Żukowska Jadwiga Aniela Tekla / Жуковскaя Ядвига Болеславовна (1873–1951), 2. voto Lipkowska, filantropka i działaczka społeczna, aktywistka ruchu feministycznego i chrześcijańsko-demokratycznego, animatorka życia polonijnego, z Petersburgiem/Piotrogrodem związana od lat 70. XIX wieku do roku 1918.

Przyszła na świat 2/13 stycznia 1873 r. w Lipawie (ros. Либава, łot. Liepāja) w Kurlandii. Ochrzczona została 25 marca/6 kwietnia w lipawskim kościele. Była najstarszym z trojga dzieci inż. wojskowego i komunikacji Bolesława Pieriejasławskiego-Jałowieckiego (1846–1918), działacza gospodarczego i politycznego, i Anieli z Witkiewiczów (1854–1918), córki zesłanego do Tobolska Ignacego (1814 lub 1817–1868), i Elwiry z Szemiotów (1822–1995), a siostry Stanisława Witkiewicza (1851–1915), literata, architekta i krytyka sztuki, która poprzez swoje pokrewieństwo wprowadziła do rodziny związek z Witkiewiczami i Piłsudskimi. Jej rodzeństwem byli: Mieczysław (1876–1962), Delegat Generalny Ministerstwa Aprowizacji II RP, który m.in. wykupił dla Polski od Niemców Westerplatte, oraz Aniela (1880–1935), w przyszłości żona Tadeusza Beliny (1887–1958), właściciela majątku w Strzelcach Wielkich, posła na Sejm II RP w latach 1922–1927.

W Petersburgu, gdzie w związku z pracą zawodową ojca rodzina zamieszkiwała od lat 70. XIX wieku, uczyła się w założonym w 1881 r. żeńskim gimnazjum Marii N. Stojuniny (1846–1940), mieszczącym się do roku 1904 przy ul. Fursztatskiej [Фурштатская ул.] 36/15, a następnie przy ul. Kabinetskoj [Кабинетская ул.] (obecnie ul. Prawdy [Правды ул.]) 20, którego program, obejmujący m.in. łacinę, grekę, jęz. francuski i niemiecki, matematykę, filozofię i psychologię oraz po raz pierwszy w Rosji wychowanie fizyczne, nastawiony był na indywidualny rozwój uczennic. Jak wspomina jej brat, uczyła się tam razem z dwiema księżniczkami Wołkońskimi, hr. Nataszą Ołsufjewą, gruzińskimi księżniczkami Muruzi, Czewczewadze i Szerwaszydze. Zaprzyjaźniła się szczególnie z Olgą Olchiną, córką senatora, która „weszła jakby do rodziny” (M. Jałowiecki, Na skraju Imperium i inne wspomnienia, Warszawa 2014, s. 185). Bywała też w rodzinnym majątku Syłgudyszki (lit. Saldutiškis) w Litwie, położonym ok. 80 km od Wilna. W 1895 r. wstąpiła do zarejestrowanego rok wcześniej pierwszego w zaborze rosyjskim warszawskiego Towarzystwa Pszczelno-Ogrodniczego przy ul. Koszyki 1.

W 1899 r. wyszła za mąż za dyrektora Briańskich Zakładów Metalurgicznych inż. Władysława Seweryna Żukowskiego (1860–1916), najmłodszego z czterech synów Władysława i Olimpii z Sągajłłów (zm. 1894). Po ślubie prowadziła jednocześnie gospodarstwo w Bohdanówce (gub. wołyńska), dobrach rodzinnych męża, a także dom otwarty w Petersburgu, przyjmując wraz z mężem wpływowych rodaków i Rosjan, takich jak poseł do Dumy Państwowej i założyciel Partii Konstytucyjno-Demokratycznej (tzw. kadetów) prof. Pawieł N. Miljukow (1859–1943). Wedle wspomnień spokrewnionego z nią przyszłego dyplomaty Michała Sokolnickiego (1880–1967) salon Żukowskich był „jednym z centrów polskiego życia publicznego nad Newą” (M. Sokolnicki, Czternaście lat, Warszawa 1956, s. 185). Bywała w nim m.in. początkująca poetka Kazimiera Iłłakowiczówna (1888–1983), gościli Roman Dmowski (1864–1939) i pianista Ignacy Jan Paderewski (1860–1941). Przede wszystkim jednak Żukowska angażowała się w działalność dobroczynną i społeczną na rzecz miejscowej Polonii, szybko stając się jedną z czołowych aktywistek.

Była członkinią Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny (RzTD), w zachowanych wykazach członków rzeczywistych figuruje pod rokiem 1904. W lutym 1901 r. włączyła się do nowo utworzonego w ramach RzTD Kółka Pań (KP), które organizowało pomoc dla ubogiej młodzieży, w szczególności uczennic szkoły elementarnej prowadzonej przy kościele św. Katarzyny. W 1913 r. weszła do władz kółka, tzw. komitetu. W 1905 r. razem z żoną prawnika i działacza politycznego Lubomira Dymszy (1860–1915), Zofią (1870–1963), oraz Lucyną z Medekszów Piekarską (1866–1935), małżonką dyrektora zarządzającego petersburskiej filii warszawskiej firmy J. Fraget Franciszka Piekarskiego, została współzałożycielką Stowarzyszenia „Igła”, którego celem było wsparcie biednych kobiet poprzez organizowanie im pracy m.in. w charakterze szwaczek przy „Domu pracy”. Dzięki studiującej w żeńskim Instytucie Medycznym Zofii Sadowskiej (1887–1960) ich podopieczne szyły suknie i fartuchy dla medyczek. Obstalunki przyjmowano m.in. w piątki w sali bibliotecznej przy kościele św. Katarzyny. W kolejnych latach KP organizowało dobroczynne rauty, kawy i herbatki, z których dochód przeznaczano na pokrycie wydatków placówki, takich jak zakup materiałów i maszyn do szycia, oraz przedświąteczne wyprzedaże robót: fartuchów, halek, bielizny i bluzek. Jeden z takich kiermaszów odbył się zimą 1907 r. w kamienicy przy nab. Kanału Gribojedowa [Грибоедова кан. наб.] (dawniej Jekatierininskij kanł [Екатерининский кан.]) 63.

