Związek Młodzieży Polskiej „Zet” w Petersburgu / Piotrogrodzie / Польская молодежная ассоциация „Зэт” в Петербурге / Петроградe – konspiracyjna ponadzaborowa organizacja, aktywna nad Newą w latach 1886–1918.

O ludziach działających w tej tajnej organizacji pisano we współczesnej publicystyce jako o „dziedzicach filomatyzmu” (K. Ratajska), „niepokornych” (B. Cywiński), „zakonie patriotycznym” (S. Bratkowski), czy „konspiracji trzech pokoleń” (P. Waingertner). Jako datę powstania Związku Młodzieży Polskiej (ZMP) nazywanego w skrócie „Zetem” przyjęto 28 listopada 1886 r. Wówczas to odbyło się zebranie organizacyjne, na którym Zygmunt Balicki (1858–1916) przedstawił kierownikom tajnych kółek samokształceniowych i naukowych Uniwersytetu Warszawskiego ideę obrony czynnej. Pełnił on funkcję emisariusza twórcy tej koncepcji pisarza Zygmunta Fortunata Miłkowskiego (1824–1915) pseud. Tomasz Teodor Jeż, wcześniej pułkownika w powstaniu styczniowym 1863 r., a następnie emigracyjnego działacza niepodległościowego i członka Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. W swojej fundamentalnej dla powstania ZMP broszurze Rzecz o obronie czynnej i o Skarbie Narodowym (Paryż 1887), nazwanej prześmiewczo na łamach petersburskiego „Kraju” „ewangelią zapalnych a niedojrzałych umysłów” (1903, nr 50), Miłkowski wzywał do budowania narodowego oporu, jednak w formie nie romantycznego zrywu, lecz racjonalnego przygotowania się do zbrojnego wyzwolenia kraju. Aby wykorzystać szansę na odzyskanie suwerenności, należało – jego zdaniem – bezzwłocznie podjąć szeroką akcję edukacyjną, przywracając tym samym polskiemu społeczeństwu charakter narodowy, w obronie którego, w sprzyjających warunkach politycznych, byłoby ono w stanie świadomie stanąć do walki. Zabezpieczeniem dla realizacji tej idei stać się miał Skarb Narodowy, powstały dzięki dobrowolnemu opodatkowaniu rodaków pod zaborami i na obczyźnie. Potencjał do realizacji idei obrony czynnej widział Miłkowski w młodzieży z natury rzeczy będącej nośnikiem zmian.

Kierując się hasłem „Dla Polski”, młode pokolenie połączyło pod patronatem ZMP „Zet” rozproszone dotąd konspiracyjne działania. Koła organizacji powstawały zarówno w ośrodkach akademickich na terenie Europy, jak i pod zaborami, wszędzie tam, gdzie kształciła się polska młodzież, stając się szkołą społecznego i politycznego wychowania. Inspirowały one tworzenie organizacji edukacyjnych, społecznych i niepodległościowych, kładąc podwaliny pod przyszłe elity II RP. Jak ocenił czołowy działacz i historyk organizacji Stefan Szwedowski (1891–1973), ZMP, nie licząc afiliowanych doń struktur, wychował i przygotował do służby Polsce co najmniej 3 tys. osób. Po I wojnie światowej (1918) zetowcy tworzyli kadry państwowe, wchodząc do sejmu, senatu i rządu, oraz budowali instytucje niezbędne dla funkcjonowania kraju. Celem uniknięcia nacisków ze strony dynamicznej wówczas sceny politycznej, funkcjonowali nadal w konspiracji, działając poprzez swoje jawne ekspozytury. Na zjeździe zorganizowanym 28–29 listopada 1936 r. w Warszawie seniorzy ruchu zetowego podkreślali, że „Organizacja nasza widziała zawsze w zdobyciu niepodległego bytu państwowego nie cel ostateczny, lecz podstawowy warunek możności wszechstronnego rozwoju narodu” (T. Piskorski, W pięćdziesiątą rocznicę powstania „ZETU”…, s. 34).

Było to uwypuklenie faktu realizacji pierwszego z trzech celów ujętych w statucie „Zetu”, zgodnie z którym organizacja miała dążyć do: sprawiedliwości politycznej (niepodległe państwo), narodowej (prawa dla mniejszości) i społecznej (równe prawa wszystkich grup). Dokument ten został zatwierdzony w styczniu 1887 r. w Krakowie podczas narady delegatów środowisk młodzieżowych z trzech zaborów i zachodnioeuropejskich uczelni. Organizacja szybko rozwinęła się w polskich wspólnotach akademickich i w szkołach gimnazjalnych pod zaborami, obejmując następnie środowiska robotnicze i chłopskie. Zorganizowana w Koła braterskie, działała początkowo trójstopniowo z podziałem na: braci, towarzyszy i kolegów, w stosunku 1:3:10, a od 1894 r. dwustopniowo, tj. bracia i koledzy, przy czym każdemu z braci podlegało zazwyczaj pięciu kolegów. Z kolei od roku 1923 w nadal tajnie działającej organizacji funkcjonowali wyłącznie bracia. Zakonspirowany związek wymagał zachowania bezwzględnej tajemnicy także po wystąpieniu z jego szeregów. Członkowie poszczególnych kół nie znali się między sobą. Cała struktura „Zet” była zarządzana przez stojącą na czele związku Centralizację. Podlegały jej Komitety Okręgowe, skupiające grupy zetowe, współpracujące z powiązanymi z nimi tajnymi i jawnymi organizacjami. Zarząd Centralizacji tworzyli bracia wybrani przez swoje Komitety Okręgowe. Centrum spotkań zetowców ze wszystkich krajów było powołane w grudniu 1887 r. w Genewie jawne Zjednoczenie Towarzystw Młodzieży Polskiej Zagranicą, którego Zjazdy odbywały się raz w roku. Do przełomu lat 1889 i 1890 siedzibą Centralizacji, zwanej Ciotką, był Zurych, a potem Warszawa. Już w 1888 r. w zaborze rosyjskim funkcjonowało pięć grup zetowych: warszawska, kijowska, petersburska, odeska i puławska. Rozwój ZMP spowodował utworzenie w sierpniu 1887 r. Ligi Polskiej (LP), której zadaniem było podtrzymywanie więzi z członkami „Zetu” rozpoczynającymi pracę zawodową. W listopadzie 1888 r. powołano również zależne od Ligi kulturalno-oświatowe Stowarzyszenie „Łączność”, liczące rok później 64 członków. W latach 1888–1893 utrzymywało ono kontakty zarówno ze studentami eksternami i relegowanymi, jak i pomiędzy „Zetem” a Ligą – do czasu transformacji tej ostatniej w Ligę Narodową.

W obu wymienionych wyżej spotkaniach założycielskich (1886 i 1887), a także w pracy „Łączności” uczestniczył inicjator pierwszego petersburskiego Koła „Zet”, przyszły poseł do Dumy Państwowej i na Sejm II RP Jan Harusewicz (1863–1929), który jako przedstawiciel grupującego głównie studentów medycyny radykalnego tzw. Koła katalogowego był często wysyłany przez Zarządy ZMP, LP i „Łączności” do innych ośrodków. Nad Newę Harusewicz dotarł wiosną 1887 r. W lipcu 1888 r. tamtejsze Koło braterskie liczyło już 9 osób. Według statutu ZMP do Koła braterskiego wchodziło minimum pięciu braci, jeśli w jakimś ośrodku ich liczba była mniejsza, zobowiązani byli dołączyć do Koła najbliższego geograficznie. Zasada ta spowodowała, że petersburskiemu „Zetowi” przez pewien czas podlegała grupa wileńska. W latach 1887–1890 członkami nadnewskiej organizacji byli studiujący wówczas w Instytucie Inżynierów Komunikacji: Stefan Offenberg (1864–1939), po 1897 r. pierwszy zastępca dyrektora Kolei Wschodniochińskiej, i Julian Eberhardt (1866–1939), w latach 1908–1913 jeden z dyrektorów Towarzystwa Akcyjnego „K. Rudzki i Spółka”, a także student Wydziału Matematyczno-Fizycznego na Uniwersytecie Petersburskim (UP) Tomasz Ruśkiewicz (1867–1926), w latach 1899–1901 kierownik techniczny w warszawskiej fabryce ogniw i baterii „Tytan”, oraz przyszły publicysta i komisarz LP na Warszawę Erazm Kobylański (pseud. Michał Borkowski, 1856–1918).

