A A A

Załuski Józef Andrzej

Залуский Иосиф Андрей


Autor: Tomasz Szwaciński Załuski Józef Andrzej / Залуский Иосиф Андрей (1702–1774), h. Junosza, referendarz koronny, biskup kijowski, historyk, tłumacz, wydawca, mecenas nauki i kultury, współtwórca Biblioteki Załuskich.
24.07.2018
stan artykułu kompletny
Załuski Józef Andrzej / Залуский Иосиф Андрей (1702–1774), h. Junosza, referendarz koronny, biskup kijowski, historyk, tłumacz, wydawca, mecenas nauki i kultury, współtwórca Biblioteki Załuskich.

Urodził się 12 sierpnia 1702 r. we wsi Jedlanka niedaleko Radomia (w Głudnej w ziemi czerskiej według własnego świadectwa). Był synem Aleksandra Józefa (1652–1727), wojewody rawskiego, i Teresy z Potkańskich, łowczanki sandomierskiej. Brat m.in. biskupa krakowskiego (od 1746) Andrzeja Stanisława Załuskiego (1695–1758) (zob. tam informacje o rodzeństwie).

Gdy miał zaledwie sześć lat, pieczę nad jego wychowaniem przejęli dwaj stryjowie: początkowo biskup sufragan płocki i proboszcz warmiński Marcin (zm. 1709), a następnie biskup warmiński Andrzej Chryzostom (1648–1711). Lata 1712–1715 upłynęły Załuskiemu na naukach odbieranych w kolegiach jezuickich i pijarskich. Jego biograf, podsumowując pierwszy okres życia późniejszego biskupa kijowskiego, zapisał: „Nic nie cenił tak wielce, jak książki i nauki, i już w on czas taką pałał namiętnością posiadania książek, że wszystkie pieniądze, jakie dostawał od […] ojca, przeznaczone na osobiste wydatki i rozrywki, zużywał na kupno książek” (J.D. Janocki [Ch.G. Friese], Józef Andrzej hrabia na Załuskach Załuski, wyd. i tłum. K. Kantak, Warszawa 1928, s. 10).

W 1716 r. wraz z bratem Andrzejem Stanisławem rozpoczął swą pierwszą podróż zagraniczną; obszarem peregrynacji były Niemcy, Francja, Włochy i Holandia. W Monachium podróżnicy zostali przyjęci przez elektora bawarskiego Maksymiliana Emanuela (1662–1726) oraz jego małżonkę Teresę Kunegundę (1676–1730), córkę króla polskiego Jana III (1629–1696). W Paryżu, dzięki protekcji kardynała Melchiora de Polignaca (1661–1742), ambasadora francuskiego w Polsce w latach 1693–1696, uzyskali audiencję u małoletniego Ludwika XV (1710–1774) oraz regenta Filipa II Orleańskiego (1674–1723). Obu braci przyjął także car Rosji Piotr I (1672–1725), który przebywał wtedy w stolicy Francji.

Po powrocie do kraju w 1719 r. przyjął pierwsze święcenia kapłańskie, a także otrzymał archidiakonat pułtuski. Nie długo jednak zagrzał miejsca w ojczystym kraju; od następnego roku podjął naukę w paryskim seminarium św. Sulpicjusza. W 1723 r. został kanonikiem w kapitule katedralnej w Krakowie, po czym uzyskał doktorat obojga praw (kanonicznego i cywilnego) na miejscowej Akademii. W 1728 r. uzyskał urząd referendarza wielkiego koronnego. Swojej posługi kapłańskiej nie traktował instrumentalnie, o czym świadczy jego praca pt. Dwa miecze katolickiej w Królestwie ortodoxeyskim odsieczy przeciwko natarczywym pp. dysydentów polskich zamachom, wydana w 1731 r., w której opowiedział się przeciwko tolerancji religijnej, a także przywołał przykłady zdrad innowierców.

