Wśród Rosjan. Adam Mickiewicz (1798–1855) w Petersburgu / Адам Мицкевич (1798–1855) в Петербурге.

Adam Mickiewicz urodził się 24 grudnia 1798 r. w Zaosiu koło Nowogródka (lub w Nowogródku), w rodzinie szlacheckiej h. Poraj, pierwsze 25 lat życia spędził na Litwie – w Nowogródku i Wilnie. Po ukończeniu podjętych jesienią 1815 r. studiów na Uniwersytecie Wileńskim od września 1819 r. pracował jako nauczyciel w Kownie. Uważano go już wtedy za wybitną indywidualność, był autorem Ballad i romansów, poematu Grażyna, II i IV części Dziadów.

23 października/4 listopada 1823 r. aresztowano Mickiewicza pod zarzutem przynależności do tajnego studenckiego Towarzystwa Filomatów. Został osadzony w wileńskim więzieniu, z którego wyszedł 21 kwietnia/3 maja 1824 r. za poręką wybitnego historyka profesora Joachima Lelewela (1786–1861), pozostając jednak pod dozorem policji. 14/26 sierpnia 1824 r. zapadł wyrok w procesie filomatów, oskarżonych o to, że „zamierzali szerzyć nierozsądny polski nacjonalizm”. Mickiewicza skazano na zesłanie do Rosji i pobyt „w oddalonych od Polski guberniach”.

Opuścił Wilno 25 października/6 listopada 1824 r. Poprzedzony famą znakomitego poety i politycznego skazańca dotarł do Petersburga 9/21 listopada 1824 r. Nagle znalazł się w nurcie życia wielkiego świata, w mieście ogromnym i tchnącym przepychem, jakże kontrastującym z prowincjonalną atmosferą rodzimej Wileńszczyzny. Spędził wtedy w rosyjskiej stolicy niespełna trzy miesiące, czekając na wyznaczenie miejsca pracy; miała nim być Odessa.

Z pierwszego pobytu Mickiewicza w rosyjskiej stolicy zachowało się niewiele konkretnych informacji, głównie wzmianki we wspomnieniach przyjaciół o towarzyskich koneksjach poety. Jedną z pierwszych spotkanych po przyjeździe nad Newę osób był tłumacz i publicysta Józef Przecławski (1799–1879), z którym wspólnie oglądali zalane wówczas przez powódź podpetersburskie miejscowości. Poznał go w mieszkaniu orientalisty Józefa Sękowskiego (1800–1858). Podróż i pierwsze swoje petersburskie wrażenia wprowadził do Ustępu trzeciej części Dziadów. Uczynił to jednak dopiero z perspektywy kilku lat, w 1832 r., co z pewnością miało wpływ nie tylko na ich poetycką, lecz i ideową stylizację. Nie wiadomo, czy tak widział Petersburg w 1824 r., czy tak wspominał miasto dopiero z perspektywy emigracyjnej.

Dla jego późniejszej twórczości szczególnie ważna okazała się pamięć o nawiązanych wtedy przyjaznych relacjach z kręgiem spiskujących rosyjskich oficerów ze Związku Północnego, którzy rok później wywołają tragicznie zakończone powstanie dekabrystów. Mickiewicz bywał u oficera i poety Aleksandra A. Bestużewa Marlinskiego (1797–1837); zaprzyjaźnił się z poetą Kondratijem F. Rylejewem (1795–1826), który z wyroku sądu w lipcu 1826 r. został powieszony – po nim imię Konrada nosił mickiewiczowski Wallenrod; poświęcił im wiersz Do przyjaciół Moskali. Wspominał dekabrystów jeszcze w latach 40. XIX w. w paryskich wykładach. Poznał też innego poetę księcia Aleksandra I. Odojewskiego (1802–1839), który zmarł, służąc w batalionie karnym na Kaukazie. Wielu dekabrystów pochodziło z bogatych i utytułowanych rodzin, podobnie wysokie koligacje mieli ich cywilni towarzysze – jak poeta i literat książę Piotr Wiaziemski (1792–1878). Srogość wymierzanych kar wstrząsnęła poetą.

