Миллионная ул., nr 5 [Millionnaja ul. nr 5]

Wczesnoklasycystyczny pałac Marmurowy [Мраморный дворец], usytuowany nad Newą przy moście Troickim na wprost twierdzy Pietropawłowskiej, jest jedną z najbardziej reprezentacyjnych rezydencji w mieście. Z ukończonymi później skrzydłami zajmuje cały kwartał między nab. Pałacowym, pl. Suworowa a ul. Millionną i Zaułkiem Marmurowym. Powstał w miejscu istniejącego od roku 1716 drewnianego urzędu pocztowego, obok którego znajdował się carski zwierzyniec. Wybudowany na polecenie carycy Katarzyny II (1729–1796) dla jej faworyta hr. Grigorija G. Orłowa (1734–1783) pałac był dziełem włoskiego architekta Antonia Rinaldiego (1710–1794), pełniącego w tym czasie obowiązki nadwornego architekta hr. Orłowa, projektanta carskich rezydencji w Oranienbaumie i Gatczynie. Jego budowę rozpoczęto w 1768 r., a ukończono po 17 latach – w 1785 r. W tym czasie Orłow zmarł, a pałac stał się rezydencją wielkich książąt z dynastii Romanowów. W 1796 r. podarowany został wielkiemu ks. Konstantemu Pawłowiczowi (1779–1831), późniejszemu naczelnemu wodzowi wojsk polskich i faktycznemu namiestnikowi Królestwa Polskiego.

Po raz pierwszy w Rosji do oblicowania fasad i ścian wewnętrznych pałacu zastosowano na taką skalę granit, alabaster oraz ponad 30 odmian marmuru. Większość surowców pochodziła ze złóż uralskich i syberyjskich, a część marmurów była importem z Europy. Gmach miał ponad 200 urządzonych z przepychem wnętrz. W latach 1780–1788 dobudowano doń według projektu Piotra J. Jegorowa (1731–1789) oficynę [Служебный корпус], którą z głównym korpusem pałacu połączono kutym ogrodzeniem, w ten sposób fasada główna pałacu wychodziła na zamknięty dziedziniec. W latach 1844–1847 pod kierunkiem architekta Aleksandra P. Briułłowa (1798–1887) przebudowano dla wielkiego ks. Konstantego Nikołajewicza (1827–1892) w duchu eklektyzmu wnętrza pałacu oraz przebudowano oficynę. Od roku 1849 pałac nazywany był Konstantynowskim, a za ostatniego właściciela, wielkiego ks. Konstantego Konstantynowicza (1858–1915), tłumacza i poety, stał się ważnym centrum życia literackiego i muzycznego. Po rewolucji październikowej 1917 r. w gmachu mieścił się Ludowy Komisariat Pracy, a w latach 1919–1936 Państwowa Akademia Historii Kultury Materialnej, od roku 1937 zaś do 1992 Muzeum Lenina. W czasie blokady Leningradu (1941–1944) fasady gmachu mocno ucierpiały, a prace rekonstrukcyjne zajęły wiele lat. Z wnętrz w pierwotnym kształcie zachowały się reprezentacyjna klatka schodowa i częściowo Sala Marmurowa. Od 1992 r. pałac jest filią Muzeum Rosyjskiego, które pokazuje tu zarówno stałe ekspozycje, jak i wystawy czasowe, głównie sztuki współczesnej. Na dziedzińcu ustawiono przeniesiony w 1937 r. z pl. Wosstanija konny pomnik założyciela Muzeum Rosyjskiego cara Aleksandra III (1845–1894), autorstwa Paola Trubeckiego (1866–1938).

Z pałacem Marmurowym nierozerwalnie związanych jest kilka polskich wątków. Od 10 marca 1797 do 12 lutego 1798 r. był on petersburską siedzibą Stanisława Augusta Poniatowskiego (1732–1798), którego nad Newę ściągnął z Grodna następca Katarzyny II car Paweł I (1754–1801). Były polski król nie mógł odmówić jego zaproszeniu i zgodnie z wolą cara – pomimo problemów zdrowotnych i finansowych – intensywnie uczestniczył w życiu carskiego dworu. W nowej rezydencji, gdzie zgromadził zbiory sztuki (wyprzedane na aukcji po jego śmierci; część obrazów znajduje się w zbiorach Ermitażu) i bogatą bibliotekę, której kustoszem był poeta Stanisław Trembecki (1739–1812), przyjmował wizyty dyplomatów, miejscowej arystokracji i rodaków – byli wśród nich osiadły w stolicy Rosji targowiczanin hetman Franciszek Ksawery Branicki (ok. 1730–1819), a także uwolnieni z twierdzy Pietropawłowskiej przywódcy insurekcji 1794 r. Król miał też do dyspozycji letnią rezydencję w pałacu Pawła I na Wyspie Kamiennej [Каменный остров]. Zmarł w pałacu Marmurowym, a pochowany został w kościele św. Katarzyny przy prosp. Newskim. Przez ponad 20 lat obszerny apartament w oficynie pałacu Marmurowego zajmował wybitny malarz i rysownik Aleksander Orłowski (1777–1832), który przyjechał nad Newę w 1802 r. Był tu nadwornym malarzem wielkiego ks. Konstantego Pawłowicza, a mieszkanie w pałacu stracił po wybuchu powstania 1830 r. Ani król, ani Orłowski nie doczekali się w pałacu żadnego znaku pamięci. Uwieczniono za to w jego wnętrzach pamiątkową tablicą naczelnika powstania 1794 r. Tadeusza Kościuszkę (1746–1817), który po przeniesieniu z twierdzy Pietropawłowskiej latem 1795 r. przebywał do czasu uwolnienia w domu Stegelmanna nad Mojką, także będącym pałacem hr. Orłowa, i w pałacu Marmurowym prawdopodobnie nigdy nie mieszkał. W 1994 r. w ramach Dni Kościuszkowskich z inicjatywy Towarzystwa Kościuszkowskiego w Warszawie i Polskiego Towarzystwa Historycznego w Petersburgu odsłonięto dwujęzyczną tablicę upamiętniającą rzekomy pobyt naczelnika w murach pałacu w 1796 r. Głosiła ona: „W tym pałacu w 1796 r. przebywał Tadeusz Kościuszko, polski mąż stanu, przywódca Powstania narodowo-wyzwoleńczego 1794 r.”. Z czasem płyta uległa zniszczeniu, odtworzona na koszt polskiego MSZ została powtórnie umieszczona w pałacu i odsłonięta uroczyście 24 marca 2004 r. Obecnie wisi w miejscu niedostępnym dla zwiedzających.