Nieustające nabytki książek, którym sprzyjały pobyty za granicą, sprawiły, że w wieku trzydziestu lat Załuski dysponował jednym z największych w Rzeczypospolitej księgozbiorów prywatnych. Na owoce tej działalności nie trzeba było długo czekać. Z inicjatywy Załuskiego uczony pijar i reformator szkolnictwa Stanisław Konarski (1700–1773) podjął się wydania i zebrania praw Rzeczypospolitej, czyli Volumina Legum. W pierwszym tomie, który ukazał się w roku 1732, wydawca zapisał, że Załuski: „Z swojej z wielkim trudem i nakładem zebranej, wszelkiego rodzaju, a głównie publicznemi pomnikami Królestwa napełnionej, przebogatej biblioteki dostarczył mi obficie bardzo wielu ksiąg i pism, których najznaczniejszej części nie mógłbym znaleźć nie gdzieindziej” (Volumina Legum, Warszawa 1732, t. 1, s. a-av; tłum. K. Kantak, w: J. D. Janocki [Ch.G. Friese], op. cit., s. 18).

Efektem zapoznania się z czołowymi bibliotekami Europy Zachodniej była idea, aby nad Wisłą otworzyć bibliotekę publiczną, której zalążkiem byłyby zbiory Załuskich. Została ona przedstawiona przez referendarza w wydanej w 1732 r. broszurze Programma literarium ad bibliophilos typothetas et bibliopegos… [Program naukowy dla bibliofilów, drukarzy i księgarzy…], w której znalazł także miejsce program naukowo-edytorski. Głównym przewidzianym zadaniem było opracowanie bibliografii polskiej. Z założenia zbiory biblioteki miały być uzupełniane o bieżącą produkcję wydawniczą z terenu Rzeczypospolitej, stąd autor broszury zwracał się do drukarzy o nadsyłanie nowych publikacji. Występował także z prośbą do rodaków o nadsyłanie dawnych manuskryptów bądź informacji o nich, planował bowiem, że przy książnicy powstanie ośrodek publikujący jej zbiory rękopiśmienne.

Plan Załuskiego, w którym możemy się doszukiwać genezy idei polskiej biblioteki narodowej, musiał jednak zostać odłożony z powodu wydarzeń zawiązanych z bezkrólewiem po śmierci Augusta II Mocnego (1670–1733). W 1733 r. Załuski, podobnie jak jego brat Andrzej Stanisław i większość społeczeństwa szlacheckiego, opowiedział się za Stanisławem Leszczyńskim (1677–1766). Jednak interwencja rosyjska sprawiła, że na tronie został osadzony poparty przez mniejszość syn zmarłego króla August III (1696–1763).

Referendarz wyjechał do Rzymu, gdzie przy boku papieża Klemensa XII (1652–1740) reprezentować miał interesy króla Stanisława. Obok zadań dyplomatycznych Załuski wykorzystał pobyt w Wiecznym Mieście na pogłębienie studiów, zawiązanie bliskich stosunków z tamtejszym środowiskiem naukowym, a także zapoznanie się z organizacją i funkcjonowaniem miejscowych bibliotek. Po abdykacji Leszczyńskiego i objęciu przezeń marionetkowej władzy w Księstwie Lotaryńskim w 1736 r. Załuski przeniósł się na tamtejszy dwór, otrzymując stanowisko wielkiego jałmużnika oraz wiele innych godności. W czasie pobytu w Lotaryngii odbył liczne podróże, w tym do Londynu. Odwiedził także brata w Rzeczypospolitej, a podczas powrotu zakupił na aukcji publicznej w Hamburgu kilka tys. tomów z biblioteki Johanna Alberta Fabriciusa (1668–1736). Praktykę kupowania całych księgozbiorów stosował zresztą przez większą część swojej kolekcjonerskiej aktywności.

Zawiedzione nadzieje na uzyskanie funkcji prymasa Lotaryngii skłoniły Załuskiego w 1742 r. do powrotu do kraju, a następnie sprowadzenia drogą morską książek, które zgromadził podczas swoich dziewięcioletnich wojaży. Po połączeniu z kolekcją przechowywaną w Warszawie umieścił całość zbiorów w zakupionym przez brata pałacu Daniłowiczowskim. Zachowany katalog dubletów „emigracyjnej” kolekcji J. A. Załuskiego ukazuje, iż dominowały w niej pozycje łacińskie, francuskie oraz polskie i Polski dotyczące, obok nielicznych przykładów innych języków były także dzieła rosyjskie (Biblioteka Polska w Paryżu, rkps 204; M. Manteufflowa, Księgozbiór Józefa Andrzeja Załuskiego w Lotaryngii i jego droga do Polski, tamże, 1966, t. 2, s. 348).