W końcu stycznia 1825 r. Mickiewicz wyruszył z Petersburga do Odessy, gdzie miał podjąć pracę nauczycielską. Podróżował niespiesznie, od Morza Białego do Czarnego. „Przekroiłem teraz całą Rosję z północy na południe […]. Przebywałem step nieprzejrzany, gdzie między stacją jedną a drugą nic prócz ziemi i nieba nie widać […] oglądałem po raz pierwszy skały, o których tylko z książek wiemy. Był to dla mnie widok nowy i zajmujący, ogromne piętra granitu i ponure między nimi wąwozy, wychodzące znowu na wielkie równiny” pisał do Antoniego Edwarda Odyńca (1804–1885) z Odessy pod koniec lutego 1825 r. (A. Mickiewicz, Dzieła, t. XIV: Listy, Warszawa 1998, s. 333).

W Odessie przebywał dziewięć miesięcy, spędzając czas w polskich i rosyjskich salonach, zdobywając serca dam, ujętych jego osobistym urokiem; podziw wzbudzały zwłaszcza poetyckie improwizacje Mickiewicza, które hojnie podczas tych wizyt wygłaszał. Korzystając z zaproszenia hrabiny Karoliny z Rzewuskich Sobańskiej (1795–1885), uczestniczył w wycieczce na Krym, wojażując w towarzystwie m.in. przyszłego pisarza Henryka Rzewuskiego (1791–1866) i carskich agentów – generała Iwana O. Witta [Jan de Witte] (1781–1840) oraz Aleksandra Boszniaka. Dla formowania poetyckiej wyobraźni Mickiewicza wspaniałość nowo odkrywanego pejzażu, ukraińskich stepów, gór i morza Krymu, wywarła wpływ porównywalny z widokami Alp.

W grudniu 1825 r. Mickiewicz został przeniesiony do Moskwy i przypisany (bez obowiązku pracy) do kancelarii gubernatora, księcia Dmitrija W. Golicyna (1771–1844). Opublikował odwołujący się do osobistych przeżyć tom Sonety (1826), zawierający przełomowe dla poetyki romantyzmu dwa cykle wierszy – pierwszy, odeski, elegancko eksponował uroki miłości zmysłowej, a Sonety krymskie łączyły nasycone emocjonalnością spojrzenie na piękno przyrody z przełamywaniem poetyckich konwencji, z mistrzowskim wprowadzaniem do poezji elementów orientalizmu. W Moskwie powstawał też Konrad Wallenrod, w zawoalowanym historycznym kostiumie podejmujący dylematy walki o wolność ojczyzny; uporczywe zakazy cenzury sprawiły, że poemat ukazał się drukiem dopiero w 1828 r. w Petersburgu.

Gdy po niemal trzech latach spędzonych poza Petersburgiem, na początku grudnia 1827 r. wracał do stolicy, był już innym człowiekiem – Europejczykiem o ugruntowanej sławie, świadomym swej wysokiej pozycji twórcą, swobodnie uczestniczącym w życiu artystycznej i towarzyskiej elity. „Przybycie jego do Petersburga sprawiło niesłychaną sensację. Rosjanie i Polacy prześcigali się w okazywaniu mu poszanowania. Prowadzimy życie prawdziwie karnawałowe, jedne obiady aż za północ przeciągające się szybko idą po drugich, a i tak zaprosin wszystkich przyjmować nie może” – notował historyk Mikołaj Malinowski (1799–1865). W gronie jego ówczesnych rosyjskich znajomych, w których domach bywał, znaleźli się także doradca cara Aleksandra I (1777–1825), reformator ustroju Rosji Michaił M. Speranskij (1772–1839), rodziny barona Antoniego A. Delwiga (1798–1831) i Aleksego M. Olenina (1763–1843), prezydenta ASP i Cesarskiej Biblioteki Publicznej.

