Zajączkowski Witold / Зайончковский Витольд (1892–1977), lejtnant rosyjskiej Marynarki Wojennej (MW), komandor polskiej MW.

Urodził się 17 / 29 marca 1892 r. w Symferopolu na Krymie (gub. taurydzka). Wywodził się z katolickiej rodziny szlacheckiej z Wileńszczyzny. Jego rodzicami byli Bronisław (1860–1930) i Henryka z Choroszewskich (1873–1896). Miał siostry: niezamężną Annę (ur. 1895), która osiadła we Francji, i przyrodnią Helenę, zamężną z komandorem podporucznikiem Henrykiem Kłoczkowskim (1902–1962), oraz braci: Romana (ur. 1894), inżyniera budowlanego, i przyrodniego Wiesława, inżyniera mechanika. Ojciec ukończył Instytut Inżynierów Cywilnych w Petersburgu. Trudności ze znalezieniem pracy zmusiły go do wyjazdu wraz z żoną na Krym, gdzie objął stanowisko architekta miejskiego w Symferopolu. Matka osierociła Zajączkowskiego, gdy miał zaledwie cztery lata. Opiekowała się nim macocha – Janina Wieszczycka, która wychowywała go w polskiej patriotycznej atmosferze.

Po ukończeniu sześciu klas gimnazjum klasycznego w Symferopolu wyjechał w 1908 r. do Petersburga i po zdaniu egzaminu konkursowego został przyjęty w poczet słuchaczy Korpusu Morskiego (KM). Po zakończeniu edukacji w rotach kadeckich uzyskał prawa maturalne i kontynuował naukę na specjalistycznych kursach w rotach gardemaryńskich. Podczas corocznych praktyk morskich dla gardemarynów KM odbywanych na Bałtyku, Morzu Śródziemnym oraz Oceanie Atlantyckim pływał na okrętach szkolnych, m.in. na okręcie żaglowo-parowym „Wiernyj” [Верный], szkunerze „Zabawa” [Забава], kontrtorpedowcu „Moskwitianin” [Москвитянин], krążownikach lekkich – „Diana” [Диана] i „Aurora” [Аврора] – oraz pancerniku „Cesariewicz” [Цесаревич], doskonaląc umiejętności niezbędne przyszłym oficerom marynarki. KM ukończył z 40. lokatą w grupie 130 absolwentów i 5/18 października 1913 r. został awansowany na miczmana (porucznika marynarki). Podczas pobytu w Petersburgu utrzymywał ożywione kontakty z zamieszkałymi nad Newą krewnymi, odgrywającymi znaczącą rolę wśród tamtejszej Polonii. Jego wuj Władysław Sągin (zm. 1917) był dyrektorem dużej, założonej w 1857 r., fabryki i stoczni – Petersburskich Zakładów Metalowych [Петерсбургский металлический завод], a stryj – prof. Józef Ziemacki (1856–1925) – cenionym chirurgiem i specjalistą w zakresie położnictwa.

Od 1910 r. Zajączkowski służył w Rosyjskiej Cesarskiej MW. Po ukończeniu KM został przydzielony do Floty Bałtyckiej (FB) i przed wybuchem I wojny światowej służył na kontrtorpedowcu „Moskwitianin” na stanowisku oficera wachtowego, z miesięczną przerwą na początku 1914 r., gdy przeniesiono go na krążownik pancerny „Rossija” [Россия] na stanowisko młodszego oficera. W ostatniej dekadzie czerwca 1914 r. podczas wizyty w Kronsztadzie 1. Eskadry Krążowników Liniowych Royal Navy pod dowództwem kontradmirała Davida Beatty’ego (1871–1936) Zajączkowski został przydzielony jako oficer łącznikowy na brytyjski krążownik liniowy „New Zealand”, co stanowiło duże wyróżnienie. W lipcu 1914 r. przeniesiono go na stanowisko oficera artylerii głównej na pancerniku „Sewastopol” [Севастополь], na którym trwały jeszcze prace wykończeniowe w Stoczni Bałtyckiej. Po ogłoszeniu mobilizacji pozostawał czasowo w dyspozycji Sztabu Głównego MW. Na własną prośbę został skierowany do służby w 1. Dywizji Kontrtorpedowców FB. Przydzielono go na bazujący w Helsingforsie (obecnie Helsinki) kontrtorpedowiec „Miełkij” [Мелкий] i powierzono stanowisko oficera artylerii oraz dowódcy załogi.