Grupa Polaków studiujących w Petersburgu liczyła w roku 1881 ok. 1 tys., w 1895 r. osiągnęła zaś 9 tys. Swoją aktywność poza edukacją w kilkunastu zakładach naukowych skupiała w kółkach samokształceniowych, krajoznawczych i ekonomicznych oraz w tajnych bibliotekach i czytelniach. Centralnymi ośrodkami życia studenckiego były mająca charakter klubu towarzyskiego Polska Kuchnia Studencka (PKS), a także założone w 1882 r. przez studentów Instytutu Technologicznego (IT) Koło Polskie, które sprawowało nadzór nad Kasą Polską. Od roku akademickiego 1881/1882 działały też kasy Bratniej Pomocy wspierane od 1884 r. przez Rzymskokatolickie Towarzystwo Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny. Środowiska te stały się ośrodkami wpływów „Zetu”, który urządzał w ich strukturach nie tylko spotkania, odczyty, wykłady i kluby dyskusyjne, lecz także uroczyste obchody rocznic narodowych i wieczory ku czci wybitnych Polaków. Związek zakładał też własne tajne Kółka Narodowe (KN), dokonujące doboru kandydatów do grupy kolegów ZMP. W 1901 r. podczas studiów w Wojskowej Akademii Medycznej do jednego z KN został przyjęty Józefat Bohuszewicz (1881–1942). W 1906 r. skierowano go do Centralizacji, skąd kierował pracą w zaborze rosyjskim.

Tajna nauka jęz. polskiego i historii była przez ZMP „Zet” prowadzona także wśród niezamożnej polskiej ludności i robotników Petersburga. Zajmowało się nią niejawne oświatowe Towarzystwo A.B.C., kierowane przez dwóch braci zetowych: Jana Stanisława Barchwica (1878–1950?), dyrektora zarządzającego domu handlowego Aubusson, i inż. technologa Henryka Adamowicza, w II RP radcę Ministerstwa Przemysłu i Handlu (1918–1930). Początkowo liczyło ono 27 członków, w 1907 r. było ich już 60, do tego 20 osób wspierających. Na cele edukacyjne organizacja ta wyodrębniła w Petersburgu rejony, z których każdy posiadał własne komisje: oświatową i finansową. Prowadzono w nich 20 tzw. kompletów z historii i jęz. polskiego dla gimnazjalistów, robotników i ubogiej ludności. W 1907 r. z oferowanej przez A.B.C. nauki korzystało ok. 400 osób. Wykładowcami byli m.in. członkowie „Zetu” studenci IT: Edward Pepłowski (1880–1960), Ludwik Parniewski (?–1905) i Leon Skibiński (1879–1945). Jak podaje były student tej uczelni, działacz gospodarczy Andrzej Wierzbicki (1877–1961), mówiono o nich, „że nawet »Zet« ma swoje PPS”. Pierwszy z tej trójki dostarczał prohibity studentom Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej. Drugi zginął tragicznie nad kanałem Obwodowym [Обводногокан. наб.], gdy wracał z odczytu dla robotników. W listopadzie 1906 r. w dzielnicy robotniczej Towarzystwo A.B.C. utworzyło polską szkółkę, której został patronem. Trzeci przejął w 1908 r. od ojca zarząd nad dzierżawioną od Rosjan Hutą Białogon w Kielcach, której został właścicielem w 1928 r.

W pierwszym okresie istnienia Towarzystwo A.B.C. podlegało Zjednoczeniu Młodzieży Narodowej im. Adama Mickiewicza, organizacji akademickiej nastawionej na działalność samokształceniową i kulturalną w środowiskach polskich, powstałej z inicjatywy „Zetu” i działającej jawnie od jesieni 1905 r. Już w marcu 1906 r. liczyła ona 200 członków. Następnie działalność Towarzystwa A.B.C. została podporządkowana utworzonej nad Newą w 1907 r. Polskiej Macierzy Szkolnej (PMSz), do której składu osobowego wszedł również zarząd A.B.C. Kulturalno-oświatowa Macierz była nośnikiem idei niepodległościowej skierowanej poprzez wykłady, odczyty i obchody rocznicowe do całej stołecznej Polonii. Oficjalnie z inicjatywą jej utworzenia wystąpiła młodzież gimnazjów męskiego i żeńskiego przy kościele św. Katarzyny. Faktycznie emisariuszami tych działań była dwójka zetowców: studiująca wówczas medycynę Emilia Jasiewiczówna (?–1936) oraz student IT L. Parniewski. Oficjalnie ich inicjatywa została wsparta przez grupę prominentnych działaczy polonijnych, wśród których byli należący do „Zet” bracia: inż. technolog H. Adamowicz oraz J. Barchwic i A. Wierzbicki. W gronie wykładowców historii, literatury i jęz. polskiego prym wiedli studenci IT, członkowie ZMP: Zdzisław Rauszer (1877–1952), po odzyskaniu niepodległości pierwszy Dyrektor Głównego Urzędu Miar (1919–1949), Edmund Kmita (zm. 1920?), Teofil Szopa (1887–1929), działacz i członek Komisji Organizacyjnej Straży Kresowej, Władysław Rawicz-Szczerbo (1882–1959), i A. Wierzbicki. Kolejny technolog z grona „Zetu”, Antoni Olszewski (1879–1942), zorganizował w PKS bezpłatną, publiczną wypożyczalnię książek polskich.

Aktywna obecność w życiu petersburskiej społeczności akademickiej dała ok. 1899 r. „Zetowi” przewagę w zarządach lokalnych organizacji studenckich. Uzyskano ją w wyniku wyborów przeprowadzanych na debatach odbywających się podczas tzw. lutówek petersburskich. Były to oficjalne zabawy studenckie organizowane zawsze za zgodą i w asyście ochrany w dniu 8/19 lutego z okazji rocznicy założenia w 1819 r. UP. Odbywały się one w siedzibie PKS pod przykryciem studenckiej żakinady, jednak faktycznie miały charakter sporów politycznych pomiędzy młodzieżą różnych ugrupowań. Jako mówcy przewodzili im należący do „Zetu” studenci IT: T. Szopa, Z. Rauszer, Tadeusz Ciświcki (1879–1940), w wolnej Polsce wysoki urzędnik Ministerstwa Przemysłu i Handlu, Franciszek Kuropatwiński (1875–1958), w II RP organizator przemysłu zbrojeniowego, oraz Antoni Kaczorowski (1878–1918), późniejszy (1918) podsekretarz stanu w Ministerstwie Handlu i Przemysłu. Zetowcy weszli również do zarządów kluczowych organizacji studenckich. W PKS byli to technolodzy: Z. Rauszer (do roku 1903), E. Kmita (w latach 1903–1910) i Kazimierz Pohoski (1883–1915) (w latach 1910–1912). W ogólnostudenckiej Kasie Polskiej funkcję prezesa pełnił zaś od 1907 r. student prawa UP Jan Turczynowicz (1885–1934). Parokrotny „Starszy Koła Braterskiego i sekretarz” petersburskiego Koła „Zetu” inż. Franciszek Skąpski (1881–1966) organizował dla przyjeżdżających do rosyjskiej stolicy na studia kilkutygodniowe seminaria, mające zwiększyć ich szanse na zdanie egzaminów do wybranych uczelni.