Z Petersburgiem związało swe życie wielu Polaków. Do stolicy, centrum carskiej władzy, a także życia naukowego i artystycznego Północy, przybywali z ziem polskich przedsiębiorcy, załatwiający urzędowe sprawy, przyjeżdżali na studia młodzi Polacy z pozbawionego wyższych uczelni zaboru rosyjskiego, tu osiadali artyści. Ze wspomnień i listów wyłania się liczny poczet nazwisk osób z towarzyskiej i kulturalnej elity, arystokratów, pisarzy i artystów, spędzających wieczory w słynnych salonach; należał do nich salon znakomitej i pięknej pianistki Marii Szymanowskiej (1789–1831) przy ul. Italjanskiej 15 [Итальянская ул.]). Do kręgu petersburskich znajomych Mickiewicza należeli m.in. książęca rodzina Wołkońskich, książę P. Wiaziemski, księżna Tatiana W. Golicyna (1783–1841), hrabiowie Michał (1788–1856) i Mateusz (1794–1866) Wielhorscy, Józef Ignacy Kossakowski (1757–1829), Konstanty Rdułtowski (ur. 1804), rosyjscy pisarze Aleksandr S. Puszkin (1799–1837), Wasilij A. Żukowski (1783–1852), Iwan I. Kozłow (1779–1840) i polscy artyści.

Mieszkali wtedy w Petersburgu wysoko ceniony malarz Aleksander Orłowski (1777–1832), któremu poświęcił piękny fragment w III księdze Pana Tadeusza, oraz portrecista Jan Ksawery Kaniewski (1805–1867). Studiował w stolicy Walenty Wańkowicz (1799–1842), który wykonał rozpowszechniany w niezliczonych kopiach portret poety w romantycznej konwencji, „na Judahu skale”. Mickiewicz poznał także słynnego polskiego mistyka i malarza Józefa Oleszkiewicza (1777–1830), którego odwiedzał w mieszkaniu przy prosp. Jekatierynhofskim [Екатерингофский пр.]; zob. w Ustępie III części Dziadów wiersz Oleszkiewicz. Wielkie nazwiska zaprzyjaźnionych protektorów wskazują na wysokie koligacje osób, wśród których zwykł się obracać.

Jeszcze w Moskwie poznał A. Puszkina, spotykał go później w Petersburgu. Ślady tej przyjaźni i wzajemnej fascynacji pozostały w ich twórczości i przeszły do legendy: wspólna im naganna buntowniczość polityczna, długie rozmowy o poezji. Życzliwe relacje skończyły się po powstaniu listopadowym 1830 r.: Puszkin, opowiadający się za imperialną potęgą Rosji, potępiał patriotyczne słowa Mickiewicza (zob. m.in. polemikę z drezdeńskimi Dziadami w poemacie Jeździec miedziany, wiersze Oszczercom Rosji i Był tu śród nas). Mickiewicz z kolei uznał za zdradę deklarowanych dawniej ideałów potępianie przez autora Eugeniusza Oniegina wolnościowego zrywu Polaków.

Również w Moskwie, w listopadzie 1827 r., na miesiąc przed powrotem do Petersburga, Mickiewicz poznał M. Szymanowską, która po wielkim europejskim tournée została pianistką dworu cesarzowej i osiadła w Rosji. Jej petersburski salon gromadził arystokratyczną i artystyczną polską i rosyjską elitę. Poeta stał się nie tylko stałym, szczególnie cennym jego gościem (słynne poetyckie improwizacje! – choć najpopularniejszą z nich, nawiązującą do tragicznych losów Samuela Zborowskiego [ok. 1540–1584] wygłosił 24 grudnia 1827 r. w mieszkaniu pisarza i wydawcy Adama Rogalskiego [1800–1843]), lecz także domownikiem. Związany emocjonalnie z artystką, utrzymywał z nią bliskie więzy aż do opuszczenia Rosji. Spędzał czasem całe dni z nią i jej dorastającymi córkami – o czym wiadomo z dziennika starszej z nich, Heleny (1811–1861), żony przyjaciela Mickiewicza, współzałożyciela Towarzystwa Filomatów, potem petersburskiego prawnika Franciszka Malewskiego (1800–1870). Młodsza, Celina (1812–1855), po śmierci matki przybyła do Paryża, by zostać żoną Mickiewicza. A list polecający M. Szymanowskiej sprawił, że gdy 7/19 sierpnia 1829 r. poeta zatrzymał się w Weimarze, był kilkakrotnie życzliwie przyjmowany przez (wielbionego przezeń od wileńskiej młodości) Johanna Wolfganga Goethego (1749–1832) – brał udział w uroczystościach jego 80. urodzin, towarzyszył wielkiemu Mistrzowi w teatrze na przedstawieniu Fausta. Bywał też często w domu Kotomina [Дом Koтомина] przy prosp. Newskim [Невский пр.] 18, gdzie mieszkał Tadeusz Bułharyn (1789–1859) i gdzie zbierali się obok ministra sekretarza stanu Królestwa Polskiego Ignacego Turkułła (1797–1857) urzędnicy jego kancelarii, m.in.: Franciszek Szemioth (1802–1882), Maurycy Lambert Poniatowski (1796–1878), i K. Rdułtowski.

