Wystawa dzieł sztuki na rzecz Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny (PTPOW) / Выставка произведений искусства в пользу Польского Обществa помощи жертвам войны, zorganizowany w stolicy Rosji w lutym–kwietniu 1916 r. pokaz z prywatnych kolekcji, mający na celu zebranie środków dla pozostających pod opieką towarzystwa Polaków –inwalidów.

Wystawa, której celem było zebranie środków na pomoc poszkodowanym Polakom oraz zaznajomienie stołecznej publiczności ze sztuką polską, odbywała się od 7/20 lutego do 31 marca/13 kwietnia w apartamencie nr 4 domu Biełozierskich przy nab. Fontanki [Фонтанки p. наб.] 24. Ten przebudowany w latach 1881–1882 przez architekta Ludwiga F. Jaffę (Ludwig Jaffe) na rodzinną kamienicę czynszową pałac miejski, był od roku 1883 własnością jednego z najbogatszych przedsiębiorców na Syberii w XIX wieku oraz działacza społecznego Alfonsa Koziełł-Poklewskiego (1809–1890), który zamieszkiwał tu wraz z rodziną – żoną Anielą z Rymszów (1830–1901) i dziećmi: Wincentym (1853–1929), Janem (1865–1925), Stanisławem (1868–1939) oraz Anną (1860–1908), żoną prezesa Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny generała lejtnanta Antona J. Riesenkampffa (1849–1919). Bogato zdobione, pełne zabytków eklektyczne wnętrza dawnej rezydencji Poklewskich stanowiły od roku 1913 siedzibę bankierskiej rodziny Bersonów.

Tłumnie odwiedzana przez elitę towarzyską stolicy ekspozycja na rzecz PTPOW odbyła się z inicjatywy Luizy v. Ludwiki Berson, córki Mikołaja. Oprócz niej pod tym samym adresem zamieszkiwali żonaty z Ludwiką Maysner Józef oraz Witold Bersonowie – ojciec i syn. Józef, kupiec I gildii, zatrudniony od 1897 r. przy Kolei Moskiewsko-Windawsko-Rybińskiej, od ok. 1900 r. pełnił funkcję dyrektora zarządzającego Banku „H. Wawelberg”, od ok. 1903 r. zaś do 1913 r. był jego współwłaścicielem. W 1914 r. został członkiem zarządu założonego w 1886 r. Banku Handlowego Wawelbergów [Банкирский Торговый дом Вавельбергов] przy prosp. Newskim [Невский пр.] 8, a od 1916 r. także właścicielem mieszczącego się pod tym samym adresem domu bankierskiego Berson & Co. Z kolei Witold, notowany jako mieszkaniec stolicy od 1913 r., w 1916 r. wymieniany jest w zarządzie wspomnianego domu bankierskiego Berson & Co. Co najmniej jeden z prezentowanych na wystawie obrazów wyszedł spod pędzla Alicji Bersonówny (ur. między 1881 a 1890 rokiem), która według Słownika artystów polskich i obcych w Polsce działających (1971, t. 1, s. 143) była prawdopodobnie córką Józefa.

Komitet organizacyjny tego charytatywnego przedsięwzięcia tworzyli: żona generała majora Jana Jacyny (1861–1930) Wiktoria z Ossowieckich (1872–1944) – utalentowana rzeźbiarka, która po wyjeździe do odrodzonej ojczyzny wystawiała w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych; adwokat i działacz społeczny Konrad Niedźwiecki (1855–1944) jako przewodniczący; Luiza N. Berson jako honorowa przewodnicząca; Bolesław Grodziecki (1875–1960), dyrektor zarządzający Towarzystwa Akcyjnego „Prowołoka” w charakterze skarbnika; żona przemysłowca i posła do II i III Dumy Państwowej Władysława Żukowskiego (1860–1916) Jadwiga z Jałowieckich (1875–1951) oraz S. Guszkowski jako sekretarz, a także niejaki I. Woron (?).