Po wybuchu I wojny światowej Zajączkowski brał udział w patrolach bojowych na Bałtyku. W 1915 r. otrzymał przydział na nowoczesny kontrtorpedowiec „Zabijaka” [Забияка] na stanowisko II oficera artylerii oraz rewizora (oficera prowadzącego gospodarkę okrętową podlegającego bezpośrednio dowódcy okrętu). W styczniu 1916 r. uczestniczył w operacji postawienia zagrody minowej na północ od Lipawy (łot. Liepāja), podczas której „Zabijaka” wszedł na minę i doznał ciężkich uszkodzeń. Za zasługi przy ratowaniu okrętu został 30 lipca tego roku awansowany poza kolejnością na stopień lejtnanta (kapitana marynarki). W kampanii 1916 r. walczył na wyremontowanym kontrtorpedowcu „Zabijaka” na wodach Zatoki Ryskiej, gdzie rosyjska FB wspierała nadmorską flankę 12. Armii broniącej Rygi i ujścia Dźwiny. W maju 1917 r. objął dowództwo dozorowca „Bierkut” [Беркут], którego zadaniem było patrolowanie podejść do portu w Turku i konwojowanie frachtowców pływających na szlakach morskich Zatoki Botnickiej między portami Szwecji i Wielkiego Księstwa Finlandii. Po przewrocie bolszewickim w listopadzie 1917 r. zniechęcony postępującym rozprzężeniem wśród marynarzy FB porzucił służbę w rosyjskiej MW.

Przez kilka miesięcy Zajączkowski przebywał w Helsingforsie, a w maju 1918 r. przedostał się drogą morską do okupowanego przez wojska niemieckie Rewla (obecnie Tallin). Brak środków do życia skłonił go do zajęcia się nielegalnym handlem. Latem i jesienią 1918 r. przewoził alkohol, ziemniaki oraz szwedzkie nici na pokładzie małego szkunera „Alku” [Альку], pływającego pod banderą fińską między Rewlem a Helsingforsem. W grudniu 1918 r., gdy Estonia zagrożona agresją zbrojną ze strony Rosji bolszewickiej ogłosiła powszechną mobilizację, zaciągnął się do służby w tworzonej od podstaw estońskiej MW. Przydzielono go na kontrtorpedowiec „Lennuk” (eksros. „Awtroił” [Автроил]), na którym, z braku wolnych etatów oficerskich, objął stanowisko podoficera – starszego sygnalisty. Uczestniczył w akcjach bojowych prowadzonych na wodach Zatoki Fińskiej, podczas których postawiono zagrody minowe na podejściach do Kronsztadu (głównej bazy Czerwonej FB) oraz wspierano nadmorską flankę wojsk estońskich poprzez wysadzenie desantów taktycznych na tyłach Armii Czerwonej (ACz). Po zakończeniu wojny estońsko-sowieckiej (traktat pokojowy zawarto w Tartu 2 lutego 1920 r.) na własną prośbę został zwolniony ze służby w estońskiej MW i wiosną 1920 r. wyjechał koleją przez Dźwińsk (łot. Daugavpils), Wilno i Białystok do Warszawy.

Zamierzał kupić poniemiecki majątek ziemski w okolicach Chełmna na Pomorzu, jednakże plany te przekreśliła wojna polsko-bolszewicka. Na początku sierpnia 1920 r., gdy ACz zagroziła Warszawie, Zajączkowski zaciągnął się do Wojska Polskiego (WP). Wcielony początkowo do 8. Pułku Saperów w Poznaniu, otrzymał przydział do kompanii pontonowej. 9 sierpnia tego roku, na własną prośbę, został przeniesiony do MW, gdzie przeszedł wstępną weryfikację w stopniu kapitana marynarki. Otrzymał przydział do kadry MW w Toruniu na stanowisko dowódcy kompanii marszowej 3.batalionu Pułku Morskiego. Jego pododdział nie zdążył wyruszyć na front, gdyż ACz została wcześniej rozgromiona w bitwie warszawskiej. Jesienią 1920 r. Pułk Morski rozformowano.