W Petersburgu Mickiewicz przezwyciężył ostatecznie zakazy cenzury i opublikował Konrada Wallenroda (1828). Ugruntował swą sławę i zdobył wielką pewność siebie, z którą gwałtownie zareagował na krytyczne uwagi o sonetach, jakie ukazały się w warszawskiej prasie. W szkicu O krytykach i recenzentach warszawskich (zamieszczonym jako wstęp w tomie Poezji, Petersburg 1829) lekceważąco i szyderczo potraktował warszawskie środowisko literackie. Nad Newą napisał też poświęcony Wacławowi Rzewuskiemu (1784–1831), a dedykowany tłumaczowi Sonetów krymskich na jęz. rosyjski poecie I. I. Kozłowowi poemat Farys (1828) oraz bezskutecznie zabiegał o możliwość wydawania polskiego pisma periodycznego „Iris”.

Petersburg był wówczas dla Mickiewicza miastem przyjaznym, pełnym polskich i rosyjskich druhów, miastem, w którym poeta bawił się i zdobywał nadspodziewanie sławę wielką. Gdy jednak po kilku latach Petersburg pojawił się w Ustępie do pisanej w Dreźnie trzeciej części Dziadów, przekształcił się w pamięci i wyobraźni poety w uosobienie carskiej Rosji. Zetknął się w rosyjskiej stolicy ze wspaniałością – lecz z emigracyjnego oddalenia uwydatnił ogrom, potęgę i okrucieństwo władzy. Te kontrowersyjne wrażenia zapisał w wierszach z Ustępu do trzeciej części Dziadów. Groźny i wrogi, przytłacza ogromem gmachów, pomników i ludzkiego okrucieństwa. Czy tak widział miasto już wtedy, gdy był w Rosji, czy też to oblicze stolicy dostrzegł dopiero przez dramatyczne wydarzenia historii, z oddalenia, z obcego kraju?

Po przyjeździe nad Newę podczas największej w XIX w. powodzi 9 listopada 1824 r. Mickiewicz zamieszkał w hotelu „Londyn” przy prosp. Newskim. Od listopada 1824 r. do stycznia 1825 r. wspólnie z przyjaciółmi filaretami F. Malewskim i Onufrym Pietraszkiewiczem (1793–1863) kwaterowali – według świadectwa tego ostatniego – na trzecim piętrze domu Warwarina [Дом Варварина] przy ul. Kazanskiej [Казанская ул.] (dawniej Bolszaja Mieszczanskaja [Большая Мещанская ул.]) 22. Podczas drugiego pobytu w Petersburgu od jesieni 1827 r. od zimy 1828 r. mieszkał z F. Malewskim w niezachowanym domu Żerbina [Дом И. Жербина] przy pl. Michjajłowskim [Михайловская пл.] (obecnie [Искусств пл.]) 2 – w zbudowanym na tym miejscu w 1928 r. budynku znajduje się dziś założone w 1898 r. Gimnazjum przy Muzeum Rosyjskim [Гимназия при Государственном Русском музее]. Od kwietnia 1828 r. do maja 1829 r. wspólnie wynajmowali pokoje w domu Joachima [Johanna Alberta Iochima] pod nr. 21 [Дом И. Иохима] przy ul. Kazanskiej 39. W 100. rocznicę śmierci poety w 1955 r. władze Leningradu umieściły na jego fasadzie okolicznościową rosyjskojęzyczną tablicę z napisem: „W tym budynku mieszkał wielki poeta polski Adam Mickiewicz od kwietnia 1828 do 15/27 maja 1829 r.”.