ZMP działał ponadto w środowiskach ludności ubogiej i zamieszkującej małe miejscowości. Czynił to poprzez powstające od 1899 r. z inicjatywy własnej oraz LP Koła Oświaty Ludowej skupione przy Towarzystwie Oświaty Narodowej. W jednej z odezw Koło petersburskie „Zet” głosiło, iż „należy szerzyć wśród ludu wiedzę prawdziwą, dyktowaną przez myśl krytyczną”, zaznaczając jednocześnie, iż „nie sądzi ono, ażeby należało niektóre prawdy w mniemaniu, że one urażają uczucia religijne czy moralne, podawać ludowi w niedokładnem lub zgoła fałszywem oświetleniu” (A. Karbowiak, Młodzież polska akademicka za granicą: 1795–1910, Kraków 1910, s. 409–410). Idee edukacji i niepodległości aktywiści „Zetu” rozpowszechniali również w szkołach średnich poprzez tajny Związek Młodzieży Polskiej „Przyszłość” („Pet”), występujący pod tą nazwą od 1902 r. Podległym petersburskiemu „Zet” wileńskim ośrodkiem „Pet” kierował Jerzy Rackman (Rackmann, Rakman) (1888–1944), który w 1911 r. odebrał przysięgę od przyszłego pisarza, publicysty i wydawcy Stanisława Cat-Mackiewicza (1896–1966). W 1913 r. na zjeździe w Wilnie doszło do połączenia komórek „Pet” Sekcji Koronnej z Litewsko-Białoruską, a ich zależność organizacyjna została przeniesiona wówczas z Petersburga do Warszawy.

Od 1904 r. w grupie braci decydujących o działalności petersburskiego „Zetu” znaleźli się absolwenci: Instytutu Górniczego Stanisław Świętochowski (1879–1958), w odrodzonej Polsce dyrektor Departamentu Górniczo-Hutniczego (1918–1927), Henryk Siwczyński (1879–1958), przyszły dyrektor zarządzający Towarzystwa „Saturn” w Zagłębiu Dąbrowskim i Stanisław Siwik (1879–1907), IT: Konstanty Dzierżanowski (1882–1929) i E. Pepłowski oraz UP: adwokat Wacław Dunin-Goździkowski (1880–1945), a także wymieniony wcześniej dr J. Bohuszewicz. Był on, m.in. z technologiem Wiktorem Bulewskim (1881–1947) i St. Siwikiem, jednym z konspiracyjnych kurierów przywożących z Krakowa ukryte na tzw. ornat (zawieszone na tułowiu płaskie torby) zakazane pisma, takie jak „Przegląd Wszechpolski” czy lwowska „Teka”. Ze względu na ścisłą konspirację przemytu prasy pierwsza wpadka miała miejsce dopiero w 1904 r. Oprócz wyżej wymienionych pism na początku XX w. ZMP dysponował kilkoma profesjonalnie redagowanymi i dobrze rozwijającymi się tytułami prasowymi. Były to: „Teka” (Lwów), „Sprawa” (Kraków), „Pobudka” (Wilno), „Brzask” (Poznań) i „Młodzież” (Warszawa). To ostatnie pismo zostało później zastąpione przez „Miesięcznik Młodzieży Polskiej”. Warto również dodać, że wspomniany wyżej W. Bulewski wraz ze starszym bratem Kazimierzem, także studentem IT, prowadzili też działalność budzącą świadomość narodową wśród żołnierzy-Polaków z Lejb-Gwardyjskiego Pułku Izmaiłowskiego [Лейб-гвардии Измайловский полк].

Polonijną opinię publiczną rosyjskiej stolicy środowisko „Zetu” kształtowało także poprzez ukazującą się w Petersburgu polską prasę, na łamach której zetowi publicyści podkreślali zdecydowanie negatywny stosunek do bierności pozytywizmu, konformizmu ideologicznego endecji i bezpaństwowości socjalizmu. Jednym z najbardziej aktywnych w tym gronie był poeta Remigiusz Kwiatkowski (1884–1961), założyciel i redaktor „Głosu Polskiego” (1913–1917). Jako redaktor, wydawca lub publicysta był on też związany z najbardziej poczytnym „Dziennikiem Petersburskim” w jego ówczesnych odsłonach jako „Kurjer Nowy” i „Dziennik Narodowy” (1916–1917), tygodnikiem „Sztandar” (1915-1916), dwutygodnikiem „Mały Sztandar” (1916–1917), a także z pismem „Powrót” (1917) – organem Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Pracowników Polskich. Kolejnym powiązanym z „Zet” redaktorem był Stanisław Jasiukowicz (1882–1946), współredaktor związanego z Towarzystwem Miłośników Historii i Literatury miesięcznika „Myśl Narodowa” (1916–1917), którego działalność, jak zaznacza Irena Spustek (1930–2013), prawdopodobnie też finansował. Współpracował on również z organem prasowym Komitetu Narodowego Polskiego – tygodnikiem „Sprawa Polska” (1915–1917). F. Skąpski z kolei był związany ze wspomnianym „Dziennikiem Petersburskim” we wszystkich jego odsłonach. Od września 1917 r. do kwietnia 1918 r., kiedy to dziennik został włączony do Polskiej Spółki Wydawniczej występował jako redaktor i wydawca tego pisma. Wspierał ponadto finansowo prasowe ośrodki propagandowe „Polonia”, prowadzone w Kopenhadze, a następnie (od 1918) w Sztokholmie przez Józefa Karasiewicza (1881–1969), w Szwajcarii zaś przez Władysława Baranowskiego (1894–1942). Jako publicyści udzielali się również: W. Rawicz-Szczerbo w dwutygodniku politycznym „Votum Separatum” (kwiecień–listopad 1908), J. Barchwic w „Głosie Polskim” (w 1916 r. opublikował tam cykl „Szlakiem wygnańczym”) oraz Józef Kożuchowski (1886–1968) w „Sprawie Polskiej” i dwutygodniku „Niezawisłość”, organie utworzonego w kwietniu 1917 r. Związku Zjednoczenia i Niezawisłości Polski.

Wychowanie w duchu obrony czynnej dało zetowcom impuls do intensyfikacji działań podczas fali rewolucyjnej lat 1905–1907, która przetoczyła się przez ośrodki edukacyjne w Rosji i w Królestwie Polskim w postaci otwartego sprzeciwu wobec rusyfikacji. Kluczową rolę w działaniach petersburskiego „Zetu” odgrywali w tym okresie J. Barchwic i F. Skąpski. Młodzież petersburska, podobnie jak to miało miejsce w szkołach i na uczelniach w innych miastach imperium, powołała trybunał do sądzenia łamistrajków. 2/15 października 1905 r. burzliwe protesty studenckie na UP doprowadziły do brutalnej interwencji policji. Większością ponad 2 tys. przeciwko ok. stu głosom przegłosowano wówczas zawieszenie wykładów. Niektórzy ze stołecznych członków „Zetu” wyjechali do Warszawy, aby wesprzeć działania powiązanych z nimi organizacji, takich jak Narodowy Związek Robotniczy (NZR) i Związek im. Kilińskiego. Oprócz jednego z założycieli NZR W. Rawicza-Szczerbo, byli to m.in. J. Bohuszewicz, E. Pepłowski, A. Olszew­ski, Z. Rauszer i K. Dzierżanowski. Podczas kolejnych strajków studenckich w 1909 r. studenci IT utworzyli Sąd Koleżeński, który wykluczał z organizacji polskich oraz pozbawiał prawa wstępu do PKS, łamiących wspólne ustalenia studentów. W odwecie policja przeprowadziła aresztowania, zatrzymując m.in. należącego do „Zetu” studenta technologa Wacława Kawińskiego (1883–1975). Warto wspomnieć, że od roku 1916 jako szef Komisji Szacunkowej Strat Wojennych w Przemyśle Królestwa Polskiego opracowywał on rejestr strat, który po zakończeniu wojny stał się dowodem do uznania roszczeń państwa polskiego przed Trybunałem Rozjemczym w Hadze.