30 stycznia 1921 r., na podstawie dekretu weryfikacyjnego Naczelnego Wodza WP marszałka Józefa Piłsudskiego (1867–1935), Zajączkowski awansował na komandora podporucznika. W grupie oficerów MW wyjechał do Wielkiej Brytanii po odbiór sześciu poniemieckich kontrtorpedowców przyznanych Polsce decyzją Rady Ambasadorów mocarstw zwycięskiej Koalicji. Wyznaczony dowódcą jednego z nich – kontrtorpedowca ORP „Mazur” (eksniem. „V-105”), wraz z pozostałymi pięcioma jednostkami przybył do Polski we wrześniu 1921 r. Po remoncie w Warsztatach Portowych w Pucku i skompletowaniu załogi ORP „Mazur” podniósł banderę wojenną 2 sierpnia 1922 r. Zajączkowski dowodził nim do 1 października tego roku. Równolegle zimą 1921/1922 wykładał wiedzę okrętową na uruchomionych w Toruniu Tymczasowych Kursach Instruktorskich dla Oficerów MW (TKIO). 1 października 1922 r., po przekształceniu TKIO w Oficerską Szkołę MW (OSMW, od 19 października 1928 r. Szkoła Podchorążych MW), został odwołany ze stanowiska dowódcy ORP „Mazur” i objął funkcję pomocnika komendanta OSMW ds. wyszkolenia (dyrektor nauk), którą sprawował do 1926 r. Jego zasługą było opracowanie struktury organizacyjnej szkoły (od 1924 r. naukę przedłużono z dwóch do trzech lat) i programów nauczania oraz dobór fachowej kadry dydaktycznej. Opublikował wówczas pierwszy polski podręcznik dowodzenia okrętem pt. Wiedza okrętowa (Toruń 1926).

W okresie od 25 lutego 1927 r. do września 1939 r. dowodził Flotyllą Pińską (od 17 października 1931 r. Flotylla Rzeczna) – związkiem operacyjno-taktycznym MW na wodach śródlądowych, którego zadaniem było wspieranie działań wojsk lądowych mających bronić wschodniej granicy Rzeczypospolitej. Jego zasługą było przekształcenie zaniedbanej Flotylli w pełnowartościową jednostkę bojową poprzez podniesienie dyscypliny i wyszkolenia taktycznego marynarzy, utrzymywanie jednostek pływających we właściwym stanie technicznym oraz popieranie nowatorskich rozwiązań organizacyjno-technicznych. Z inicjatywy Zajączkowskiego zorganizowano Rzeczną Eskadrę Lotniczą wyposażoną w wodnosamoloty, eksperymentowano z nowymi środkami walki (tzw. amunicja chemiczna, miny rzeczne) oraz budowano prototypowe jednostki pływające. W uznaniu zasług 1 stycznia 1929 r. otrzymał awans na komandora porucznika, a 18 lipca 1935 r. – na komandora. Cieszył się szacunkiem i popularnością zarówno wśród marynarzy, jak i mieszkańców Pińska (brus. Пінск), którzy nadali mu przydomek „książę Polesia” lub „książę na Pinie”. W 1939 r. aktywnie uczestniczył w przygotowaniach do wojny z Niemcami. Wiosną tego roku był inicjatorem sformowania Oddziału Wydzielonego rzeki Wisły, w którego skład wchodziło kilka uzbrojonych kutrów Flotylli Rzecznej MW. W okresie od 30 kwietnia do 15 czerwca 1939 r. pełnił obowiązki dowódcy Obrony Wybrzeża Morskiego, zastępując chorego kontradmirała Józefa Unruga (1884–1973).

