Wystawa Dzieł Sztuki Artystów Polskich na rzecz Polskiej Macierzy Szkolnej / Выставка произведений искусства польских художников в пользу Польского просветительского общества «Польска мацеж школьна» (1918).

W dniach od 25 kwietnia/7 maja do 15 czerwca 1918 r. w siedmiu salach pałacu Aniczkowskiego [Аничков дворец] przy prosp. Newskim [Невский пр.] 39 odbyła się charytatywna Wystawa Dzieł Sztuki Artystów Polskich zorganizowana przez utworzoną 17 sierpnia 1915 r., a przeniesioną we wrześniu 1916 r. z Moskwy do Piotrogrodu Radę Zjazdów Polskich Organizacji Pomocy Ofiarom Wojny (POPOW). Dochód z tej ekspozycji przeznaczony został na potrzeby stołecznych placówek szkolnych znajdujących się pod opieką powołanej do życia nad Newą w 1907 r. Polskiej Macierzy Szkolnej (PMSz). W związku z rosnącym napływem do Piotrogrodu przesiedleńców z Królestwa Polskiego w lipcu 1915 r. Zarząd PMSz porozumiał się z Komitetem Głównym POPOW, który w październiku tegoż roku przekazał PMSz 54 tys. rub. oraz zadeklarował dalsze miesięczne wpłaty wysokości 10 tys. rub. na działalność oświatową wśród napływających dzieci. Pozbawione dotacji rządowych po rewolucji październikowej 1917 r. polskie szkoły nie mogły też liczyć na równie silne co przed jej wybuchem wsparcie finansowe ze strony PMSz i POPOW, przez co znajdowały się w trudnej sytuacji finansowej.

W skład komitetu organizacyjnego wystawy weszli: Ludwika Bersonowa, Z. Orłowa-Gundelachowa, Z. Krosnowska, Bolesław Grodziecki, Jan Górecki, J. Karczewska, inż. Stanisław Korsak, ceniony architekt Marian Lalewicz (1876–1944), Rozwadowski, malarze Kazimierz Stabrowski (1869–1929) i Wiktor Mazurowski (1859–1944) oraz członkowie PMSz: inż. Tadeusz Baniewicz i Władysław Minkiewicz. Jej oficjalnego otwarcia dokonał metropolita arcybiskup wileński Edward Ropp (1851–1939), a okolicznościowe przemówienie wygłosił biskup mohylewski Jan Cieplak (1857–1926). Po wystawie zaproszonych gości oprowadzał inż. Stefan Jabłoński. Była ona otwarta codziennie od 12.00 do 20.00, a od 15.00 do 18.00 organizowano podwieczorki muzyczne. Bilet wstępu kosztował 1 rub.

W ekspozycji udział wzięło wielu polskich artystów od lat związanych ze środowiskiem petersburskim bądź też przebywających nad Newą czasowo. W grupie tej byli m.in. absolwenci stołecznej ASP prof. K. Stabrowski, W. Mazurowski, Zofia Baudouin de Courtenay (1878–1969) i J. Górecki oraz poznański malarz Stanisław Wróblewski. Stabrowski zaprezentował cykl widoków wulkanu Pico-de-Tejde (m.in. Cień wulkanu w chmurach) oraz pejzaży włoskich, Mazurowski sceny batalistyczne od czasów napoleońskich (Przejście przez Niemen) po współczesne, Baudouin de Courtenay imitacje malarstwa bizantyjskiego, Górecki projekty dekoracji teatralnych, a Wróblewski pejzaże z okolic Kazimierza nad Wisłą. W gronie znanych artystów swe prace zaprezentował również Galicjanin Wojciech Kossak (1856–1942), który wystawił także prace ojca Juliusza (1824–1899). Wśród zdolnej młodzieży znaleźli się działający w Paryżu malarz, powieściopisarz i krytyk sztuki Jan Żyznowski (1889–1924) oraz ówczesny kapitan Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego (Naczpolu), a były porucznik Pawłowskiego Pułku Lejbgwardii Stanisław Ignacy Witkiewicz „Witkacy” (1885–1939). Z jego prac pokazano tam: Pocałunek mongolskiego księcia w lodowej pustyni (obecnie w MNW), Noc wiosenna, Człowiek zeteryzowany oraz rysunki Córka młynarza i Pokuta.

Zapewne z oszczędności wystawie nie towarzyszył drukowany katalog. W zamieszczonej w piotrogrodzkim „Dzienniku Narodowym” (1918, nr 189) recenzji, oddającej należny hołd dziełom Stabrowskiego i Mazurowskiego, najwięcej uwagi i miejsca poświęcono pracom Witkiewicza jako wnoszącym „nowe wartości do ubogiej nowoczesnej sztuki”. Pochwały dostały się również organizatorom za sprawne przygotowanie ekspozycji, gustowną aranżację oraz obsługę sprzedaży prac. Według Janusza Dreglera autorem tej recenzji był najprawdopodobniej Leon Reynel (1887–1931), skoligacony z Witkiewiczami finansista i literat, miłośnik sztuki i animator polskiego życia artystycznego nad Newą, stały bywalec Kawiarni Polskiej i czasowo współlokator Witkacego.