Członkowie „Zet” przyczynili się również do powstania w 1906 r. Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół Polski”, organizacji społecznej, oficjalnie stawiającej sobie za cel propagowanie kultury fizycznej oraz zdrowego stylu życia, faktycznie zaś będącej stowarzyszeniem niepodległościowym o szerokim zakresie działań. Wśród współzałożycieli petersburskiego „Sokoła” byli zetowcy: J. Barchwic, przyszły sekretarz (1906–1909) i wiceprezes (1913–1915) towarzystwa, który stał również za powstaniem organizacji sokolskich na Litwie i na Białorusi, F. Skąpski – jego naczelnik, skarbnik (1915) i komendant (do 1918), oraz A. Wierzbicki, A. Olszewski i siostra zetowa Stanisława z Piekarskich Adamowiczowa (1888–1965). Aktywność ruchu sokolskiego spowodowała z kolei, że „Sokół” stał się z czasem jednym z najważniejszych centrów działań utajnionego „Zetu”, który pod przykryciem legalnie funkcjonujących gniazd organizował konspiracyjne spotkania, szkolenia i paramilitarne ćwiczenia.

Podobny zakres zadań został wprowadzony do harcerstwa, które jak podkreślił S. Sedlaczek, rozwinęło się dynamicznie dopiero od 1913 r. pod wpływem „Zetu”. Nad Newą organizatorami nielegalnego harcerstwa byli zetowcy: W. Rawicz-Szerbo oraz Zofia Olszamowska-Skowrońska (1892–1983), wespół z wikariuszem petersburskiej Polonii (1913) oraz prefektem polskich i rosyjskich szkół średnich (1914) ks. Edwardem Szwejnicem (1887–1934). Na jego czele jako dowódca Chorągwi Piotrogrodzkiej stanął F. Skąpski. Po zawiązaniu w grudniu 1915 r. (w trakcie I Zjazdu Harcerstwa w Kijowie) Naczelnego Kierownictwa Polskiego Harcerstwa na Rusi i w Rosji chorągiew ta zaczęła mu formalnie podlegać. Wedle raportu z 26 kwietnia 1917 r. funkcjonowało w niej 30 zastępów, skupiających 296 harcerzy. Do zakończenia działalności w 1918 r. liczyła ich ok. 700 (dla porównania: moskiewska skupiała 600 harcerzy, a kijowska 932). Pismem organizacji był początkowo „Harcerz Piotrogrodzki” (6 zeszytów w 1917 r.), a następnie „Harcerz. Pismo Młodzieży Skautowej Hufca Piotrogrodzkiego” (6 numerów w 1918 r.).

Jedną z niezrealizowanych inicjatyw „Zetu” była budowa Domu Polskiego – wspólnej siedziby wszystkich działających nad Newą polskich organizacji społeczno-kulturalnych. Z ideą tą wystąpił w roku 1910 J. Barchwic, z jego też inspiracji w 1913 r. powstało towarzystwo akcyjne mające wybudować stosowny gmach. Niestety wybuch I wojny światowej (1914) unicestwił te ambitne zamierzenia.

Przed wybuchem światowego konfliktu w siedmiookręgowej strukturze ZMP „Zet” noszący numer 6 okręg petersburski obejmował tereny białorusko-litewskie (tzw. ziemie zabrane) oraz Rosję Centralną. W czasie wojny po rosyjskiej stronie frontu znalazło się więc duże skupisko zetowców. Do pracy w organizacji za zgodą zarządu, choć wbrew statutowi mówiącemu o młodzieży, powróciło w Petersburgu co najmniej 17 osób z tzw. starszego społeczeństwa. Kolejne pokolenie organizacji wykształcone w idei niepodległościowej, postanowiło bowiem, zgodnie z koncepcją Miłkowskiego, wykorzystać europejski konflikt zbrojny dla odzyskania przez Polskę niepodległości. „Zet” zdynamizował swoje działania i włączał się w prace nowo powstających organizacji paramilitarnych i ratunkowych. Zainicjował wspólne szkolenia konspiracyjno-wojskowe młodzieży związanej z „Sokołem” i harcerstwem, których kierownictwo skupiał w swoim ręku F. Skąpski. Był on także członkiem tajnego Komitetu Centralnego Młodzieży Polskiej, łączącego pod hasłem niepodległości Polski niemal wszystkie działające nad Newą organizacje młodzieżowe, z wyłączeniem Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy. Zakonspirowany Komitet Centralny kierował pracą młodzieży poprzez sprawdzone w działaniu „Zetu” tzw. piątki. Prężna działalność środowiska piotrogrodzkiego przyczyniła się jesienią 1915 r. do objęcia przez tamtejszych zetowców przywództwa Zjazdu organizacji młodzieży akademickiej w Moskwie, skupiającego również delegatów z Piotrogrodu, Kijowa, Charkowa i Odessy. Na przewodniczącego Zjazdu wybrano J. Rackmana, który wraz z W. Rawiczem-Szczerbo był także delegatem nadnewskiego „Zetu” na kwietniowy zjazd tej organizacji w Warszawie.

Jesienią 1914 r. „Zet” zorganizował w Piotrogrodzie tajną Wolną Szkołę Wojskową (WSW), której zadaniem było przygotowanie kadry dla polskich Legionów. Stanowiła ona jeden z czterech oddziałów Szkoły utworzonej we wrześniu tego roku w Warszawie z inicjatywy jednego z najwybitniejszych przywódców „Zetu” Kazimierza Wyszyńskiego (1890–1935). WSW prowadził i wspierał finansowo, podobnie zresztą jak ośrodek warszawski, F. Skąpski. Współpracowało z nim ok. 60 osób, w tym posiadający już przeszkolenie wojskowe w działającym nad Newą do roku 1910 tajnym Związku Walki Czynnej (ZWC) bracia zetowi: J. Rackmann, inż. W. Leśniewski, inż. Józef Ochlewski (1891–1923), syn znanego adwokata i działacza społecznego Bolesława Olszamowskiego (1848–1920) Janusz Olszamowski (1887–1920), absolwent IT A. Olszewski, studenci prawa UP Jan Strawiński (1890–1953) i Instytutu Inżynierów Cywilnych (IIC) Stefan Narębski (1892–1966), przyszły architekt. W 1913 r. w petersburskim ZWC została wydzielona osobna sekcja, złożona wyłącznie z ludzi ze Zjednoczenia Młodzieży Narodowej im. Adama Mickiewicza. Dla zachowania konspiracji zamiast pseudonimów każdemu z jej członków nadano numer. Z powodu działań wojennych WSW funkcjonowała w Piotrogrodzie w okresie od 2 września 1914 r. do 20 czerwca 1915 r.

Także jesienią 1914 r. został utworzony nad Newą oddział Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), który w sierpniu 1915 r. stał się komendą na całą Rosję. Strukturami POW od początku kierował F. Skąpski, a działali w nich m.in. zetowcy: W. Rawicz-Szczerbo, inż. Władysław Leśniewski (1894–1955), S. Narębski i Jan Niekrasz (zm. 1922), którego za pracę w POW władze bolszewickie skazały w 1921 r. na dożywotnie więzienie. Ćwiczenia wojskowe POW odbywały się w pomieszczeniach „Sokoła” pod przykrywką ćwiczeń gimnastycznych. Oprócz przygotowania wojskowego piotrogrodzka POW zajmowała się również nielegalnym przerzutem przez Finlandię i Szwecję pieniędzy, jeńców, kurierów i działaczy niepodległościowych. Ogółem przemycono w ten sposób ok. 100 osób, w tym członka Naczelnego Komitetu Narodowego inż. Stanisława Downarowicza (1874–1941) oraz bliskich współpracowników twórcy Legionów, członków POW Aleksandra Sulkiewicza (1867–1916) i komendanta warszawskiego Adam Koca (1891–1969).