Po ataku Niemiec na Polskę Zajączkowski przystąpił do realizacji planu osłony granicy wschodniej (Polesia), który definitywnie przekreśliła agresja ZSRR na Polskę 17 września 1939 r. Niski stan wód na rzekach uniemożliwiał wycofanie monitorów i statków uzbrojonych na zachód. Działając z rozkazu gen. Franciszka Kleeberga (1888–1941), któremu Flotylla podlegała operacyjnie, Zajączkowski nakazał zatopienie wszystkich jednostek pływających, po czym przyłączył się wraz z marynarzami do przedzierającej się do Warszawy Samodzielnej Grupy Operacyjnej (SGO) „Polesie”. Po kapitulacji SGO pod Kockiem (6 października 1939 r.) gen. Kleeberg zwolnił z dalszej służby oficerów MW. Zajączkowski przedarł się jednak do Warszawy, a następnie via Białystok – Wilno – Ryga – Tartu – Kowno – Sztokholm przedostał się do Francji, gdzie 31 grudnia 1939 r. zameldował się w ekspozyturze Kierownictwa MW (KMW).

Na początku stycznia 1940 r. wysłano go do Wielkiej Brytanii z zadaniem organizowania polskiego szkolnictwa morskiego na Zachodzie. W okresie od 18 stycznia do 18 września 1940 r. był komendantem SPMW zorganizowanej w brytyjskiej bazie morskiej Devonport na pokładzie okrętu-bazy ORP „Gdynia” (ekss/s „Kościuszko”), a następnie dowódcą ORP „Gdynia” (21 września 1940 – czerwiec 1941). W okresie od 24 czerwca 1941 r. do 16 czerwca 1942 r. był szefem Misji werbunkowej w Kanadzie, pozyskującej ochotników do służby w polskiej MW. Po powrocie do Anglii przez miesiąc pozostawał w dyspozycji szefa KMW, po czym objął funkcję szefa Biura Studiów w KMW (29 lipca 1942 r. – 29 stycznia 1944 r.). W ostatnim roku wojny pełnił funkcję komendanta Komendy Morskiej „Południe” zlokalizowanej w Plymouth oraz dowódcy 2. Dywizjonu Kontrtorpedowców. Po zakończeniu działań wojennych w Europie i rozwiązaniu polskiej MW odszedł z czynnej służby 2 października 1947 r. i wyemigrował do Kanady. Początkowo prowadził niewielką farmę w Keswick, a następnie przeniósł się do Toronto, gdzie pracował w biurze prawniczym.

Był żonaty z estonką Johanną (Anną) Kolts, zaślubioną 17/30 czerwca 1917 r. w kościele protestanckim w Rewlu, z którą miał dwie córki: Janinę (ur. 1918) i Helenę (ur. 1922).

Zmarł 19 grudnia 1977 r. w Toronto. Został pochowany na cmentarzu w Mount Pleasant. Pozostawił wspomnienia Lata młodości i wojna światowa na Bałtyku (Toronto 1970).

Uhonorowany był odznaczeniami: rosyjskim Orderem św. Stanisława III kl. z mieczami i kokardą (1916), brytyjskimi: Defence Medal i War Medal 1939–1945, francuską Komandorią Legii Honorowej oraz polskimi: Komandorią Polonia Restituta, Srebrnym i Złotym Krzyżem Zasługi oraz brązowym medalem „Za długoletnią służbę”.



Bibliografia:
Kadry morskie Rzeczypospolitej, red. J. K. Sawicki, t. 2: Polska Marynarka Wojenna, cz. I: Korpus oficerów 1918–1947, Gdynia 1996; Cz. Ciesielski, Twórcy polskiej marynarki wojennej. Uznanie i represje (1918–1946; 1945–1951), Gdańsk 1995; J. W. Dyskant, Flotylla Rzeczna Marynarki Wojennej 1919–1939, Warszawa 1994; D. Nawrot, Z Torunia do Okehampton. Rzecz o Szkole Podchorążych Marynarki Wojennej historią życia jej komendantów pisana, Gdynia 2010, s. 153–163; Список личного состава судов флота, строевых и административных учреждений Морского Ведомства, Петроград 1916; W. Zajączkowski, Lata młodości i wojna światowa na Bałtyku, Toronto 1970; Centralne Archiwum Wojskowe (CAW) w Rembertowie: sygn. AP 1769/89/5822 (akta personalne Zajączkowski Witold).