Jak podaje „Gazeta Polska”, głównym kuratorem ekspozycji przy nab. Fontanki 24 był Tadeusz Bucholc. Chodzi tu jednak najprawdopodobniej o absolwenta petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych (ASP) z 1886 r. i wieloletniego stołecznego nauczyciela malarza Teodora Bucholca (ur. 1857). Wspomagali go inicjatorka ekspozycji L. Berson, Jan Górecki – zapewne tożsamy z malarzem studiującym na petersburskiej ASP, a następnie w Paryżu, i niejaki Brodski. Roli kuratorów działu polskiego podjęli się znani stołeczni artyści i działacze społeczni: malarz batalista Wiktor Mazurowski (1859–1944), malarz i konserwator dzieł sztuki oraz wiceprezes wykonawczy Piotrogrodzkiego Koła Warszawskiego Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości (PKTOnZP) Aleksander Borawski (1861–1942) i Jasiński – prawdopodobnie osiadły w Warszawie Zdzisław Piotr Jasiński (1863–1932), także malarz, który od lat 90. XIX w. bywał w Rosji, w tym w Petersburgu.

Pokazywane publiczności obiekty pochodziły z kolekcji prywatnych Piotrogrodu i Carskiego Sioła [Царское Село] (obecnie Puszkin [Пушкин]). Użyczyli ich m.in. właściciele pałacu Marmurowego, pałaców na wyspie Kriestowskiej [Крестовский остров] przy prosp. Kriestowskim [Крестовский пр.] 22 (letniego) – gdzie mieszkali od roku 1884 – i 18 (myśliwskiego) książęta Biełosielscy-Biełozierscy, do których należał też sprzedany w 1884 r. wielkiemu księciu Sergiuszowi Aleksandrowiczowi (1857–1905) pałac przy moście Aniczkowskim na rogu prosp. Newskiego 41 i nab. Fontanki 42, oraz posiadacz kolejnego pałacu przy prosp. Newskim (nr 86) dyplomata hr. Michaił M. Pierowski-Pietrowo-Sołowowo (1870–1954), żonaty z córką członka Rady Państwa hr. Borisa A. Pierowskiego (1815–1881) Marią B. Pierowską (1845–1890). Rzymskokatolicka Akademia Duchowna udostępniła cztery prace autorstwa A. Borawskiego, a stołeczna Rada Adwokacka portrety Włodzimierza Spasowicza (1829–1906) pędzla Ilji Je. Riepina (1844–1930), i Władimira N. Gerarda (1839–1903). Ponadto baronowa Antonina Kruzenstern i L. F. Katani użyczyły dwa obrazy marynisty Iwana K. Ajwazowskiego (1817–1900), a żona wielkiego księcia Sergiusza Aleksandrowicza Jelizawieta Fiodorowna (Ludwika Alicja von Hessen-Darmstadt, 1864–1918) Kwiecień pędzla Marii K. Baszkircew (1858–1884). Z kolei zamieszkały przy prosp. Newskim 135 przedsiębiorca i członek PKTOnZP Adam Smoliński (1868 – po 1942) wypożyczył wizerunek Mieszka I pędzla Aleksandra Orłowskiego (1777–1832) i Zwycięzców Januarego Suchodolskiego (1797–1875). Taki wybór dzieł był siłą rzeczy dość przypadkowy i nierówny pod względem artystycznym. Jak pisała w „Dzienniku Petrogradzkim” (nr 1716, s. 3) W. Staśkiewicz-Skorobohata, zapewne publicystka i malarka Zofia Stankiewicz-Skorobohata (1871 – po 1838), „znalazło się tu sporo dzieł naprawdę interesujących, ale jednocześnie widzimy też szereg obrazów, świadczących o osobistych sympatiach ich właścicieli, nie zawsze sięgających poziomu prawdziwej sztuki”.