I Zjazdowi utworzonego w kwietniu 1917 r. Związku Wojskowych Polaków (ZWP) przewodniczył latem przyjęty do „Zet” w trakcie studiów (1908/1909 ) na Wydz. Prawa UP Władysław Raczkiewicz (1885–1947). Jednym ze współzałożycieli ZWP był inny absolwent tegoż wydziału, także zetowiec dr filozofii Zygmunt Bujakowski (1886–1918). Raczkiewicz został także prezesem Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego, sprawującego pieczę nad tworzeniem korpusów polskich w Rosji. Jak podkreślał we wspomnieniach (ZET, „Zeszyty Historyczne” 1968, z. 13) zetowiec i członek POW, późniejszy dziennikarz i publicysta Tadeusz Katelbach (1897–1977), powstawanie polskich jednostek wojskowych w Rosji było ukoronowaniem niepodległościowej działalności nadnewskiego „Zetu”.

Piotrogrodzcy zetowcy byli również aktywni w strukturach politycznych. Znaleźli się w założonym w 1915 r. tajnym Zrzeszeniu Niepodległościowym, skierowanym przeciwko polityce Narodowej Demokracji (endecji) i Koła Polskiego w rosyjskiej Dumie Państwowej, będącym najważniejszą organizacją skupiającą polskich demokratów na terenie Imperium Rosyjskiego. Po rewolucji lutowej 1917 r. Zrzeszenie przekształciło się w działający oficjalnie opowiadający się za niepodległością Polski oraz reprezentujący sprawę polską przed rosyjskim Rządem Tymczasowym Polski Komitet Demokratyczny (PKD). W obu organizacjach członkowie „Zetu” stanowili ok. 30% ich składu osobowego. Byli to m.in.: J. S. Barchwic, Stanisław Korsak (1874–1951), F. Skąpski, J. Rackmann, W. Rawicz-Szczerbo, oraz prawniczka Halina z Olszamowskich Rawicz-Szczerbo (1889–1976).

Jak zauważa I. Spustek, członkowie Zrzeszenia Niepodległościowego opanowali też w grudniu 1916 r. największą polską organizację pomocową w Rosji, sprawującą opiekę nad poszkodowanymi przez wojnę rodakami-uchodźcami, czyli Polskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny (PTPOW). W składzie Komitetu Głównego PTPOW znaleźli się: F. Skąpski jako jego przewodniczący (1915–1917), W. Rawicz-Szczerbo w roli jego wiceprzewodniczącego (1916–1918), poeta, dziennikarz i publicysta R. Kwiatkowski jako jego sekretarz. W Radzie nadzorczej Piotrogrodzkiego Oddziału PTPOW zasiadali J. S. Barchwic i inż. technolog St. Korsak. Ponadto Barchwic jako pełnomocnik szczególny Komitetu Głównego wizytował też w 1916 r. oddziały PTPOW na Syberii i Uralu, Korsak zaś występował w charakterze członka Komitetu Głównego Powrotu Polaków do Kraju. Zetowcy pracowali również w strukturach ukierunkowanego na szeroko pojętą pomoc dla wygnańców czynnego nad Newą od 1915 r. Centralnego Komitetu Obywatelskiego guberni Królestwa Polskiego (CKO). W Zarządzie Głównym tej organizacji zasiadał St. Jasiukowicz, syn przemysłowca Ignacego Jasiukowicza (1847–1914), podczas II wojny światowej członek Delegatury Rządu na Kraj, sądzony w tzw. procesie szesnastu. Z kolei w Komitecie Finansowym Polski zasiadali St. Korsak i W. Rawicz-Szczerbo. Celem Komitetu było pozyskanie środków na pilną pomoc dla polskich uchodźców poprzez wyemitowanie pożyczki w kwocie 10 mln rub. Zgodę na zorganizowanie emisji tej pożyczki wyraziła Rada Regencyjna.

Członkowie piotrogrodzkiego „Zet” współpracowali także z aktywną od marca do grudnia 1917 r. Komisją Likwidacyjną ds. Królestwa Polskiego oraz jej następczynią Polską Naradą Ekonomiczną i Rozrachunkową. Zadaniem fachowców pracujących w tej drugiej instytucji było m.in. zgromadzenie wiadomości o stanie i potrzebach gospodarczych kraju i opracowanie sposobów możliwego rozwoju. Jak zaznaczył we wspomnieniach jeden z zetowców inż. elektryk Ludwik Tołłoczko (1870–1957), znaczna część przygotowanych wówczas referatów została w 1918 r. przesłana do Warszawy. Ogłoszono je tam drukiem w kilku tomach w 1919 r. jako Prace Polskiej Narady Ekonomicznej w Petersburgu. W strukturach Narady J. Barchwic prowadził Wydział Reemigracyjny, z kolei F. Skąpski i W. Rawicz-Szczerbo udzielali się w jej Radzie Politycznej. Ten ostatni pracował także w Wydziałach ds. spraw finansowych i kontroli państwa oraz ds. instytucji sądowych i administracyjnych.

Ponadto zetowcy uczestniczyli w Zjeździe polskich ugrupowań narodowych i konserwatywnych w Moskwie w sierpniu 1917 r. Powstała wówczas Rada Polska Zjednoczenia Międzypartyjnego, która skupiła swe działania na kwestii utworzenia armii polskiej w Rosji i działalności dyplomatycznej mającej na celu wyeliminowanie wpływów obozu Aleksandra Lednickiego (1866–1934). Do rady weszli W. Rawicz-Szczerbo i F. Skąpski. Przez krótki czas jej Komitet Wykonawczy miał swą siedzibę nad Newą, a zasiadali w nim związani z „Zetem”: Stanisław Wojciechowski (1869–1953), w II RP prezydent (1922–1926) jako prezes, adwokat Stanisław Jezierski (1883–1919) jako zastępca prezesa i ekonomista J. Kożuchowski w charakterze sekretarza. Zetowcy pracowali również w utworzonej 27 października/ 9 listopada 1917 r. pod przewodnictwem A. Lednickiego Polskiej Radzie Bezpieczeństwa, której zadaniem była ochrona Polaków zagrożonych anarchią rewolucji październikowej. Przez aklamację przewodniczącym jej Komitetu Wykonawczego został wybrany F. Skąpski, a do Zarządu weszli W. Rawicz-Szczerbo i St. Korsak.

Członkowie nadnewskiego „Zetu” włączyli się wreszcie w działalność pomocową i charytatywną w ramach zainicjowanego w czerwcu 1918 r. Towarzystwa im. Tadeusza Kościuszki, na którego czele stanął nestor piotrogrodzkiej Polonii gen. Jan Jacyna (1861–1930). Pierwotnie w jego ramach planowano utworzenie polskiego oddziału Czerwonego Krzyża w Rosji oraz zebranie i przewiezienie do Polski jak największej ilości dobytku. Uczynić to chciano przy pomocy Polskiej Komisji Wojskowo-Kolejowej w Rosji, zwanej „Polżelem”. Tymczasem w sierpniu stołeczna prasa polska informowała już o akcji prowadzonej w kraju pod szyldem „Skarbca wojskowego im. Tadeusza Kościuszki”. Jego zadaniem było scentralizowanie działalności powstałych na terenie Rosji oddziałów, organizujących wsparcie dla sierot, wdów i inwalidów wojennych. W Głównym Komitecie Wykonawczym tego nowego ciała obok gen. Jacyny znaleźli się m.in. arcybiskup metropolita mohylewski Edward von Ropp (1851–1939), biskup sufragan mohylewski Jan Cieplak (1857–1926), przedsiębiorca i filantrop Karol Jaroszyński (1878–1929) oraz R. Kwiatkowski i F. Skąpski.