W tym też czasie rozpoczął jedno ze swoich największych przedsięwzięć, które kontynuował do końca życia – zaczął opracowywać pierwszą w Polsce bibliografię narodową, którą zatytułował „Bibliographia Polona magna universalis”. Liczące 9 tomów dzieło nie zostało opublikowane, a rękopis dziś już nie istnieje.

W 1744 r. Załuski opracował projekt założenia towarzystwa (asocjacji) czytelniczego. Przewidywał on zebranie minimum 10 członków, za których składki byłyby kupowane nowości wydawnicze (periodyki). Po przeczytaniu nowości przez wszystkich członków zakupiona pozycja zasilałaby zbiory inicjatora przedsięwzięcia „Na co tym chętniej – pisał ksiądz referendarz – każdy asocjat zezwoli, kiedy ta Biblioteka, mając być wkrótce publiczną i każdemu otwartą, wolno będzie każdemu, kiedyżkolwiek i w dalsze czasy, jako i inne wszystkie księgi tak i te świeżo wyszłe czytać i do woli używać” (Pamiątki z dziejów…, s. 37; J. Kozłowski, Szkice o dziejach…, s. 83–88). Wśród wytypowanych na początku 88 czasopism zagranicznych Załuski zaproponował także petersburskie „Acta Academiae Imperialis Petropolitanae”. Towarzystwo działało kilka następnych lat, nie wiadomo jednak, czy zamawiało nadnewski periodyk.

8 sierpnia 1747 r., licząca w owym czasie ok. 200 tomów druków, ok. 10 tys. rękopisów oraz bogate zbiory grafiki Biblioteka Załuskich została otwarta dla czytelników. Zbiory pomieszczone były w 29 salach. Ustawiając książki, Załuski zastosował podział według grup językowych, następnie działów rzeczowych i w ich obrębie formatów. Otwarciu biblioteki towarzyszyło opublikowanie w Dreźnie przez późniejszego prefekta biblioteki Jana Daniela Janockiego (1720–1786) katalogu cymeliów (Nachricht von denen in der Hochgräflich Zaluskischen Bibliothek sich befindenden raren polnischen Büchern [Informacja o tych rzadkich polskich książkach, które znajdują się w Bibliotece Załuskich], dalsze tomy wydawane w późniejszych latach). W ramach książnicy stworzono także gabinet fizyczny, muzeum osobliwości i obserwatorium astronomiczne. Mimo że w latach następnych powstały aż 53 katalogi, żaden nie obejmował całości kolekcji. Katalogowaniem zajmował się sam Załuski oraz Janocki. W 1752 r. wyszedł pierwszy w Polsce drukowany katalog zbiorów rękopiśmiennych, obejmujący opisy 500 jednostek. Z uwagi na częste kradzieże rychło wprowadzono zakaz wypożyczania, a zbiory udostępniano czytelnikom tylko na miejscu.

Przez niemal cały okres aktywnego życia ksiądz referendarz utrzymywał ożywione stosunki z wieloma uczonymi z kraju i zagranicy, jego zbiór korespondencji (przechowywany w Bibliotece Narodowej w Warszawie) liczy ponad 8,5 tys. listów. Był członkiem akademii nauk w Berlinie, Petersburgu (przyjmował go doń w 1749 r. jako pierwszego Polaka jej prezes Kiriłł G. Razumowskij [1728–1803]), Jenie i Greifswaldzie.

W 1758 r. Załuski otrzymał biskupstwo kijowskie, dołączając do grona senatorów Rzeczypospolitej. W 1761 r. powierzył bibliotekę warszawskiemu kolegium jezuitów, która to fundacja została zatwierdzona przez Stanisława Augusta w 1765 r. W tym czasie we współpracy z Janockim opracował i wydał drukiem – w zaledwie trzech egzemplarzach – katalog rękopisów i bibliografię dzieł związanych z rodziną Załuskich (Bibliographia Zalusciana, wyd. Warszawa–Berdyczów 1763–1766, zachowany 1 niepełny egzemplarz). „Jest to jedyny w swoim rodzaju pomnik biograficzno-bibliograficzny, wystawiony przez autora Bibliotece, sobie i rozgałęzionemu rodowi Załuskich. Od tej księgi powinny się rozpoczynać wszelkie prace wstępne nad monografią o braciach Załuskich” (P. Bańkowski, Biblioteka Publiczna Załuskich i jej twórcy, Warszawa 1959, s. 42).