Prezentowanej w centrum miasta ekspozycji, na którą składało się ponad 500 eksponatów w postaci obrazów, szkiców, rysunków i rzeźb, towarzyszył kiermasz produktów, głównie odzieży i rękodzieła (ok. 4 tys.) przekazanych nieodpłatnie przez zarządzane przez Radę Zjazdów POPOW, PMSz, Centralny Komitet Obywatelski (CKO) i Sekcję Sanitarno Żywnościową zakłady oraz organizacje społeczne, wykonanych w znacznej części przez podopiecznych tych instytucji. W trakcie jej trwania organizowano również artystyczno-naukowe imprezy towarzyszące zwane wieczorami polskimi. Były to odczyty (m.in. Stanisława Janczewskiego pt. Mickiewicz i filomaci [13 maja], Zygmunta Borawskiego Twórczość Matejki [16 maja] i Jana Żyznowskiego Wit Stwosz [20 maja]), wieczory recytatorskie –16 maja Nina Nowodworska deklamowała wiersze Bronisławy Ostrowskiej (1881–1928) i Lucjana Rydla (1870–1918), oraz koncerty przygotowywane z udziałem profesjonalnych artystów i muzyków-amatorów przez znaną działaczkę społeczną i pianistkę Lucynę Robowską (1890–1939) – m.in. „Szlakami współczesnej myśli poetyckiej melodii ludowej” (10 maja), „Szlakami poloneza” (11 maja), „Szlakami polskie pieśni bojowej i żołnierskiej” (18 maja), czy recitale pieśni polskich warszawskiej śpiewaczki operowej Ady Lenczewskiej-Krajewskiej (21 maja) i fortepianowy samej Robowskiej, która zagrała wiązankę utworów polskich kompozytorów (26 maja), a wreszcie cykl czterech koncertów symfonicznych pod batutą Grzegorza Fitelberga (1879–1953) – od 2 czerwca. Odczyty organizowano w poniedziałki, zaś koncerty we wtorki i soboty.

Kiermasz prezentowanych prac odbywał się do czwartku 30 maja 1918 r. Następnego dnia po zamknięciu ekspozycji, tj. w niedzielę 16 czerwca tegoż roku, odbyła się licytacja niesprzedanych w trakcie trwania wystawy dzieł sztuki. Nie udało się niestety ustalić, jaki dochód przyniosło całe przedsięwzięcie.



Bibliografia:
J. Degler, Witkacego portret wielokrotny. Szkice i materiały do biografii (1918–1939), Warszawa 2009, s. 503–507 (Aneks 8, tu przedruk rec. Reya [L. Reynela?] z „Dziennika Narodowego” 1918, nr 189, s. 3); „Dziennik Narodowy” 1918, nr 186, s. 4 (Otwarcie wystawy i kiermaszu P.O.P.O.W. w pałacu Aniczkowskim), nr 189, 11 maja, s. 3 (Wystawa i Kiermasz na rzecz Polskiej Macierzy Szkolnej w pałacu Aniczkowskim), nr 190, 12 maja, s. 3, nr 191, 14 maja, s. 3 (Wystawa i Kiermasz na rzecz Polskiej Macierzy Szkolnej w pałacu Aniczkowskim) nr 194, 17 maja, s. 3 (Trzeci wieczór muzyczny na Wystawie-Kiermaszu), nr 196, 19 maja, s. 3, nr 198, 23 maja, s. 3 (Czwarty wieczór na wystawie-kiermaszu), nr 199, 24 maja, s. 3 (Z Wystawy-Kiermaszu w Pałacu Aniczkowskim), nr 200, 25 maja, s. 3 (Wystawa Dzieł Sztuki Artystów Polskich w Aniczkowskim Pałacu, Z wystawy i kiermaszu w pałacu Aniczkowskim oraz Piąty wieczór na wystawie-kiermaszu), nr 202, 28 maja, s. 4, nr 205 1 czerwca, s. 4 (Z wystawy i kiermaszu w pałacu Aniczkowskim), nr 212 9 czerwca, s. 4, nr 215, 13 czerwca, s. 4 (Z wystawy w Aniczkowskim Pałacu), nr 216, 15 czerwca, s. 4, nr 221, 21 czerwca (Dzieła artysty Jana Góreckiego na wystawie w Pałacu Aniczkowskim rec. Stanisława Woźnickiego).