Zetowcy aktywizowali również polską społeczność w Piotrogrodzie, organizując Polskie Towarzystwo Wzajemnej Pomocy Pracowników Umysłowych (J. Barchwic, E. Kmita, R. Kwiatkowski) oraz Towarzystwo Przyjaciół Dzieci (Barchwic i Kwiatkowski). Pracowali nadto w Kole Petersburskim Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, które opracowało m.in. wykazy dzieł sztuki i bibliotek, należących do polskich instytucji i osób prywatnych (architekt Ludomir Chojnowski [1880–1915] i Barchwic). Spisy te stały się w 1918 r. podstawą dla Rady Regencyjnej do podjęcia starań o ich windykację z Rosji. Realizując ideę rozwoju edukacji, J. Barchwic i F. Skąpski wzięli także udział w organizowaniu jeszcze na terenie Piotrogrodu polskiej uczelni, obecnego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

Pod koniec czerwca 1918 r. zwołano w Krakowie Centralny Zjazd „Zet”, na którym sprawozdanie z działalności okręgu petersburskiego złożył J. Strawiński. W jego trakcie podjęto decyzję o przywróceniu organizacji młodzieżowego charakteru, w związku z czym bracia złożyli grupowy wniosek o urlop bezterminowy. Kontynuowali jednak pracę m.in. w utworzonym w Lublinie w listopadzie 1918 r. z udziałem F. Skąpskiego tajnym Związku Patriotycznym, który miał koordynować działania całego ruchu zetowego na terenie odrodzonej Polski.

W działalności ZMP warto też podkreślić udział kobiet, choć z uwagi na konspiracyjny charakter i zaginione archiwum informacje o ich pracy w tej formacji są skromne. Zasada równości społecznej głoszona przez organizację dawała im szansę na rozszerzenie roli społecznej. Od początku istnienia organizacji (1886) kobiety były przyjmowane do wszystkich stopni tego tajnego, skupiającego studentów związku, mimo iż dopiero w 1905 r. uzyskały prawo wstępu na wyższe uczelnie i to tylko w charakterze wolnych słuchaczek. W Petersburgu kształciły się w kilkunastu wyłącznie żeńskich zakładach naukowych. W prace powiązanego z „Zetem” Zjednoczenia Młodzieży Narodowej im. A. Mickiewicza włączyły się m.in.: Janina Rojecka (1894–1918), Halina Kaczyńska (1894–1936), późniejsza wileńska nauczycielka i działaczka społeczna, oraz Maria Strawińska z Obuch-Woszczatyńskich (1895–1983), w II RP nauczycielka i lektorka języków obcych na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Aktywistki zetowe działały również w PMSz. Z inicjatorką petersburskiej komórki tej kulturalno-oświatowej organizacji E. Jasiewiczówną współpracowały H. Kaczyńska i Zofia Szteynówna (1888–?). Ta ostatnia była także animatorką żeńskiego oddziału WSW, kurierką I Brygady Legionów (1914–1915), a w 1920 r. Naczelnego Dowództwa, zatrudnioną następnie w resorcie spraw zagranicznych. W MSZ pracowała też Zofia Brzoskówna (1893–1942), która w Piotrogrodzie była związana zarówno z „Zetem”, jak i z WSW.

W gronie inicjatorek powstałego w 1909 r. w Petersburgu Stowarzyszenia Studentek Polek „Spójnia” znalazła się siostra zetowa St. Adamowiczowa, absolwentka Wyższych Kursów Nauk Przyrodniczych, w przyszłości epidemiolożka współpracująca z Sekcją Higieny Ligi Narodów. Wraz z nią w tym nieoficjalnym kobiecym stowarzyszeniu pracowały związane z „Zetem”: M. Strawińska, Emilia Elżanowska-Hiżowa (1895–1970), absolwentka Wydz. Architektury Politechniki Petersburskiej, H. z Olszamowskich Rawicz-Szczerbo, późniejsza prawniczka w Ministerstwie Zdrowia i Opieki Społecznej oraz Wanda Walentynowiczówna (1894–1943), radczyni w Ministerstwie Przemysłu i Handlu. Siostry zetowe udzielały się również w nadnewskim harcerstwie. Zastępami żeńskimi, których w kwietniu 1917 r. było w Piotrogrodzie 22, kierowała druhna Z. Olszamowska, siostra wspomnianego już J. Olszamowskiego. Z tamtejszym harcerstwem związane były również: H. Kaczyńska, Zofia z Rackmanów Antoniewska (1893–1968), siostra Jerzego, oraz Marta Kochówna.

W petersburskiej Komisji Szkolnej „Zetu” natomiast, w pionie Dyrekcji ZMP „Pet”, razem z Z. Antoniewską, pracowała Helena Iszorówna (1897–?), która wespół z J. Rackmanem reprezentowała „Pet” na Zjeździe Ziem Litewsko-Białoruskich w 1913 r. w Wilnie. Z kolei w antyendeckim Zrzeszeniu Niepodległościowym działała studiująca w Szkole Dentystycznej Jadwiga Kochanowska-Siwikowa (1886–1927). Wśród kobiet związanych z petersburskim ZMP wymieniane są także: Janina z Oleksów Skarbek-Kruszewska, Jadwiga Żylińska, studentka tamtejszego Konserwatorium Muzycznego Janina Skąpska (1884–1914) oraz spokrewnione ze sobą i działające również w petersburskim „Sokole” Henryka Sippkówna (1894–1927), późniejsza nauczycielka muzyki, jak również żona jej brata Gustawa – Janina z Schenfeldów Sippkowa (1894–1974). Ta ostatnia studiowała w latach 1915–1917 w Żeńskim Instytucie Medycznym i była związana najpierw z POW jako kurierka, potem w stopniu oficerskim z Armią Krajową.

Petersburskie środowisko zetowe upamiętnione zostało w wydanej w 1933 r. Księdze pamiątkowej Inżynierów Technologów Polaków wychowańców Instytutu Technologicznego w Petersburgu. Spośród wymienionych tam 18 wybitnych działaczy IT na polu narodowym w latach 1903–1908 do „Zetu” należało aż 16. Wkład tej organizacji w odzyskanie niepodległości i budowę odrodzonej ojczyzny został zaznaczony podczas Zjazdu z okazji 50. rocznicy powstania ZMP „Zet” Zjazdu Uczestników Ruchu Niepodległościowego Związku Młodzieży Polskiej („Młodzieży Narodowej”). Zorganizowało go w Warszawie 28–29 listopada 1936 r. grono seniorów organizacji wywodzących się, jak podkreślono oficjalnie, z dawnego „Zet”. W trakcie uroczystości pod patronatem prezydenta RP Ignacego Mościckiego (1867–1946) i marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego (1886–1941) odsłonięto dwie tablice poświęcone licznemu gronu zmarłych i poległych w latach 1914–1921 zetowców oraz WSW. Ponadto pamięć o kilku spośród związanych z Petersburgiem/Piotrogrodem członkach organizacji została uczczona w formie symbolicznych cegiełek wawelskich. Zostały one poświęcone St. Korsakowi, prezesowi Delegacji Rzeczypospolitej Polskiej do Spraw Repatriacji, inż. Z. Rauszerowi, dyrektorowi Głównego Urzędu Miar, H. Siwczyńskiemu, naczelnemu dyrektorowi Towarzystwa Saturn”, oraz absolwentom IT, w których gronie, jak wspomniano, prym wiedli bracia zetowi.