Na początku grudnia 1904 r. razem z warszawskim wydawcą i księgarzem Augustem Robertem Wolfem (1833–1910), współwłaścicielem księgarni i wydawnictwa „Gebethner i Wolff”, prawnikiem prof. Uniwersytetu Petersburskiego (UP) Włodzimierzem Spasowiczem (1829–1906), proboszczem carskosielskim ks. kanonikiem Stanisławem Przyremblem (1867–1934), działaczem RzTD Kazimierzem Piętkowskim oraz Kazimierzem Juszyńskim Żukowska dołączyła do spółki udziałowej Księgarnia Polska. W tym samym roku z aktywistkami KP lekarką i społeczniczką Romualdą z Bagnickich (1857–1935), żoną językoznawcy Jana Niecisława Baudouin de Courtenay (1845–1929), Lidią Sikorską, Janiną Olszamowską (1863–1938), małżonką adwokata Bolesława Olszamowskiego (1848–1920), i Lucyną Piekarską utworzyły Związek Kobiet Polskich (ZKP). Przekształcony po rewolucji 1905 r. w Związek Polski Równouprawnienia Kobiet (ZPRK), stał się on pierwszą organizacją feministyczną w Królestwie Polskim walczącą o równe prawa „bez różnicy płci”. Jego głównym celem, jak napisano w dokumencie programowym, stało się „zdobycie równouprawnienia kobiet polskich oraz ogólnych swobód obywatelskich i praw politycznych”. W 1907 r. jako przewodnicząca sekcji pracy zawodowej związku reprezentowała tę organizację wraz z Sadowską i Olszamowską na otworzonym przez pisarkę Marię Konopnicką (1842–1910) warszawskim I Zjeździe Kobiet.

Kolejną z inicjatyw, w którą włączyła się Żukowska, było utworzenie na początku 1906 r. „zimowisk wiejskich”. Akcję tę prowadziła z paniami Jabłońską, Lidią Sikorską, J. Olszamowską oraz pannami Chrzanowską i Sadowską. Ta ostatnia została wydelegowana do Warszawy w celu zapoznania się z działalnością tamtejszego Komitetu Doraźnej Pomocy dla Dzieci, który organizował podobne zimowiska. Opieką objęto setkę bezdomnych polskich dzieci z zamiarem wywiezienia ich do Królestwa Polskiego i znalezienia im tam domów. Wiosną planowano wysłać pierwszych 50 dzieci zaopatrzonych w stosowne wyprawki. Ponadto podjęto poszukiwania letniska dla ochronki dla dzieci na terenie Litwy. W 1906 r. Żukowska znalazła się również w gronie członków założycieli oraz twórców statutu organizacji kulturalno-oświatowej Polska Macierz Szkolna, wchodząc w skład jej Rady Nadzorczej. 11/24 grudnia 1909 r. na skutek konfliktu tejże Rady z zasłużoną nauczycielką, polonistką Stanisławą Ćwierdzińską zrezygnowała na znak protestu wraz z J. Olszamowską z udziału w pracach tego gremium. Po załagodzeniu konfliktu obie podpisały jednak w październiku 1910 r. sprawozdanie Rady Nadzorczej.

Jesienią 1906 r. była jedyną kobietą wśród 90 mężczyzn na liście „reprezentantów spoza granic Austro-Węgier” obradujących w Krakowie na IV Zjeździe Prawników i Ekonomistów Polskich. W składzie petersburskiej delegacji znalazła się obok męża, wówczas dyrektora Towarzystwa Ubezpieczeniowego „Rosya”, oraz prawników: Józefa Chrzanowskiego, Edmunda Drzewieckiego, Jana Dunina-Ślepecia, Konrada Niedźwiedzkigo (1855–1944), B. Olszamowskiego, Franciszka Osieckiego i Pawła Kleczkowskiego (1870–1939).

Po secesji w ZPRK w 1910 r., kiedy to wraz z dr Sadowską wystąpiła z niego Sekcja Równouprawnienia Kobiet, Żukowska weszła do zarządu Petersburskiego Oddziału nowo utworzonego Związku Równouprawnienia Kobiet Polskich (ZRKP) w Warszawie. Zebranie organizacyjne tego stowarzyszenia z udziałem warszawskiej delegatki pani Bojanowskiej odbyło się 20 listopada 1910 r. w lokalu szkoły farmaceutycznej z inicjatywy jej właścicielki farmaceutki Antoniny Leśniewskiej (1866–1937) oraz lekarek R. Baudouin de Courtenay i dr Izabeli Czarnomskiej (1856–1925). Tę ostatnią, która specjalizując się w chirurgii ortopedycznej była od 1896 r. ordynatorem Lecznicy Maksymiljanowskiej i asystentką chirurga prof. Mikołaja A. Weliaminowa (1855–1920) w Klinice Chirurgicznej Akademii Medyko-Chirurgicznej, wybrano na przewodniczącą oddziału. Od 1913 r. Żukowska udzielała się również w Petersburskim Rzymskokatolickim Towarzystwie Ochrony Kobiet – organizacji dobroczynnej utworzonej w celu przeciwdziałania prostytucji wśród katoliczek, w której działali m.in. proboszcz kościoła św. Katarzyny ks. Konstanty Romuald Budkiewicz (1867–1923), Eugenia Kierbedź (1859–1946), członek Rady Państwa Konstanty Skirmunt (1866–1951) czy animatorka polskiego życia kulturalnego nad Newą pianistka Lucyna Robowska (1876–1957).

Angażowała się także w integrację środowisk polskich Podola, Ukrainy i Wołynia, kierując do nich odezwę o wspólne działania z okazji przypadającej w 1909 r. 100. rocznicy urodzin poety Juliusza Słowackiego (1809–1849). Oprócz uroczystych obchodów i umieszczenia w krzemienieckim kościele okolicznościowej tablicy, wraz z utworzonym w Krzemieńcu już w kwietniu 1908 r. Komitetem w składzie: Emilia Gruja, Leonia Knoll, Wanda Lipska, adwokat Stefan Mickiewicz (1881–1929), lekarz dr Stanisław Trzebiński (1861–1930) i inż. górnictwa Antoni Minkiewicz (1881–1920), proponowała założenie polskiej szkoły ludowej im. J. Słowackiego. Na przełomie sierpnia i września 1909 r. uczestniczyła w częstochowskiej Wystawie Przemysłu i Rolnictwa – największej tego typu ekspozycji na ziemiach polskich przed I wojną światową. W Głównym Komitecie wystawy, której zadaniem była prezentacja osiągnięć polskich firm i integracja środowiska gospodarczego, zasiadał jej mąż Władysław. Ona sama oceniała, a jak zaznaczono w prasie „sądziła”, jako jurorka eksponaty w dziale „Praca i zadania kobiet w społeczeństwie”, tj. krawiectwo, hafty, koronki i futra. 21 kwietnia 1910 r. uczestniczyli z mężem w Watykanie w uroczystej audiencji u papieża Piusa X (1835–1914). W jej trakcie głowa Kościoła przekazała na ręce przedstawicieli polskiego społeczeństwa Korony Jasnogórskie w miejsce precjozów zrabowanych na Jasnej Górze w październiku 1909 r. przez tamtejszego paulina o. Damazego Macocha (1874–1916).