29 maja 1829 r. A. Mickiewicz, dzięki staraniom rosyjskich przyjaciół, m.in. T. Bułharyna, uzyskał zezwolenie na wyjazd z Rosji. W blasku zdobytej w Petersburgu sławy opuścił imperium, udawał się na zachód Europy. Zmarł 26 listopada 1855 r. w Konstantynopolu.

Petersburska Polonia żywo interesowała się Mickiewiczem, obchodząc związane z nim rocznice, m.in. w 30-lecie jego śmierci tygodnik „Kraj” zamieścił poświęcony mu obszerny dodatek (1885, nr 46). W 1898 r. w 100-lecie urodzin wieszcza zorganizowano nad Newą polsko-rosyjskie uroczystości (m.in. bankiet wydany 27 grudnia przez pisarzy rosyjskich), „Kraj” zaś poświęcił mu dwa numery specjalne (nr 50 i 51). W 1998 r. w 200-lecie urodzin poety, w ramach petersburskich obchodów Roku Mickiewiczowskiego, z inicjatywy Instytutu Polskiego w Petersburgu przy wsparciu Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz petersburskiej administracji miejskiej w zaułku Grafskim [Графский пер.] 8 odsłonięto (14 grudnia) brązowe popiersie Mickiewicza, wzorowane na rzeźbie Davida d’Angers z 1835 r. autorstwa znanego nad Newą rzeźbiarza akad. Grigorija D. Jastriebienieckiego. Napis na cokole po polsku i rosyjsku głosi: „Adam Mickiewicz (1798–1855). My z niego wszyscy. Wielkiemu polskiemu poecie z okazji 200-lecia urodzin. Rodacy”. Z tej samej okazji w kościele św. Stanisława przy ul. Sojuza pieczatnikow [Союза печатников ул.] 22/ ul. Mastierskiej [Мастерская ул.] 9 umieszczono z inicjatywy tamtejszego proboszcza ks. Krzysztofa Pożarskiego pamiątkową tablicę.

Alina Kowalczykowa z udziałem redakcji

Bibliografia:
Najważniejsze informacje zostały zgromadzone i opracowane w: J. M. Rymkiewicz, D. Siwicka, A. Witkowska, M. Zielińska: Mickiewicz. Encyklopedia, Warszawa 2001 (bibliografia); A. Witkowska, Słowiański Byron, w: Mickiewicz. Słowo i czyn, Warszawa 1998, s. 55–85; H. Szymanowska-Malewska, Dziennik, oprac. Z. Sudolski, Warszawa 1999. Zob. też: B. Jaśkiewicz, Mickiewicz Adam, w: Polski słownik biograficzny, Kraków–Warszawa–Wrocław 1975, t. 20, s. 694–706 (bibliografia); A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, s. 216–271; Адам Мицкевич и польский романтизм в русской культуре, В. А. Хорев (ответственный редактор), Мocква 2007; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Warszawa 1984, m.in. s. 104–127, 133–144, 146–158, 166–168, 180–182, 306–308 i wyd. ros. Sankt Petersburg 2003; A. Niechaj, Śladami Mickiewicza po Petersburgu / По следах Мицкевичa в Петербурге, seria „Polonica Petropolitana”, Петербург 2004, t. 1; J. Iwaszkiewicz, Petersburg, Warszawa 1976, rozdz. „Mickiewicz”, i wyd. ros. Я. Ивашкевич, Петербург, Санкт-Петербург 2002, s. 41–53 („Мицкевич”); О. А. Пржецлваский, Воспоминания, w: Поляки в Петербурге в первой половине XIX века, red. А. И. Федута, Москва 2010, s. 124–168 („Адам Мицкевич”); „Kraj” 1885, nr 46, 14/26 listopada, Dział Literacki „Kraju” poświęcony pamięci Adama Mickiewicza w 30-stą rocznicę jego śmierci, s. 9–40, 1898, nr 50, 12/24 grudnia, s. 5–28 (W setną rocznicę), nr 51, 19/31 grudnia, s. 7–20 (Stuletni jubileusz Adama Mickiewicza), 1899, nr 1–2, 5/17 stycznia, s. 30–36 (Uczczenie pamięci Mickiewicza przez Związek Pisarzy Rosyjskich).