Wypożyczone obiekty, w przeważającej liczbie prace malarskie, zgrupowano w trzech działach: malarstwa obcego, głównie dawnego, malarstwa polskiego i rosyjskiego. Towarzyszyło im rzemiosło artystyczne, obejmujące meble, broń i wyroby jubilerskie. Wśród polskich pamiątek znalazły się m.in. datowany na rok 1683 róg myśliwski króla Jana III Sobieskiego (1629–1696) oraz należące niegdyś do królów polskich z dynastii saksońskiej kandelabry z saskiej porcelany z herbami Polski i Saksonii.

Pierwszy okazały ilościowo dział wystawy obejmował prace takich mistrzów jak: Rafael (właśc. Raffaello Santi, 1483–1520), Peter Paul Rubens (1577–1640), Bartolomé Estéban Murillo (1617–1682), Giovanni Battista Tiepolo (1696–1770), Jean-Baptiste Greuze (1725–1805), Marcello Bacciarelli (1731–1818) oraz portrecistów: Élisabeth-Louise Vigée Le Brun (1755–1842), Jana Chrzciciela Lampiego (1751–1830) ojca i Jana Chrzciciela Lampiego (1775–1837) syna, przy czym wyższy poziom artystyczny prezentowały w tym dziale właśnie konterfekty. Wątpliwości budził rzekomy Autoportret Rembrandta van Rijna (1606–1669). Z współczesnych malarzy zachodnioeuropejskich pokazywano m.in. prace Włocha Vittoria Mattea Corcosa (1859–1933) i szwajcarskiego artysty Paula Roberta (właśc. Léo-Paul Samuel Robert, 1851–1923).

W dziale polskim znalazły się m.in. dzieła: wedutysty Marcina Zaleskiego (1796–1877), Artura Grottgera (1837–1867), Jana Matejki (1838–1893), Henryka Siemiradzkiego (1843–1902), Kazimierza Stabrowskiego (1869–1929), Wilhelma Kotarbińskiego (1848–1921), od 1915 r. akademika stołecznej ASP, jej absolwentów: Stefana Aleksandra Bakałowicza (1857– 1947) i Jana Ciąglińskiego (1858–1912/1913), batalisty Józefa Brandta (1841–1915), pejzażysty Aleksandra Gierymskiego (1850–1901) i innych. Głośne nazwiska reprezentowane były jednak poprzez przeciętne prace, „niedające pojęcia o prawdziwej wartości ich autorów”. Brakowało też obrazów cenionych nad Newą młodych polskich artystów, z wyjątkiem pejzażu kolejnego absolwenta tutejszej ASP Konstantego Wróblewskiego (1868–1939). Uznając za perłę ekspozycji kolorowane rysunki Grottgera, recenzentka „Dziennika Petrogradzkiego” do wybitniejszych dzieł zaliczyła: W kąpieli Siemiradzkiego, Bitwę z tatarami Brandta, Ulicę w Norymberdze Gierymskiego oraz Wnętrze kościoła Zaleskiego.

Poziomem artystycznym górował zdecydowanie dział rosyjski, w którym przeważały portrety. Reprezentowany on był m.in. przez prace Karła P. Briułłowa (1799–1852), marynisty I. K. Ajwazowskiego, I. Je. Riepina, uczennicy W. Kotarbińskiego M. K. Baszkircew, portrecisty Walentina A. Sierowa (1865–1911), Aleksandra N. Benois (1870–1960) oraz pejzażystów Nikołaja K. Rericha (1874–1947) i Archipa I. Kuindżego (1841–1910), którego utrzymany w ciemnej tonacji obraz Chrystus w ogrodzie Getsemani (1901) dostarczony przez powstałe w 1909 r. Towarzystwo Artystów im. A. I. Kuindżego, wzbudził szczególny zachwyt W. Staśkiewicz-Skorobohatej. Wiadomo, że sam I. Riepin udostępnił Autoportret (zapewne ten z 1894 r.), portrety: rzeźbiarza Marka M. Antokolskiego (1843–1902), krytyka muzycznego i artystycznego Władimira W. Stasowa (1824–1906) i fizjologa i popularyzatora nauki księcia Iwana R. Tarchanowa alias Tarchan-Mourawi (1846–1908) z 1892 r. oraz wypożyczony ze stołecznego gimnazjum obraz Hiob i jego przyjaciele (1869) i kompozycję Zachód słońca ze zbiorów księżnej Tarchan-Mourawi. Z prac W. Sierowa pokazano trzy portrety: tancerza i choreografa Michaiła M. Fokina (1880–1942), W. W. Stasowa z 1883 r. i prawnika Aleksandra N. Turczaninowa (1838–1907).