Tuż przed wybuchem I wojny światowej oboje Żukowscy przebywali w Karlsbadzie (cz. Karlove Vary). 30 lipca 1914 r. przyjechali do Warszawy, gdzie włączyli się w działania charytatywne, organizując szpital dla rannych żołnierzy przy ul. Dzielnej 67. Za pomoc w jego wyposażeniu wraz ze współpracowniczkami ze ZRKP Seweryną Kamocką (1869–1949) żoną dr. Walentego Kamockiego ( 1858–1923), i Marią z Toeplitzów Meyerową (1862–1941), żoną przemysłowca Jerzego Meyera (1855–1941), Żukowska dziękowała w prasie gronu darczyńców i fundatorów, w tym współpracującemu z jej mężem petersburskiemu Towarzystwu Akcyjnemu Braci Nobel. Po powrocie nad Newę jesienią 1914 r. włączyła się jako sekretarz jej Komitetu Centralnego (KC) w trzydniową akcję „Piotrogród – Polsce” (11/24–13/26 października), zorganizowaną przez utworzone końcem sierpnia Polskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny (PTPOW) i rosyjskie Kółko Pomocy Obrońcom Ojczyzny [Кружок помощи защитникам родины]. W ramach tej akcji w rosyjskiej stolicy i pobliskich miejscowościach letniskowych zebrano wsparcie rzeczowe dla ludności Królestwa Polskiego poszkodowanej w wyniku działań wojennych. Dary zostały przywiezione do Warszawy w 46 wagonach specjalnym pociągiem towarowym. Transportowi temu towarzyszyła liczna delegacja, w tym przewodnicząca KC akcji działaczka charytatywna Wiera W. Puszkariowa-Kotlarewska (1875–1942), wiceprezesi KC urzędnik Ministerstwa Spraw Zagranicznych Imperium Rosyjskiego hr. Michaił M. Perowski-Pietrowo-Sołowowo (1870–1954) oraz poseł do Dumy Państwowej z gub. wileńskiej i wiceprezes PTPOW Henryk Święcicki (1851–1916), historyk prof. UP Michaił I. Rostowcew (1870–1952) i jego żona Zofia (z domu Kulczycka), druga obok Żukowskiej sekretarz KC akcji. 11 listopada oprócz darów rzeczowych petersburscy goście, w których gronie byli też Żukowscy – Władysław był prezesem PTPOW – przekazali na ręce prezesa Komitetu Obywatelskiego m. Warszawy Zdzisława hr. Lubomirskiego (1865–1943) także czeki na zebraną kwotę 266 tys. rub., w tym 200 tys. rub. od pary cesarskiej.

W październiku 1914 r. do Piotrogrodu przyjechał kuzyn Żukowskiej Stanisław Ignacy Witkiewicz (1885–1939), który „powziął nieodwołalną decyzję wstąpienia do rosyjskiej armii, aby bronić Polski” i „Żadne perswazje ni niczyj wpływ nie były w stanie zmienić jego postanowienia”, jak pisała do bratowej jego ciotka A. Jałowiecka (cyt. za: J. Degler, Witkacego portret wielokrotny. Szkice i materiały do biografii (1918–1939), Warszawa 209, s. 488). Wobec tego uporu oraz niechęci ojca i brata Mieczysława do pomocy krewnemu, który wbrew przynależności państwowej i sympatiom własnej rodziny postanowił zaciągnąć się do armii rosyjskiej, Żukowska wystarała się dlań o stosowne zaświadczenia potwierdzające wiek i wykształcenie i 29 listopada 1914 r. został on przyjęty jako ochotnik na przyspieszony pięciomiesięczny kurs oficerski w Pawłowskiej Szkole Wojennej [Павловское военное училище]. Dużą rolę w umieszczeniu go w tej prestiżowej placówce odegrał dobry znajomy Jałowieckich i Żukowskich, generał major Jan Jacyna (1864–1930), który pozostawał w bliskich stosunkach z komendantem Pawłowskiej Szkoły Wojennej gen. Iwanem I. Walbergiem (1859–1918). Pomoc ta wywołała jednak w rodzinie Witkiewiczów oburzenie na rodzinę z „Pitra”, które od pokoleń jest przekazywane w ich relacjach i w literaturze.

Dzięki wsparciu ze strony męża oraz moskiewskiego adwokata, przewodniczącego powołanej jesienią 1915 r. Rady Zjazdów PTPOW Aleksandra Lednickiego (1866–1934) w 1916 r. Żukowska zyskała możliwość niesienia pomocy Polakom uwięzionym w przepełnionych rosyjskich więzieniach. Odwiedzała ich i organizowała pomoc materialną wspólnie z zaangażowanymi w prace tej organizacji prawnikiem i społecznikiem gen. Aleksandrem Babiańskim (1853–1931) oraz prawniczką Haliną Olszamowską (1889–1976), córką Bolesława, niebawem żoną „duszy” PTPOW, członka jego Komitetu Głównego (KG) i kierownika Komisji Budżetowej inż. technologa Władysława Rawicz-Szczerby (1882–1959). Wspomagała również ks. Stanisława Trzeciaka (1873–1944), który chciał ochronić przed wynarodowieniem 24 polskich kleryków, wziętych do niewoli w 1914 r. Z jej pomocą wystarał się on o pozwolenie władz rosyjskich na zgromadzenie rozsianych po Syberii młodych ludzi w Saratowie, by umożliwić im dokończenie studiów teologicznych i podjęcie posługi w charakterze kapelanów wojskowych. W grudniu tego roku została wybrana do KG PTPOW. Obok działaczki ludowej Ireny Kosmowskiej (1879–1945) była jedną z dwóch kobiet w tym 26-osobowym gronie. Wraz Eugenią Brzezińską (1884–1953) z żoną inż. technologa Stanisława Brzezińskiego (1871–1950) prowadziła w ramach Piotrogrodzkiego Oddziału PTPOW przytułek dla kobiet z dziećmi przy prosp. Izmajłowskim [Измайловский пр.] 16.