W 1767 r. Załuski wystąpił podczas tzw. sejmu repninowskiego przeciwko żądanemu przez Rosję i Prusy równouprawnieniu dysydentów. Spowodowało to porwanie biskupa wraz z ówczesnym biskupem krakowskim Kajetanem Sołtykiem (1715–1788) oraz hetmanem polnym koronnym Wacławem (1706–1779) i posłem podolskim Sewerynem (1743–1811) Rzewuskimi nocą z 13 na 14 października i uwięzienie go w Kałudze na południowy zachód od Moskwy. Ograniczona korespondencja sprawiała, że zesłaniec był w zasadzie oderwany od spraw krajowych, cały czas troszczył się jednak o ukochaną bibliotekę. W liście do współpracownika Adama Dunina-Wąsowicza z 1770 r. (niedostarczonym adresatowi) błagał: „Actiote per viscera Christi [Czyńcie na rany Chrystusa] opatrzenie biblioteki od ognia i wody, a to przez sikawki zawsze gotowe et in statu [i sprawne], przez kraty blaszane wszędzie, przez wanny z wodą pod dachami etc. i przez rynny, rynienki” (Z. Zielińska, Nieznane listy biskupa Józefa Andrzeja Załuskiego z 1770 roku, „Rocznik Biblioteki Narodowej” 2001, t. 33–34, s. 75). Nie zaniedbywał także wydawania poleceń odnośnie katalogowania zbiorów. Natomiast w liście do szefa Kolegium Spraw Zagranicznych Nikity I. Panina (1718–1783) dał wyraz swojej niewyczerpanej ciekawości świata i pasji kolekcjonerskiej: „Ponieważ przed opuszczeniem tego kraju bardzo chciałbym zobaczyć jego starą stolicę Moskwę, mając zresztą nawet potrzebę dokonania tam pewnych zakupów, proszę Waszą Ekscelencję, jeśli Jej Cesarska Mość będzie łaskawa okazać mi współczucie, o wydanie mi paszportu do tego miasta” (tłum. Z. Zielińska, op. cit., s. 84–86). Plany te jednak nie ziściły się. W trudnych warunkach odosobnienia nie przestawał pisać, komponując białym wierszem historię piśmiennictwa polskiego (Biblioteka historyków, prawników, polityków i innych autorów polskich lub o Polsce piszących…, Kraków 1838).

Załuski powrócił z zesłania w 1773 r., zastając bibliotekę w opłakanym stanie. Wystąpił wtedy do króla Stanisława Augusta z niezrealizowanym projektem, aby w oparciu o jej zbiory powołać w Warszawie uniwersytet – Wszechnicę Poniatowiańską. Na krótko przed śmiercią zdołał jeszcze spisać i opublikować wierszowane wspomnienia z zesłania. Zmarł 9 stycznia 1774 r. w Warszawie.

