Мойки р. наб., nr 94 [Mojki r. nab. nr 94]

Klasycystyczny pałac Jusupowów [Юсуповский дворец] – wcześniej pałac Szuwałowów [Шуваловский дворец]. Przebudowany z pałacu hr. Piotra I. Szuwałowa (zm. 1762) na początku lat 70. XVIII w. przez znanego architekta Jeana-Baptiste’a Vallin de la Mothe’a (1729–1800) przeszedł na własność skarbu państwa. Caryca Katarzyna II podarowała go następnie w posagu Aleksandrze Engelhardt (1754–1838), siostrzenicy swego faworyta ks. Grigorija A. Potiomkina (1739–1791), córce Wasyla von Engelhardta i Marii z Potiomkinów, która w 1781 r. wyszła za mąż za byłego hetmana wielkiego koronnego, a od roku 1795 generała rosyjskiego Franciszka Ksawerego Branickiego (ok. 1730–1819). Ulubienica carycy, uważana przez wielu za jej córkę, mieszkała w pałacu od roku 1795, choć większość czasu spędzała wraz z dziećmi w dobrach męża w Białej Cerkwi. W 1830 r. odsprzedała pałac za 250 tys. rubli swej młodszej siostrze Tatianie Engelhardt (1769–1841), zamężnej z Nikołajem B. Jusupowem (1750–1831), oficjalnym nabywcą pałacu był jednak jej syn Boris N. Jusupow sen. (1794–1849). To dla niego architekt Andriej A. Michajłow II (1773–1849) przebudował i powiększył pałac w latach 1830–1838, dostawiając m.in. dwa skrzydła oraz pawilony ogrodowe. Nad aranżacją klasycznych amfiladowych wnętrz pałacu z domowym teatrem na 180 miejsc pracowała w XIX w. grupa artystów różnych specjalności, w tym architekci: B. Simon (w latach 40.), zatrudniony w 1857 r. przez ks. Borisa N. jun. (1827–1891) Włoch Ippolito Monighetti (1819–1878) oraz w latach 1890–1892 Aleksandr A. Stepanow. Po raz ostatni wnętrza pałacu w stylu rosyjskiego klasycyzmu aranżował w latach 1914–1916 dla jego ostatnich właścicieli architekt Andriej J. Biełoborodow (1886–1965).

Pałac zasłynął najbardziej z powodu popełnionej w jego wnętrzach zbrodni. W grudniu 1916 r. spiskowcy na czele z jego ówczesnym właścicielem ks. Feliksem F. Jusupowem hr. Sumarkowem-Elstonem (1887–1967) zamordowali tu faworyta carskiej rodziny Grigorija Rasputina (1869–1916).

Znacjonalizowany 22 lutego 1919 r. pałac do roku 1925 funkcjonował jako Muzeum Życia Szlacheckiego [Музей дворянского быта], w którym eksponowano słynną kolekcję dzieł sztuki (ponad 1 tys. obrazów, 6 tys. grafik i rysunków, 500 rzeźb) zgromadzoną przez jego dawanych właścicieli, będących do roku 1917 jedną z najzamożniejszych rodzin imperium. Po likwidacji muzeum i rozproszeniu kolekcji pałac oddano w zarząd narodowego komisariatu oświaty, który urządził w nim Pałac Kultury Pracowników Oświaty [Дворец культуры работников просвещения]. Częściowo zniszczony podczas II wojny światowej był od roku 1955 remontowany. Z czasem część jego wnętrz udostępniono zwiedzającym jako muzeum. Obecnie odbywają się tu także przedstawienia teatralne i koncerty, od roku 1987 funkcjonuje tu Kameralny Teatr Muzyczny [Камерный музыкальный театр].

Z pałacem Jusupowów związane są wykraczające poza rodzinę Branickich polskie wątki. Zachował się tu m.in. w Sali Rzymskiej plafon autorstwa Franciszka Smuglewicza (1745–1807) Śmierć rzymskiego wojownika, albo śmierć Kurcjusza. Na ekspozycji można zobaczyć portret Marii Kazimiery Sobieskiej nieznanego autora oraz polskie książki i czasopisma z licznej niegdyś kolekcji Branickich w dawnej bibliotece ks. Jusupowów. W pałacu występowali też polscy muzycy, m.in. Ignacy Jan Paderewski (1860–1941). 20 marca 1856 r. odbył się koncert muzyki Stanisława Moniuszki (1819–1872) w wykonaniu orkiestry kapelmistrza Teatru Aleksandryjskiego Wiktora Każyńskiego (1812–1867).