Figurowała też razem z ojcem oraz byłymi posłami do Dumy Państwowej ekonomistą Władysławem Grabskim (1874–1938) i adwokatem Franciszkiem Nowodworskim (1859– 1924) na liście członków Polskiego Klubu Narodowego, która do 1 czerwca 1917 r. zawierała nazwiska ok. 400 osób. Klub ten z siedzibą przy ul. Kołokolnej [Колокольная ул.] 8 m. 5 (w tej samej kamienicy od końca 1915 r. funkcjonował Centralny Komitet Obywatelski Królestwa Polskiego w Rosji) powstał, aby skupić „szerokie warstwy polskie w Rosji, wystawiając na pierwszy plan interes narodowo-polski i niepodległość Polski”. Przed wyborami do Konstytuanty, tj. Zgromadzenia Ustawodawczego Rosji w listopadzie 1917 r. kandydowała wraz z ojcem z Listy nr 15, zgłoszonej przez Komitet Międzypartyjnego Zjednoczenia Chrześcijan-Demokratów w Komisji Miejskiej w Dumie, który pragnął reprezentować sprawy ludności polskiej. W gronie 18 kandydatów na liście tej znaleźli się m.in. arcybiskup metropolita mohylewski Edward von Ropp (1851–1939), adwokat Adolf Kopeć (1876–1951), lekarze – przewodniczący Związku Polskiego Lekarzy i Przyrodników, biochemik prof. UP Stanisław Szczepan Zaleski (1858–1923) i prezes Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół Polski” chirurg dr Jan Hattowski (1860–1926), łotewski pastor Johann Sanders oraz księżniczka Anastazja Gruzińska (1880–1932). Odezwę z apelem o poparcie dla tych kandydatur podpisał oficjalny pełnomocnik Listy nr 15 ks. S. Budkiewicz, a Biuro Komitetu Wyborczego mieściło się przy prospekcie Newskim [Невский пр.] 34 m. 6.

Żukowska pracowała także w zarządzie utworzonego w 1917 r. Robotniczego Związku Chrześcijańskiego. Jego głównym zadaniem było zapobieganie szerzącemu się wśród robotników bolszewizmowi. Statut tej nowej organizacji, której patronem został ks. dr Witold Iwicki (1884–1943), a prezesem adwokat A. Kopeć, wzorowany był na utworzonym w 1905 r. przez ks. Marcelego Godlewskiego (1865–1945) warszawskim Stowarzyszeniu Robotników Chrześcijańskich. Skupiając ok. 16 tys. członków, wśród których byli także przymusowo ewakuowani robotnicy z Królestwa Polskiego, piotrogrodzki Związek prowadził w grudniu 1917 r. już 25 kół. Zorganizował kilkanaście sklepów, kursy dla analfabetów, chór, orkiestrę, utworzył też własną kasę oszczędnościową. Dysponował również największą nad Newą polską drukarnią, w której drukowano broszury oraz ukazujący się w nakładzie ok. 20 tys. egzemplarzy tygodnik „Praca”. Od stycznia 1918 r. działała też w Wydziale Opiekuńczym nowo utworzonego Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, które wspomóc miało przeciążone organizacje opiekuńcze poprzez przejęcie od nich opieki nad sierotami i dziećmi z ubogich polskich rodzin. Wydział ten zarejestrował ponad 100 sierot, które przed wysłaniem do kraju umieszczono w otwartym przez towarzystwo Domu Sierot w Lesnoje [Лесное] (obecnie Puszkin [Пушкин]).

Oprócz działalności w wymienionych wyżej organizacjach Żukowska udzielała się charytatywnie, biorąc czynny udział w licznych inicjatywach dobroczynnych podejmowanych przez polskie środowisko nad Newą. Była stałą bywalczynią bali, koncertów i zbiórek. Uczestniczyła m.in. w następujących kwestach: w kwietniu 1907 r. w siedzibie Koła Polskiego w Dumie przy Spasskiej [Спасскaя ул.] 15 (obecnie ul. Rylejewa [Рылеева ул.]) 15, gdzie dla dzieci robotników z Łodzi zebrano 260 rub., w grudniu 1911 r. w Sali Pawłowej w zaułku Troickim [Троицкий пер.] (obecnie ul. Rubinsteina [Рубинштейна ул.] 13, gdzie na rzecz Polskiej Macierzy Szkolnej zebrano 1,3 tys. rub., we wrześniu 1917 r. w Polskim Towarzystwie Spożywczym przy Dumskiej [Думская ул.] 7, gdzie z kolei dyżurowała co tydzień z Wiktorią Jacyną (1872–1944), żoną gen. Jacyny, zbierając datki na głodnych w Polsce.

Po śmierci męża 30 sierpnia/12 września 1916 r. i wybuchu rewolucji październikowej 1917 r. posiadała zabezpieczenie finansowe w postaci udziałów w kopalniach sosnowieckich, niewielkiego majątku w gub. piotrkowskiej oraz nabytych w 1906 r. dóbr Łazy w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej (pow. olkuski gub. kieleckiej), gdzie latem 1914 r. przebywali pisarz Władysław Reymont (1867–1925) oraz Stefan Rowecki „Grot” (1895–1944), późniejszy dowódca Armii Krajowej. Ten ostatni majątek sprzedała w 1922 r. Maurycemu Truszkowskiemu. Mogła również liczyć na pomoc partnera w interesach zmarłego męża przemysłowca Emanuela Nobla (1859–1932). Według brata Mieczysława „miała i wielkopańskie maniery, i tupet pięknej kobiety” (tenże, s. Na skraju imperium i inne wspomnienia, s. 368). Ta pewność siebie pozwoliła jej pod koniec listopada 1917 r., kiedy bolszewicy aresztowali ich ojca, zdobyć u Lwa Trockiego (Lew Dawidowicz Bronstein, 1879–1940) list polecający do Feliksa Dzierżyńskiego (1877–1924), skutkiem czego Jałowiecki został wkrótce uwolniony. Dzięki jej zabiegom rodzina odzyskała również „sporo złotych półimperiałów”, na podjęcie których pod okiem bolszewików nie mieli odwagi ani ojciec, ani brat.