Bibliografia:
А. М. Ловягин, Залуский (Иосиф-Андрей), w: Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, Санкт-Петербург 1894, t. 12 (23), s. 193; K. Muszyńska, Załuski Józef Andrzej, w: Słownik Pracowników Książki Polskiej, Warszawa–Łódź 1972, s. 1005–1006; P. Bańkowski, Biblioteka Publiczna Załuskich i jej twórcy, Warszawa 1959; tenże, Józef Andrzej Załuski i jego dzieło (W dwóchsetną rocznicę otwarcia Biblioteki Załuskich w Warszawie), „Przegląd Biblioteczny” 1948, t. 16, z. 1–2, s. 1–21; Bracia Załuscy: ich epoka i dzieło, red. D. Dukwicz, Warszawa 2011; Pamiątki dziejów Biblioteki Załuskich, opr. J. Płaza, B. Sajna, Warszawa 1997; J. Kozłowski, Szkice o dziejach Biblioteki Załuskich, Wrocław 1986; B. S. Kupść, Nieznana autobiografia Józefa Andrzeja Załuskiego, „Przegląd Biblioteczny” 1960, t. 21/4, s. 320–338; tenże, Z dziejów fundacji Biblioteki Załuskich, „Rocznik Biblioteki Narodowej” 1965, t. 1, s. 258–293; M. Manteufflowa, Księgozbiór Józefa Andrzeja Załuskiego w Lotaryngii i jego droga do Polski, tamże 1966, t. 2, s. 338–361; J.D. Janocki [Ch. G. Friese], Józef Andrzej hrabia na Załuskach Załuski, wyd. i tłum. K. Kantak, Warszawa 1928; Korespondencja Józefa Andrzeja Załuskiego, 1724–1736, wyd. B. S. Kupść, K. Muszyńska, Wrocław 1967; B. S. Kupść, Materiały autobiograficzne Józefa Andrzeja Załuskiego, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1981, nr 26/3–4, s. 631–654; B. Kumor, Przyczynki źródłowe do biografii biskupa Józefa Andrzeja Załuskiego, „Archiwum Literackie”, 1969, t. 13, s. 5–26; H. Lemke, Die Brüder Załuski und ihre Beziehungen zu Gelehrten in Deutschland und Danzig, Berlin 1958; T. Zarzębski, Biblioteka Rzeczypospolitej, Warszawa 1997; Z. Zielińska, Nieznane listy biskupa Józefa Andrzeja Załuskiego z 1770 roku, „Rocznik Biblioteki Narodowej” 2001, t. 33–34, s. 69–86. J. A. Załuski, Przypadki niektore J.W. Jmci xiędza Załuskiego […], które mu się w niewoli moskiewskiej […] trafiły […], wyboru dokonała i komentarzem opatrzyła J. Płaza, Warszawa 1996.

ostatnio dodane


Hasła: Kochański Paweł Polacy w Zakładach Putiłowskich (1868–1937) Związek Młodzieży Polskiej „Zet” w Petersburgu / Piotrogrodzie Niżyńska Bronisława Więckowski Aleksander Józef Słonimski Siergiej Czarnomska Izabella Walentynowiczówna Wanda Skąpski Franciszek Salezy Słonimski Ludwik Walentynowicz Marian Krajowski-Kukiel Feliks Walentynowicz Rafał Antoni Władysław Ogiński Ignacy Szemioth Piotr Szemioth Stanisław Szemioth Włodzimierz Szemioth Aleksander Edward Żukowska Jadwiga Aniela Tekla Liniewicz Leon Filipkowski Stefan Julian Rawicz-Szczerbo Władysław Rzymskokatolickie parafie i kaplice Petersburga/Piotrogrodu oraz dekanatu petersburskiego Mickiewicz Stefan Kakowski Aleksander Spasowicz Włodzimierz Parafia i kościół św. Stanisława w Petersburgu Żenkiewicz Józef „Promień Poranny” / „Promień” Dąbrowski Jarosław Klub Robotniczy „Promień” Polska Szkoła Przygotowawcza i Pierwsze Polskie Gimnazjum Żeńskie Stanisławy Ćwierdzińskiej Barchwic Maria Ludwika Petersburskie edycje utworów Adama Mickiewicza Barchwic (Barchwitz) Jan Stanisław Łukaszewicz Dominik Szkiłłądź (Szkiłądź) w zakonie Jakub Jocher Adam Teofil Biblioteka: Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół Polski” w Petersburgu Ferdynand Ruszczyc w Petersburgu Teatr Polski i Polskie Studio Teatralne Polonica Petropolitana Piotrogrodzkie inicjatywy charytatywno-oświatowe fundatora KUL Karola Jaroszyńskiego (Prezentacja) Życie Teatralne Wielonarodowego Piotrogrodu-Leningradu w latach 1917-1941 Inwentarz rękopisów Biblioteki Załuskich w Cesarskiej Bibliotece Publicznej
Używamy plików cookies, by ułatwić korzystanie z naszej witryny. Jeśli nie chcesz, by pliki cookies były zapisywane na twoim dysku zmień ustawienia przeglądarki
Akceptuję
Więcej informacji