712–1733 architekt Domenico Trezzini wybudował na jego miejscu charakterystyczną 122-metrową wieżę-dzwonnicę ze złoconą iglicą oraz murowaną wczesnobarokową świątynię, której wnętrze wraz z bogatym ikonostasem utrzymane jest w zachodnioeuropejskiej stylistyce. Sobór pełni funkcję panteonu rosyjskich carów i ich rodzin. Znajdują się tu m.in. sarkofagi Piotra I, Katarzyny II (1729–1796), św. Aleksandra II (1818–1881). Jako ostatniego pochowano tu w 1909 r. wielkiego ks. Michaiła Nikołajewicza (1832–1909). 17 lipca 1998 r. w oddzielnej kaplicy złożono szczątki św. Mikołaja II (1868–1918) i jego rodziny. Na co dzień sobór jest muzeum, jako cerkiew funkcjonuje z okazji świąt kościelnych i państwowych uroczystości. W czasie przewrotu bolszewickiego w twierdzy mieścił się sztab polowy Piotrogrodzkiego Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego, który kierował zajęciem Pałacu Zimowego. Wcześniej tutejszy garnizon wydał robotnikom 100 tys. karabinów. Po II wojnie światowej na terenie twierdzy powstała filia Muzeum Rewolucji. Obecnie jej gospodarzem jest od 1954 r. Państwowe Muzeum Historii Petersburga [Государственный музей истории Санкт-Петербурга], które w Domu Komendanckim prezentuje bogatą i ciekawie zaaranżowaną stałą ekspozycję poświęconą dziejom miasta, a w Domu Inżynieryjnym organizuje wystawy czasowe. Od roku 1957 z bastionu Naryszkina codziennie w południe rozlega się wystrzał armatni.
Twierdza Pietropawłowska szybko utraciła znaczenie strategiczne i już w XVIII w. zyskała sławę rosyjskiej Bastylii. Jako jedno z najcięższych więzień politycznych w Rosji funkcjonowała do 1917 r., a więźniowie trzymani byli niemal we wszystkich jej zabudowaniach. Postawiono również dwa specjalne budynki więzienne – jeden w bastionie Trubeckiego. Drugi, tzw. sekretny dom, został zbudowany w latach 1796–1797 na terenie rawelinu Aleksego; rozebrany został w 1893 r. Jednym z pierwszych więźniów na Wyspie Zajęczej był syn Piotra I carewicz Aleksy (1690–1718). Za panowania Katarzyny II do kazamat twierdzy trafił za opublikowanie uznanej za wywrotową książki Podróż z Moskwy do Petersburga pisarz, filozof i myśliciel Aleksandr N. Radiszczew (1749–1802). W bastionie Trubeckiego więzionych było kilkudziesięciu uczestników powstania dekabrystów 1825 r. Potem więzienne kazamaty zapełnili rewolucjoniści (m.in. brat W. I. Lenina Aleksandr I. Uljanow (1866–1887)) i spiskowcy, w tym uczestnicy rewolucji 1905 r., a po rewolucji lutowej 1917 r. carscy ministrowie i dygnitarze, po przewrocie bolszewickim zaś członkowie Rządu Tymczasowego. Pierwszymi Polakami, którzy zostali osadzeni w murach twierdzy, byli przywódcy insurekcji 1794 r. W początkach grudnia 1794 r. dotarli tu naczelnik Tadeusz Kościuszko (1746–1817) wraz z adiutantem mjr. Stanisławem Fiszerem (1769–1812) oraz pełniącym funkcję sekretarza pisarzem Julianem Ursynem Niemcewiczem (1758–1841). Nieco później (datę 13 stycznia 1795 r. podaje w Pamiętniku Jan Kiliński) znaleźli się tu członkowie Rady Najwyższej Narodowej: Tadeusz Mostowski (1766–1842), następca Kościuszki na stanowisku naczelnika Tomasz Wawrzecki (1753–1816) oraz przywódca insurekcji w Warszawie Jan Kiliński (1760–1819). Z tych pod zaostrzonym rygorem w pojedynczej celi rawelinu Aleksego przebywał J. U. Niemcewicz. Według K. Zbyszewskiego los ten spotkał go „za dowcipy o Katarzynie i drwiny z Targowicy”. Pamiętniki czasów moich jego autorstwa są jednym z nielicznych świadectw o warunkach życia w tym carskim więzieniu. W celi obok więziony był S. Fiszer, a po jego wyjściu T. Mostowski, cela Kilińskiego znajdowała się po drugiej stronie korytarza. Przywódcy insurekcji zostali uwolnieni wraz z Tadeuszem Kościuszką przez cara Pawła I (1754–1801) w 1796 r. Kolejną grupę Polaków, która trafiła do twierdzy, stanowili oskarżeni o współpracę z dekabrystami członkowie Towarzystwa Patriotycznego, wśród nich: ks. Antoni Jabłonowski (1793–1855), hr. Piotr Moszyński (1800–1879) i hr. Gustaw Olizar (1798–1865). W sumie w latach 1826–1830 w różnych częściach twierdzy przetrzymywano kilkudziesięciu Polaków. Po upadku powstania 1830/1831 r. pomimo wzniesienia Cytadeli Warszawskiej nadal napływali tu szczególnie niebezpieczni polscy więźniowie, wśród których byli przeniesieni do Szlisselburga mjr Walerian Łukasiński (1786–1968), twórca Wolnomularstwa Narodowego i Towarzystwa Patriotycznego, oraz Ludwik Waryński (1856–1889), działacz i ideolog polskiego ruchu socjalistycznego, założyciel robotniczej partii „Proletariat”. Obaj zostali wyróżnieni pamiątkowymi tablicami w bastionie Trubeckiego. W 1994 r. urządzona też została niewielka wystawa poświęcona więzionym w twierdzy Polakom, niestety zamknięto ją po kilku latach. Niezależnie od epoki więzieni w twierdzy Polacy narzekali na przenikliwe zimno, wilgoć i odór. Wielu z nich traktowanych było jednak lepiej od rosyjskich współtowarzyszy niedoli, mogli zatrzymać rzeczy osobiste, korzystać z przyborów do pisania i prowadzić cenzurowaną korespondencję z rodziną, niektórzy mogli też otrzymywać paczki i ubiegać się o widzenia.