W styczniu 1918 r. wespół z adwokatem K. Niedźwieckim Żukowska została wydelegowana przez przedstawicieli Piotrogrodu do złożenia na ręce ambasadora Stanów Zjednoczonych George’a Buchanana (1854–1924) pisemnego podziękowania dla prezydenta Thomasa W. Wilsona (1856–1924) za poparcie sprawy polskiej niepodległości wyrażone 8 stycznia 1918 r. w orędziu do Kongresu. Ten adres nadnewskiej Polonii, który podpisali m.in.: gen. Babiański, S. Filipkowski, lekarze prof. S. Zalewski i dr J. Hattowski, adwokaci Niedźwiecki i Bronisław Zdanowicz (1884–1957), profesorowie UP historyk Stanisław Ptaszycki (1853–1933) oraz filolog klasyczny Tadeusz Zieliński (1859–1944), został przez nią przetłumaczony na jęz. angielski, ponieważ według K. Niedźwiedzkiego ambasador nie znał innego języka.

W Petersburgu/Piotrogrodzie mieszkała z rodzicami przy prosp. Zagorodnym [Загородный пр.] 17 (1894–1899), potem z mężem kolejno przy: pl. Teatralnym [Театральная пл.] 16 (1899–1901), ul. Bolszoj Moskowskoj [Большая Моковская ул.] 10 (1902) i prosp. Ligowskim [Лиговский пр.] 25 (1903–1917). Żukowscy posiadali też willę w Teriokach [Териоки] (obecnie Zielenogorsk [Зеленогорск]), letniskowej miejscowości nad Zatoką Fińską.

Do odradzającej się Polski wyjechała razem z córkami, dziećmi brata Mieczysława i ich guwernantką panną Smith, w kilka dni po nagłej śmierci ojca, który zmarł 10 lipca 1918 r. i spoczął w krypcie kościoła św. Katarzyny obok swojej zmarłej 18 lutego tego samego roku żony. Ich zwłoki razem ze szczątkami męża sprowadziła do Warszawy w marcu 1925 r. Żukowski spoczął wówczas na Starych Powązkach (kw. 190, rz. 1, m. 28), a Jałowieccy w katakumbach cmentarza na Rossie w Wilnie (obecnie sektor 18-a, nr 032). Wraz z nimi dzięki zaangażowaniu Ministerstwa Spraw Zagranicznych sprowadzonych zostało z Piotrogrodu jedenaście innych trumien zasłużonych Polaków.

W Warszawie zamieszkała przy ul. Mokotowskiej 7, przyjmując jak dawniej wielu gości. Nad Wisłą kontynuowała działalność dobroczynną w ramach zainicjowanego w maju 1918 r. w Piotrogrodzie Towarzystwa im. Tadeusza Kościuszki, którego prezesem był gen. Jacyna. Pierwotnie inicjatywa ta nosiła nazwę „Grosz polski dla wdów i sierot po poległych”. W jej ramach planowano utworzenie w Rosji polskiego oddziału Czerwonego Krzyża oraz zebranie i przewiezienie do Polski przy pomocy Polskiej Komisji Wojskowo-Kolejowej w Rosji, zwanej „Polżelem”, dobytku tamtejszych Polaków. W sierpniu 1918 r. prasa krajowa informowała o tej prowadzonej już w Polsce działalności pod nazwą Skarbca Wojskowego im. Tadeusza Kościuszki. Zadaniem organizacji było wówczas scentralizowanie działalności wciąż aktywnych na terenie Rosji (m.in. w Petersburgu, Moskwie oraz na Syberii) i Ukrainy oddziałów, organizujących wsparcie dla sierot, wdów i inwalidów wojennych. Żukowska zasiadała w powołanym w Warszawie jej Głównym Komitecie Wykonawczym, w którego skład wchodzili: gen. Jacyna i jego żona Wiktoria (1872–1944), Ludwika Neymanowa, arcybiskup E. von Ropp, biskup sufragan mohylewski Jan Cieplak (1857–1926), przemysłowiec i filantrop Karol Jaroszyński (1878–1929), były wiceprezes Koła Polskiego w Dumie Zygmunt hr. Wielkopolski (1863–1919), redaktor piotrogrodzkiego „Dziennika Polskiego” Remigiusz Kwiatkowski (1884–1961) oraz F. Skąpski.

Uczestniczyła również w odbywającym się 21–23 września 1918 r. warszawskim „Zjeździe w sprawie hygieny małych miast i wsi”, którego obrady dotyczyły problemów i zagrożeń sanitarnych oraz weterynaryjnych zastanych w odrodzonym kraju po zakończeniu wojny. We wrześniu następnego roku wespół z K. Niedźwieckim przekazała Sekcji Opieki przy Ministerstwie Spraw Wojskowych 20,8 tys. rub. na rzecz inwalidów. Fundusz ten powstał dzięki sprzedaży obrazów z wystawy zorganizowanej w Piotrogrodzie w kwietniu 1916 r. Zgodnie z wolą ofiarodawców miał być przeznaczony na założenie w szpitalu inwalidów pokoju, który miał nosić imię śp. posła W. Żukowskiego. Związała się również z utworzonym w 1918 r. Towarzystwem Przyjaciół Grochowa, którego głównym zadaniem była samopomoc społeczna dla mieszkańców. To z jej inicjatywy podjęło się ono w 1934 r. realizacji budowy Domu Oświaty i Kultury w Grochowie im. Józefa Piłsudskiego – jako wyrazu wdzięczności dla marszałka. Protektorat nad Komitetem budowy tego gmachu przyjął ówczesny minister spraw wewnętrznych Marian Zyndram-Kościałkowski (1892–1946). Latem 1920 r., kiedy w obliczu zagrożenia bolszewickiego powstała pod prezesurą przemysłowca Juliana Tołłoczki (1864–1922) Rada Ligi Obrony Ojczyzny, Żukowska włączyła się również w jej prace. Zadaniem Rady było wspieranie Obywatelskiego Komitetu Wykonawczego Rady Obrony Państwa pod przewodnictwem gen. Józefa Hallera (1873–1960), koordynującego działania zakładanych masowo organizacji i stowarzyszeń agitujących za wstępowaniem do armii oraz kwestujących i gromadzących żywność oraz lekarstwa na rzecz Wojska Polskiego.