Wystawie towarzyszył katalog opracowany przez bliżej nieznanego Bocianowskiego oraz sprzedawana na miejscu praca zbiorowa „Rosja Polsce” [Россия Польше]. Specjalny numer poświęciło ekspozycji prestiżowe stołeczne pismo „Stolica i usad’ba” [Столица и усадьба] z 15/28 marca 1916 r. (nr 54, s. 19–22). Zorganizowano również cykl wtorkowych spotkań muzycznych. Dzięki Bersonom oraz W. Jacynowej i solistce Teatru Wielkiego w Warszawie Hannie Skwareckiej, od 1924 r. Maliszewskiej (1886–1966), jedno z nich zamieniło się w charytatywny raut. W części artystycznej tego wieczoru wystąpili: Skwarecka, pianistka Jadwiga Zaleska (ur. 1879) – prywatnie żona W. Mazurowskiego, aktor Henryk Rydzewski (1890–1949), soliści Zaniboni, Dubose, Kuchlin, a w popisie tanecznym Lunia Nester. Wśród zaproszonych gości byli m.in. wiceprezes i członek Komitetu Głównego PTPOW, poseł do I–III Dumy Państwowej, inż. komunikacji Henryk Święcicki (1852–1916), piotrogrodzcy posłowie zagraniczni – japoński Motono i angielski George William lord Buchanan (1854–1924), ks. Golicyna (zapewne Agłaja Pawłowna [1893–1984] zamieszkała przy Fontance 148), baronowa A. Kruzenstern. Dochód z tego wydarzenia wyniósł 1 tys. rub. Całkowity dochód ze zorganizowanej pod auspicjami PTPOW ekspozycji, sięgający w połowie marca 20 tys. rub., przeznaczony został na wsparcie rannych Polaków, którym inwalidztwo uniemożliwiało powrót do kraju. Wiadomo, że w samą niedzielę przed rautem zebrano 3,5 tys. rub. Na podstawie dostępnych źródeł nie udało się ustalić ostatecznie zebranej kwoty.


Bibliografia:
Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, Warszawa–Wrocław–Kraków–Gdańsk, 1971, t. 1 (A–C), s. 143 (Bersonówna Alicja), 268 (Bucholc Tadeusz), 1975, t. 2 (D–G), s. 434 (Górecki J.), 1979, t. 3 (H–Ki), s. 261–264 (Jasiński Zdzisław Piotr); „Dziennik Petrogradzki” 1916, nr 1713, 20 lutego/4 marca, s. 3 (Ika, Raut na wystawie dzieł sztuki na rzecz P.T.P.O.W.), nr 1716, 23 lutego/7 marca, s. 3 (W. Staśkiewicz-Skorobohata, Wystawa dzieł sztuki P.T.P.O.W.); „Głos Polski” 1916, nr 6, 7/20 lutego, s. 20 (Wystawa P.T.P.O.W.), nr 10, 6/19 lutego, s. 5, 7, 11–15 (il.), 17 (informacja i il.); „Stolica i usad’ba” [Столица и усадьба] 1916, nr 54, 15 marca 1916 r., s. 19–22; Petersburskie/piotrogrodzkie księgi adresowe z lat 1897–1916.