Szersze informacje o działalności organizacji znajdowały się prawdopodobnie w dokumentacji utworzonego w 1934 r. Komitetu Studiów Ruchu Niepodległościowego i Życia Polskiego na Wschodzie. Powstał on z inicjatywy F. Skąpskiego, a współpracowali z nim m.in. J. Strawiński i Zdzisław Leśniewski, zbierający materiały do historii „Zetu” w Rosji. Wszyscy trzej znaleźli się w Zarządzie Głównego Związku Seniorów Organizacji Młodzieży Narodowej i Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej Szkół Wyższych RP, którego oficjalnym celem stało się utrzymywanie łączności między członkami organizacji związanych z „Zetem”. Prace nad odnalezieniem zaginionego archiwum ZMP prowadzone są z inicjatywy Waldemara Stopczyńskiego w podziemiach pałacu im. S. Staszica w Warszawie.

Wielu uczestników ruchu zetowego zostało odznaczonych w kolejnych latach ustanowionymi w roku 1930 Krzyżem i Medalem Niepodległości. Wśród przyznanych im wyróżnień symboliczne miejsce zajmują tu medale i ordery nadane kobietom uformowanym przez nadnewski „Zet”, tj.: St. z Piekarskich Adamowiczowej (Medal Niepodległości), Z. z Rackmanów Antoniewskiej (Medal Niepodległości), Z. Brzoskównie (Krzyż Niepodległości), E. Elżanowskiej-Hiżowej (Krzyż Walecznych, Krzyż Grunwaldu III kl., Krzyż Oficerski Orderu Polonia Restituta), H. Kaczyńskiej (srebrny Krzyż Zasługi), H. z Olszamowskich Rawicz-Szczerbo (Krzyż Kawalerski Orderu Polonia Restituta), J. Sippkowej (Krzyż Niepodległości i Krzyż Virtuti Militari), Z. z Olszamowskich Skowrońskiej (Krzyż Niepodległości), M. z Obuch-Woszczatyńskich Strawińskiej (Medal Niepodległości) i Z. Szteynównie (Krzyż Niepodległości z Mieczami).  



Barbara Gąsieniec 


Bibliografia:

J. Bartoszewicz, Podręczny słownik polityczny: do użytku posłów, urzędników państwowych, członków ciał samorządowych i wyborców, Warszawa 1923, s. 371; M. Getter, Sippko (Sippkowa) z Szanfeldów Janina Maria, w: Polski słownik biograficzny, Warszawa–Kraków 1997–1998, t. 37, s. 563–564 (bibliogr.); A. K. Kunert, Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej: 1939–1944, Warszawa 1987, t. 1, s. 82 (Hiżowa Emilia); Z. Pustuła, Skibiński Leon, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1997–1998, t. 38, s. 137–138 (bibliogr.); I. Spustek, Olszamowski Bolesław, w: tamże, Wrocław–Warszawa–Kraków 1979, t. 24, s. 1 (bibliogr.); H. Bartoszewicz, Rada Polska Zjednoczenia Międzypartyjnego w świetle materiałów z archiwum Józefa Kożuchowskiego, „Dzieje Najnowsze” 2020, nr 1, s. 25, 28, 41, 45, 48; S. Bratkowski, Zakon patriotyczny, „Wprost” 2014, nr 39, s. 36–39; Cmentarz w Brwinowie, oprac. M. Prosnak-Tyszkowa, Brwinów 2003, s. 14 poz. 29; B. Cywiński, Rodowody niepokornych, Warszawa 1971; B. Graczyk, Petersburg Jako Ośrodek Akademicki Przełomu XIX i XX wieku, „Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach” 2016, nr 277, s. 117; M. Gromulska, Stanisława Adamowiczowa – Pierwsza redaktorka Przeglądu Epidemiologicznego, „Przegląd epidemiologiczny” 2010, nr 1, s. 5–8; S. Kozicki, Historia Ligi Narodowej (okres 1887–1907), Londyn 1964, s. 42, 337; W. Kukla, M. Miszczuk, Działalność wydawnicza harcerstwa w europejskiej części cesarstwa rosyjskiego i Rosji radzieckiej (1915–1919), „Skaut. Harcerskie Pismo Historyczne” 2012, nr 1–2, s. 9–15; A. Miodowski, Demokraci Polscy w Rosji w latach 1917–1918, „Studia Podlaskie” 1998, nr 8, s. 22–23; tenże, Walka Propagandowa Wychodźczych Ugrupowań Demokratycznych z Rzecznikami Stworzenia Polskiego Wojska w Rosji (1917–1918), „Studia Podlaskie” 2001, nr 11, s. 104; M. Pernal, Przerwana misja. Straty dyplomacji polskiej w okresie II wojny światowej, Warszawa 2020, s. 3, 26–27; K. Ratajska, Dziedzice filomatyzmu, Wrocław 1987; I. Spustek, Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, Warszawa 1966, s. 91, 101, 303, 377, 378, 384, 396; A. Ślisz, Prasa polska w Rosji w dobie wojny i rewolucji (1915–1919), Warszawa 1968, s. 33, 36, 37, 57, 63, 70, 111, 113; D. Tarasiuk, Polski Obóz Narodowy w Rosji w latach 1917–1918, Lublin 2014 s. 130; K. Turowski, Wspomnienie pośmiertne Śp. Franciszek Skąpski, „Zeszyty Naukowe KUL” 1967, t. 10, nr 3, s. 92–93; P. Waingertner, Konspiracja trzech pokoleń, Związek Młodzieży Polskiej „Zet” i ruch zetowy 1886–1996, Łódź 2017, s. 37, 49, 108, 130, 150, 153; T. Wolsza, Stowarzyszenie „Łączność" (1888–1893). U Źródeł Ligi Narodowej, „Dzieje Najnowsze” 1987, R. 19 z. 2, s. 3–35; ZET w walce o Niepodległość i budowę państwa, red. T. W. Nowacki, Warszawa 1996, s. 110, 115; M. Harusewicz, Za carskich czasów i po wyzwoleniu. Jan Harusewicz Wspomnienia – Dokumenty, Londyn 1975, s. 331, 356–358; J. Jacyna, 30 lat w stolicy Rosji 1888–1918. Wspomnienia, Warszawa 1926, s. 119; W. Jędrzejewicz, Wolna Szkoła Wojskowa, „Niepodległość” [Londyn–Nowy Jork] 1976, t. 10, s. 21; A. Karbowiak, Dzieje edukacyjne Polaków na obczyźnie, Lwów 1910, s. 193; tenże, Młodzież polska akademicka za granicą: 1795–1910, Kraków 1910, s. 9, 91–94, 409–410, 411; T. Katelbach, ZET, „Zeszyty Historyczne” 1968, z. 13, s. 22, 27; St. Kozicki, Program Stronnictwa Narodowego z r. 1889, „Polityka Narodowa” [Warszawa] 1939, nr 3, s. 160–161; Księga Pamiątkowa Inżynierów Technologów Polaków wychowańców (w rocznicę stulecia uczelni), Warszawa 1933, s. 38–39, 42, 43, 48, 57, 58, 59, 61, 88; Kwestja wojska polskiego w Rosji w 1917 r., oprac. W. Szczęsny, Warszawa 1936, s. 38, 40, 210, 272; Liga Narodowa (1893–1928) wybór relacji, oprac. T. Sikorski, A. Wątor, Warszawa 2015, s. 299, 300, 301, 353; Z. Miłkowski, Rzecz o obronie czynnej i skarbie narodowym, Paryż 1887, s. 30, 28 i toż, Kraków 1910, s. 20; J. Offenberg, Stan umysłów wśród młodzieży akademickiej Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1885–1890, Warszawa 1929, s. 26; T. Piskorski, W pięćdziesiątą rocznicę powstania „Zetu”. Sprawozdanie ze Zjazdu Uczestników Ruchu Niepodległościowego Związku Młodzieży Polskiej („Młodzieży Narodowej”) 28 i 29. XI. 1936 r. w Warszawie, Warszawa 1937, s. 19, 24, 27, 34, 43, 52, 87–88; tenże, Wykaz poległych i zmarłych uczestników ruchu niepodległościowego młodzieży narodowej (członków Związku Młodzieży Polskiej „Zet”, Organizacji „Przyszłość”, „Pet” i in. stopni organizacyjnych) w okresie lat 1886–1936, Warszawa 1936, s. 24; W. Pobóg-Malinowski, Narodowa Demokracja (1887–1918). Fakty i dokumenty, Warszawa 1933, s. 63; Rocznik Służby Zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej według stanu na 1 czerwca 1939, Warszawa 1939, s. 242 (nr 437 – Z. Sztaynówna); S. Sedlaczek, Pamiętnik kresowy, z. 1: Harcerstwo na Rusi i w Rosji 1913–1920, Warszawa 1936, s. 31, 112–114, 117, 120; Spis cegiełek wawelskich od nr 1 do 6630 wraz informacjami o istnieniu dodatkowych komponentów, Urzędnicy / UZ (3287-3288) – S. Korsak, (2075) – Z. Rauszer, (2108) – H. Siwczyński, (3937) – zetowcy, absolwenci IT, https://wawel.krakow.pl/images/upload/cegielki/spis_cegieAek_wawelskich.pdf [dostęp: 12 VI 2024]; Sprawozdanie z Działalności Centralnego Komitetu Obywatelskiego Królestwa Polskiego Wśród Wygnańców w Rosji: za czas do 1-go sierpnia 1915 do 1-go października 1916, Piotrogród 1918, s. 9–10; Sprawozdanie Zarządu Głównego Związku Senjorów Organizacji Młodzieży Narodowej i Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej Szkół Wyższych R. P., oprac. T. Piskorski, Warszawa 1934, s. 21; Statut Związku Senjorów Organizacji Młodzieży Narodowej i Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej Szkół Wyższych Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa [1929], s. 2; S. Surzycki, Z dziejów pamiętnego „Zetu”, Kraków 1930, s. 8; A. Szklennik, Wspomnienia o wydarzeniach w Wilnie i w kraju, oprac. i wstęp J. Gierowska-Kałłaur, Warszawa 2019, s. 426; L. Tołłoczko, Zasady urządzenia poczt, telegrafów i telefonów i zastosowanie ich w Polsce, Warszawa 1923?, s. 1; A. Wierzbicki, Żywy lewiatan, Warszawa 2001, s. 54, 67, 83, 327; Z życia studentek Polek w Petersburgu, red. H. Kasperowiczowa, Z. Klarnerowa, M. Matuszewska, Warszawa 1929, s. 11; ZET w walce o Niepodległość i budowę państwa, red. T.W. Nowacki, Warszawa 1996, s. 22, 40, 44, 110, 115, 121, 260, 263, 295–296; Z. Żmigrodzki, Konspiracyjna akcja wojskowo niepodległościowa na terenie Petersburga, „Strzelec” 1934, nr 45, 11 listopada, s. 10, 13; „Czas” 1918, nr 338, 5 sierpnia, s. 2 (Kronika. Z Warszawy); „Dziennik Petersburski” 1913, nr 889, 10/23 marca, s. 1 (W jedności siła); „Dziennik Polski” [Petersburg] 1917, nr 31, 13 luty, s. 2 (Nowa placówka polska), nr 212, 31 maja, s. 2 (Życie polskie. Polski Uniwersytet Ludowy w Piotrogrodzie), nr 286, 29 grudnia, s. 3 (Życie Polskie. Kalendarzyk. Jasełka Polskie Remigiusza Kwiatkowskiego), 1918, nr 3, 18 stycznia, s. 2 (Kronika. Polskie T-wo Przyjaciół Dziecka); „Gazeta Kaliska” [Kalisz] 1922, nr 53, 5 marca, s. 3 (Straszne!); „Gazeta Poranna 2 Grosze” [Warszawa] 1916, nr 196, 17 lipca, s. 2 (Rejestracja strat wojennych, poniesionych przez przemysł); „Kraj” 1903, nr 50, 25 grudnia, s. 6 (Rola Z. Miłkowskiego), 1905, nr 7, 3 marca 1905, s. 24 (Sobota. Strejki studenckie), nr 40, 20 października, s. 10 (Zajścia w Petersburgu), nr 47, 8 grudnia, s. 17 (Kolonje polskie w Rosji. Petersburg. Zabójstwo); „Kultura Polski” [Kraków] 1918, z. 21, 26 maja, s. 326–327 (Stosunki narodowe na uchodźtwie polskiem w Rosyi); „Kurjer Polski” [Warszawa] 1920, nr 245, 7 września, s. 4 (Nekrologia); „Kurjer Wileński” 1936, nr 181, 4 lipca, s. 7 (Nasze sprawy); „Monitor Polski” [Warszawa] 1918, nr 11, 28 lutego, s. 4 (Kronika polityczno-społeczna), 1931, nr 38, 16 kwietnia, s. 2 (C. Medal Niepodległości), 1932, nr 167, 23 lipca, s. 5, poz. 1355, 1934, nr 23, 29 stycznia, s. 2, poz. 283; „Przedświt” [Kraków] 1910, nr 5, s. 316–317 (Luźne notatki); „Przegląd Górniczo-Hutniczy” [Dąbrowa] 1907, nr 21, s. 28 (Wspomnienie pozgonne); „Przegląd Poranny” [Warszawa] 1918, nr 223, 15 września, s. 4 (Co słychać nowego? Skarbiec wojskowy im. Tadeusza Kościuszki); „Robotnik” 1921, nr 6, 7 stycznia, s. 1 (Prześladowanie Polaków w Kownie); „Świat Kobiecy” 1906, nr 9, 3 marca, s. 99 (Z tygodnia. Koło pracy kobiet); „Tygodnik Illustrowany” 1883, nr 8, 24 lutego, s. 128 (Książka p.t. Ognisko), 1919, nr 2, 11 stycznia, s. 35 (Ś. p. Zygmunt Bujakowski); „Wędrowiec” [Warszawa] 1882, nr 19, 11 maja, s. 301 (Nowości. Krajowe); „Ziemia Lubelska” 1906, nr 294, 25 listopada, s. 5 (Z Cesarstwa); Archiwum Akt Nowych (AAN) w Warszawie: sygn. 2/2/0/1/90 (Gabinet Cywilny Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego w Warszawie. Sprawy polskie w Rosji), skan 39–40; Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie: rps 7792, Mf 1429 (Materiały do biografii członków Związku Młodzieży Polskiej »Zet«), k. 12–14; Centralne Archiwum Wojskowe (CAW) w Rembertowie: sygn.13.04.1933 (Kolekcja Akt Personalnych i Odznaczeniowych, Medal Niepodległości), Skąpski Franciszek KN 23_12_1933; Wojskowe Biuro Historyczne w Warszawie: Bazy Personalne, Nied_Niew_0297, Stok_Stra_2649, Szre-Szul_0913; Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu: sygn. 15955/II (S. Szwedowski, Dzieje ruchu Zetowego w Polsce (Związku Młodzieży Polskiej »Zetu«) na tle historycznym (1886–1945), 1945–1970), t. 1, s. 7, 113, 115, 1104, 1125, 1126, 1131–1132, 1148, 1526–1527, sygn. 15956/II (Niepełny wykaz członków Związku Młodzieży Polskiej »Zet« i Związku Patriotycznego oraz organizacji pochodnych młodzieży i starszego społeczeństwa [»Przyszłość«-»Pet«, Organizacja Młodzieży Narodowej Szkół Średnich […], Organizacja Młodzieży Narodowej Szkół Wyższych […], grupy narodowe, Związek Młodej Polski, Związek Rad Ludowych i inne ekspozytury zewnętrzne] w okresie 1886–1966 r., oprac. Z. Dłużewska-Kańska, T. Piskorski, S. Szwedowski, 1936–1967, t. 1–4), k. 12, 62, 182, 215, 248, 255, 323, 336, 340–341, 338, 419, 426, 534–537, 545, 593, 594, 596, 599–600, 662–663.