W okresie międzywojennym figurowała w zarządach wielu spółek handlowych. Zasiadała w Radzie Nadzorczej utworzonego w 1920 r. „Polsko-Bałtyckiego Towarzystwa Handlowego i Transportowego, inż. Kazimierz Radzikowski i S-ka”, powołanego w celu przejmowania z rąk towarzystw cudzoziemskich transportu i składu artykułów pierwszej potrzeby przywożonych do Gdańska. Nie bez znaczenia był tu zapewne fakt, że w latach 1919–1920 jej brat Mieczysław pełnił funkcję delegata Rządu Polskiego w tym portowym mieście. Była członkinią trzyosobowego zarządu, utworzonego w styczniu 1923 r. w Warszawie Towarzystwa „Herba” sp. z o.o., handlującego towarami roślinnymi, zwłaszcza wikliną i jej wyrobami oraz roślinami dla przemysłu farmaceutycznego. Od maja 1925 r. zasiadała w Radzie Nadzorczej spółki akcyjnej handlu i eksploatacji przemysłowej roślin lekarskich „Planta” S.A. W tym samym czasie wespół ze znanym z Petersburga inż. chemikiem Stanisławem Krosnowskim (1865–1933) założyła spółkę z o.o. „Druk Chemiczny”, zajmującą się drukowaniem tkanin barwnikami chemicznymi i metalami oraz handlem tego rodzaju wyrobami. Zasiadała również w Radach Nadzorczych dwóch banków. Były to utworzony w 1921 r., a zlikwidowany cztery lata później, Bank dla Elektryfikacji Polski tzw. Elektrobank, którego założycielami byli m.in. K. Jaroszyński i późniejszy mąż Żukowskiej inż. gen. Józef Lipkowski (1863–1949), oraz powołany do życia w 1923 r. Bank Północno-Wschodni w Kolnie S.A., mający wspierać przemysł młynarski, rolniczy, ogrodniczy i leśny na Kurpiach, jak również stworzyć polski handel graniczny. Co warte podkreślania, była jedyną kobietą we władzach wszystkich tych firm. Niemniej znający ją dobrze Józef Piłsudski (1867–1935) obdarzył jej brata spostrzeżeniem: „Taka miła kobieta. Czego ona włazi do różnych interesów. Doprawdy szkoda jej. Rozmienia się na drobne. Mówiłem jej o tym nieraz” (M. Jałowiecki, Wolne Miasto, Warszawa 2005, s. 29).

Jesienią 1936 r. przebywała razem z dwojgiem wnuków, dziećmi Jadwigi Sosnkowskiej, w Zakopanem. O ich pobycie wspominał w liście do żony Witkacy, który namalował wówczas niezachowane portrety całej trójki. W Muzeum Narodowym w Poznaniu (MNP) znajduje się obraz Pani Żukowska jego autorstwa, który faktycznie został nabyty w lipcu 1965 r. od Marii Białynickiej-Biruli jako „portret kobiecy”. Trudno jednak przyjąć, że jest to wizerunek Żukowskiej, ponieważ prawidłowa identyfikacja namalowanej postaci jest aktualnie niemożliwa głównie z uwagi na to, że zaginął kluczowy dla 303 portretów malarza dokument, zawierający dodatkowe informacje, tj. „Katalog zbioru Teodora Białynickiego-Birula sporządzony przez jego syna Michała ok. 1957 r.”. Katalog ten jest od kilkudziesięciu lat przywoływany w literaturze poświęconej malarstwu Witkacego jako własność Biblioteki Narodowej w Warszawie, instytucja ta nie posiada go jednak w swoich zbiorach (e-mail Biblioteki Narodowej do MCK z 21 lutego 2023 r.).

Podczas II wojny światowej Żukowska działała w zarządzie warszawskiej Rady Opiekuńczej Miejskiej (ROM), stanowiącej agendę Rady Głównej Opiekuńczej, z którą związany był m.in. jako dyrektor Biura Zarządu jej bratanek Andrzej Jałowiecki (1911–1943). Pracowała tam z żonami oficerów: Eugenią Czyhirynową, Ireną Młot-Fijałkowską (1902–1975), Haliną Szymańską (1906–1989) i Mączyńską (Czesławą?). We wrześniu 1940 r. za pośrednictwem utrzymującego łączność z Armią Krajową Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie przekazała radiogramem do swojego zięcia gen. K. Sosnkowskiego prośbę o wsparcie materialne dla organizacji i siebie, zaznaczając, że pracuje w Polskim Czerwonym Krzyżu (PCK) i kontynuuje tam prace rozpoczęte przez jego żonę. Na polecenie władz okupacyjnych w lutym 1941 r. ROM przejął bowiem od PCK opiekę nad rodzinami wojskowych. Według relacji córki J. Sosnkowskiej po powstaniu warszawskim 1944 r., w którym wzięła czynny udział, i pobycie w obozie w Pruszkowie, zamieszkać miała u swojego siostrzeńca.

Polskę opuściła w wieku 76 lat, jak sama napisała, „jako uchodźca polityczny” i 1 marca 1949 r. dotarła do Tel Awiwu w Izraelu. Zamieszkała u młodszej córki Teresy, która w Palestynie znalazła się po uwolnieniu z zesłania w głąb Rosji i pozostała tam po zakończeniu II wojny światowej; w latach 1947–1948 jako członkini organizacji Irgun Cwai Leumi (Ecel) walczyła ona w wojnie o niepodległość Izraela. Ze starszą córką i jej rodziną spotkała się w październiku 1950 r. w osadzie Arundel w Kanadzie, dokąd wypłynęła z Hajfy dzięki kanadyjskiej wizie, izraelskiemu Laissez Passer oraz poparciu Watykańskiego Biura Imigracyjnego, a także pomocy finansowej Międzynarodowej Organizacji ds. Uchodźców (ang. IRO). Kiedy pół roku później ponownie zwróciła się do IRO o pomoc finansową w powrocie na Bliski Wschód, odmówiono jej wsparcia, zaznaczając, że poprzednie w postaci biletu na statek zostało udzielone w wyniku naciągnięcia wielu regulacji. Pomimo to prawdopodobnie w lipcu 1951 r., ponieważ wtedy dokumenty izraelskie traciły ważność, powróciła z Kanady do Izraela.

Pierwszym mężem Jadwigi z Jałowieckich był od 31 lipca 1899 r. W. Żukowski, z którym miała dwie córki: Jadwigę (1901–1993), żonę gen. K. Sosnkowskiego, i Teresę (według nagrobka w Jaffie 1908–1968; według dokumentów 1903–1991), zamężną najpierw z inż. Ryszardem Świętochowskim (1882–1941), a od 1932 r. z inż. Tadeuszem Lipkowskim (1906–1954); synem Jerzego (1873–1912), który był bratem stryjecznym jej ojczyma. Drugim mężem Jadwigi Żukowskiej został inżynier, wynalazca i poeta gen. J. Lipkowski, za którego wyszła 24 października 1923 r. i odtąd używała jego nazwiska. Warto zaznaczyć, że 30 kwietnia 1921 r. w warszawskiej Katedrze św. Jana do ołtarza jej starszą córkę Jadwigę, oddającą rękę ówczesnemu ministrowi spraw wojskowych K. Sosnkowskiemu, prowadził marszałek Polski J. Piłsudski. W maju 1932 r. został on także ojcem chrzestnym syna Sosnkowskich, Aleksandra (1922–2015).

Zmarła 28 grudnia 1951 r. w Jaffie. Jest pochowana na tamtejszym polskim cmentarzu św. Antoniego. Na nagrobku znajduje się informacja, że była odznaczona Krzyżem Walecznych (1944). Historyk Artur Patek (ur. 1965) zwraca uwagę na rozbieżność w dacie jej śmierci pomiędzy wpisem w księdze zgonów a inskrypcją na nagrobku. W księdze wpisano bowiem 28 grudnia, na płycie zaś widnieje data 26 grudnia 1951 r., co według profesora może sugerować ew. pomyłkę podczas renowacji grobu po 2007 r.


Bibliografia:
Red., Lipkowski Józef, w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1972, t. 17, s. 404–406 (bibliografia); M. Ryńca, Świętochowski Ryszard, tamże, Kraków 2016–2017, t. 51, s. 514–516 (bibliografia); J. Degler, Witkacego portret wielokrotny. Szkice i materiały do biografii (1918–1939), Warszawa 2009, s. 488; K. Dubiński, Wojna Witkacego czyli kumboł w galifetach, Warszawa 2015, s. 48; Katalog wystawy prac malarskich Stanisława Ignacego Witkiewicza, Nowy Targ 1957, s. 16; T. Kaźmierski, Wojskowi Polacy w Rosji w czasie rewolucji (1917–1918 r.), Warszawa 1935, s. 88; B. Kroll, Opieka i samopomoc społeczna w Warszawie 1939–1945, Warszawa 1977, s. 125; tenże, Rada Główna Opiekuńcza, Warszawa 1985, s. 131; M. Mądzik, Polskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny w Rosji w latach I wojny światowej, Lublin 2011, s. 33; E. Nejman, Rękopis znaleziony w Jaffie, „Polityka” 1992, nr 16 (1824), 18 kwietnia, s. 13 (tu data śmierci córki Teresy 1991); A. Patek, Polski cmentarz w Jaffie, Kraków 2016, s. 169–170 (nota biograficzna i bibliografia), 174; J. Siedlecka, Mahatma Witkac, Warszawa 2014, s. 28, 34–35; Т. М. Смирнова, Польские общества в Санкт-Петербурге: конец XIX – начало XX века, Санкт-Петербург 2013, s. 87, 89, 92, 98, 226; I. Spustek, Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, Warszawa 1966, przypis s. 378–379; A. Śnieżko, Cmentarz na „Rossie” w Wilnie. Katakumby, bns, s. 21 (Bolesław Jałowiecki); E. Witkiewicz-Schiele, Nie tylko Witkiewiczowie. Dwa wieki z rodzinami Prószyńskich, Becków, Rabowskich i Schielów od Syberii po Zakopane, Zakopane 2016, s. 98–99; „Biesiada Literacka” 1910, nr 21, 21 maja, s. 414–415 (Bliższe szczegóły); „Dziennik Petersburski” 1909, nr 24, 12/25 grudnia, s. 3 (Jeszcze w sprawie zatargu w łonie Macierzy); „Dziennik Polski” [Piotogród] 1917, nr 204, 7/20 września, s. 3 (Życie polskie. Lista pań), nr 238, 18/31 października, s. 3 (Życie Polskie. Lista Chrześcijan Demokratów), nr 254, 5/18 listopada, s. 2 (Głosujcie na Listę Nr. 15); „Dziennik Petersburski” 1914, 9/22 stycznia, s. 3 (Sprawozdanie z działalności „Kółka Pań” za rok 1913); „Dziennik Poznański” 1916, nr 172, 30 lipca, dodatek bez numeracji, s. 1–2 (Uchodźcy polscy w Rosyi); „Gazeta Narodowa” [Lwów] 1907, nr 79, 6 kwietnia, s. 2 (Uroczystość polska w Petersburgu); „Gazeta Poranna” [Warszawa] 1925, nr 91, 1 kwietnia, s. 2 (W sprawie zwłok zasłużonych – rodzice); „Gazeta Warszawska” 1919, nr 265, 28 września 1919, s. 5 (Kronika. Podziękowanie); „Głos Polski” [Piotrogród], 1915, nr 4, 25 stycznia/7 lutego, s. 15 (Trzydniówka na rzecz rannych…), 1916, nr 9, 28 lutego/ 12 marca, s. 15 (il.), nr 51, 18/31 grudnia, s. 9–10 (Walne zgromadzenie polskiego Tow. pom. ofiarom wojny); „Kraj” 1904, nr 47, 19 listopada/ 2 grudnia, s. 14 (Z księgarni), 1906, nr 12, 24 marca/ 6 kwietnia, s. 11 (Zimowiska wiejskie), 1907, nr 9, 6/19 kwietnia, s. 12 (Wyprzedaż Stowarzyszenia „Igła”), nr 11, 20 kwietnia/ 3 maja, s. 12–13 (Stowarzyszenie „Igła”; O pomoc młodzieży szkolnej); „Kurjer Warszawski” 1895, nr 9, 28 grudnia/ 9 stycznia 1896, s. 1 (Wiadomości bieżące), 1906, nr 87, 28 marca, s. 3 (Wiadomości bieżące. Za przykładem Warszawy), 1907, nr 153, 5 czerwca, s. 4 (Zjazd Kobiet Polskich), 1909, nr 237, 28 sierpnia, s. 2 (Okazy grupy „Praca i zadania kobiet w społeczeństwie”), 1911, nr 343, 12 grudnia, s. 6–7 (Korespondencje. Bal Macierzy), 1925, nr 118, 28 kwietnia, wyd. wieczorne, s. 8 (Podziękowanie); „Kurjer Zagłębia” 1918, nr 22, 26 stycznia, s. 4 (Robotnicy polscy w Petersburgu); „Monitor Polski” 1920, nr 85, 14 kwietnia, s. 7 (Polsko- Bałtyckie Tow. Handlowe i Transportowe); „Nowa Gazeta” [Warszawa] 1914, nr 423, 12 września, s. 1 (Szpital dla rannych [Dzielna 67]), nr 530, 12 listopada, s. 2–3 (Petrograd-Polsce); „Obwieszczenia Publiczne” dodatek do „Dziennika Ustaw Ministerstwa Sprawiedliwości” 1923, nr 83, 17 października, s. 6 (Bank Północno-Wschodni w Konie), nr 98, 8 grudnia, s. 32 (Tow. „Herba”), 1925, nr 75, 19 września, s. 23 („Planta” SA), nr 97, 5 grudnia, s. 31 („Druk Chemiczny” sp. z o.o.); „Ogrodnik Polski” 1903, nr 14, 15 lipca, s. 27 (anons dot. Bohdanówki); „Polska Zbrojna” 1925, nr 100, 10 kwietnia, s. 8 (Sp. Władysław Żukowski. Wspomnienie pośmiertne); „Przegląd Poranny” [Warszawa] 1918, nr 223, 15 września, s. 4 (Skarbiec wojskowy im. Tadeusza Kościuszki); „Rzeczpospolita” 1920, nr 42, 27 lipca, s. 7 (Liga Obrony Ojczyzny); „Scena i Sztuka” 1908, nr 18, 2 maja, s. 15 (Krzemieniec); „Słowo” 1910, nr 535, 11/24 listopada wyd. wieczorne, s. 3 (Różne. Związek Równouprawnienia Kobiet); J. Jacyna, 30 lat w stolicy Rosji 1888–1918. Wspomnienia, Warszawa 1926, s. 119; M. Jałowiecki, Na skraju Imperium i inne wspomnienia, wyd. II, Warszawa 2015, s. 115, 123, 185–186, 194, 253, 268, 285, 298–300, 357–359, 365, 368–370, 376–377, 385; tenże, Wolne Miasto, wybór M. Jałowiecki, Warszawa 2005, s. 12, 15–16, 29–30, 152, 183–184, 226; L. Lipkowski, Moje wspomnienia 1849–1912, Kraków 1913, reprint Warszawa 2017, s. 218–219; Lista członków [Polski Klub Narodowy, Piotrogród] do dn. 1 czerwca 1917 r., Piotrogród [1917], s. 8; K. Niedźwiecki, Ze wspomnień, Warszawa 1931, s. 34, 38, 59, 60, 62; Notatki z I wojny światowej Anieli z Jałowieckich Belinowej, w: K. Studnicka-Mariańczyk, I wojna światowa z perspektywy dworu. Źródła do dziejów wsi polskiej w XIX wieku, Warszawa 2014 s. 175; Pamiętnik Zjazdu w sprawie higieny małych miast i wsi, Warszawa 1919, s. 7; M. Sokolnicki, Czternaście lat, Warszawa 1956, s. 185; C. Walewska, Ruch kobiecy w Polsce, Warszawa 1909, cz. 2, s. 32; S. Witkiewicz, Listy do syna, Warszawa 1969, oprac. B. Danek-Wojnowska i A. Micińska, s. 34–35, 44–59, 115–119, 122–129, 132–135, 138–143, 653, 655, 659; S. I. Witkiewicz, Listy do żony (1936–1939), oprac. J. Degler, Warszawa 2012, s. 94, 368; The Arolsen Archives online collections: CM/1 (Forms and accompanying documents from DPs in Switzerland, as well as correspondence from the IRO offices in Germany, Austria and the Near East with the IRO headquarters in Geneva) – Jadwiga Lipkowska, docs. 81077204–81077221, https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/81077202?s=Jadwiga%20Lipkowska&t=20470&p=1 [dostęp: 9 XII 2022]; ePaveldas [Lithuanian Heritage]: scan 51 (akt ślubu J. Jałowieckiej i W. Żukowskiego, nr 32 z 1899 r. z kościoła Św. Jana w Wilnie, https://www.epaveldas.lt/vbspi/biRecord.do?biRecordId=3787 [dostęp: 3 XI 2022]; Latvijas Nacionālā arhīva Latvijas Valsts vēstures arhīvs (Państwowe Archiwum Historyczne Łotwy Narodowego Archiwum Łotwy, LNA LVVA) w Rydze: LNA_LVVA_F7085_1_50_74. Lp.7 (akt urodzenia), https://raduraksti.arhivi.lv/objects/1:4:15:2053:2261:14058#&gid=1&pid=81 [dostęp: 10 XI 2022]; Wołyń – Metryki, http://wolyn-metryki.pl/Wolyn/index.php?nazw_szuk=S%B1gaj%B3%B3o&miej_szuk= (akty urodzin Żukowskich); Archiwum Akt Nowych (AAN) w Warszawie: Akta Władysława Sikorskiego, sygn. 2/342/0/3,2/155 (Świętochowska Teresa, żona Ryszarda Świętochowskiego. Prośba o posadę dla męża w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych); Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego: Teczka osobowa Teresy Świętochowskiej; Studium Polski Podziemnej w Londynie: sygn. A 91 (Oddział VI Sztabu Naczelnego Wodza), Zespół Relacje BI, sygn. BI 0482 (Klęk Władysław, relacja), s. 2 i SPP _BI_0482_WM_CT.pdf; Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu: sygn. 14100/II (Józef Lipkowski, „Pamiętniki” 1863-1947, t. 1-3), K. III, 318; 310; 56. Mf; Informacja od p. Jadwigi Stachowiak ze Strzelec Wielkich, organizatorki uroczystości rodzinnej Belinów po odnowieniu nagrobka w Strzelcach Wielkich. Autorka składa podziękowania za pomoc: Annie Baruk-Bejdzie ze Słupska, Aleksandrowi Gąsieńcowi i kustosz Dorocie Matysiak z Wrocławia, prof. Arturowi Patkowi z Krakowa, dr Agnieszce Skalskiej z Poznania, prof. Dariuszowi Stoli z Warszawy.


Barbara Gąsieniec