Wóycicki (Woycicki, Wojcicki) Aleksander / Войцицкий Александр Станиславович (1878–1954), ksiądz, działacz społeczny, dr nauk politycznych i społecznych, profesor Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej (RzAD), Wyższych Kursów Polskich (WKP) (1916–1918), Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (1918–1924), profesor (1924–1939) i rektor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (1937–1939), profesor Uniwersytetu Warszawskiego (1945–1948).

Urodził się 5 marca 1878 r. w Mistowie koło Nowomińska (dziś Mińsk Mazowiecki) w rodzinie zamożnych gospodarzy Stanisława (1849–1942) i Karoliny (1849–1931) z domu Krzyżanowskiej, jako czwarte z sześciorga dzieci. Wykształcenie podstawowe zdobył w domu, pod opieką matki i domowego nauczyciela, a w 1892 r. ukończył dwuklasową szkołę miejską w Mińsku. Następnie kontynuował naukę w 3. Gimnazjum Państwowym w Warszawie. Udzielał korepetycji młodszym uczniom i za pozyskane pieniądze opłacał dla siebie tajne wykłady z literatury i historii polskiej u prof. Jana Nitowskiego (1859–1926). W ostatnich latach edukacji wybrał dla siebie dalszą drogę życiową i 9 września 1896 r. wstąpił do Metropolitalnego Seminarium św. Jana Chrzciciela w Warszawie.
3 lutego 1901 r. święceń kapłańskich udzielił Wóycickiemu w archikatedrze warszawskiej arcybiskup metropolita warszawski Wincenty Chościak-Popiel (1825–1912). Następnie Wóycicki pracował jako wikariusz w parafiach w Błoniach, Kołbieli, przy parafii pofranciszkańskiej NMP w Warce, Wiskitkach, Kutnie, oraz jako zastępca proboszcza w Kuflewie. Angażował się tam w działalność oświatową i społeczną, zakładał chóry, szerzył czytelnictwo. Zainteresował się także warunkami życia i pracy robotników z podwarszawskich miejscowości. Założył jedną z pierwszych w Polsce spółdzielni robotniczych „Żubr” (1903), zrzeszającą klasę robotniczą Żyrardowa. Kontakt ze środowiskiem robotniczym zaważył na jego zainteresowaniu pracą społeczną. Jako proboszcz przebywał krótko na placówkach w parafii Sobótka koło Łęczycy oraz w Kiczkach koło Mińska Mazowieckiego, po czym wyjechał zagranicę w celu podjęcia studiów nad problematyką społeczną.

Studia wyższe Wóycicki rozpoczął w 1906 r. w Paryżu na Wydziale Prawa Uniwersytetu Paryskiego oraz w elitarnym Instytucie Nauk Politycznych [Institut d’études politiques de Paris]. Dwa lata później uzyskał dyplom ukończenia studiów ekonomiczno-społecznych po złożeniu egzaminów i rozprawy pt. Question ouvriere en Pologne [Kwestia robotnicza w Polsce]. W tym okresie zaczął publikować prace poświęcone ruchom chrześcijańskim i spółdzielczości (Związek Chłopski w Belgii i Holandyi, Warszawa, 1907, wyd. 2: 1909, tłumaczenie na jęz. litewski: Sejny, 1910). Następnie wyjechał do Londynu, gdzie oprócz nauki języka uczestniczył w zajęciach School of Economics oraz w British Library przygotowywał się do doktoratu, który zamierzał obronić w Leuven. W październiku 1908 r. zapisał się na Wydział Prawa oraz kierunek nauk politycznych i społecznych trzeciego roku studiów w Katolickim Uniwersytecie Lowańskim. Założył koło dla studiujących tam Polaków – „Polonia Lovaniensis”. 6 maja następnego roku, po ogłoszeniu drukiem rozprawy La classe ouvriére dans la grande industrie du Royaume de Pologne [Klasa robotnicza w wielkim przemyśle Królestwa Polskiego] (Louvain-Paris, 1909), w której zaprezentował procesy tworzenia się klasy robotniczej oraz jej strukturę, jako pierwszy polski kapłan otrzymał tytuł doktora nauk politycznych i społecznych.

W tym samym miesiącu wrócił do Królestwa Polskiego i od razu otrzymał nominację na wikariusza w Zgierzu (pow. łódzki). We wrześniu tego roku przyjął propozycję rektora petersburskiej RzAD ks. Longina Żarnowieckiego (1842–1915) oferującą mu stanowisko profesora socjologii tej uczelni. Wobec braku zgody abp. warszawskiego W. Popiela na wyjazd do Petersburga został inkorporowany do archidiecezji mohylewskiej i w styczniu 1910 r. objął w RzAD katedrę socjologii chrześcijańskiej. Prawdopodobnie z powodu trudności z nostryfikacją zachodnioeuropejskiego dyplomu w Imperium Rosyjskim w 1913 r. uzyskał w RzAD stopień kandydata teologii. Obok obowiązków dydaktycznych od listopada tego roku pełnił także funkcję pomocnika inspektora Akademii. W listopadzie 1914 r. został kanonikiem honorowym kapituły mohylewskiej. Jego wydany drukiem w 1915 r. referat na temat szkół katolickich na Zachodzie pt. Sprawa szkoły katolickiej na Zachodzie a u nas (Piotrogród) ze względu na krytykę systemu szkolnictwa w Rosji wywołał niezadowolenie dyrektora Departamentu Wyznań Obcych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. W rezultacie wycofał książkę z obiegu. W stolicy Rosji Wóycicki skoncentrował się jednak na badaniach dziejów klasy robotniczej. Uzyskał dostęp do archiwów rosyjskiej Rady Państwa, gdzie były przechowywane dokumenty „z dziejów przemysłu górnictwa w Królestwie Polskim [które] przeszły do niego po zlikwidowaniu Banku Polskiego, który ten przemysł i górnictwo zorganizował” (Ks. Rektora dra Aleksandra Wóycickiego rys autobiograficzny, s. 291). Dzięki wykorzystaniu tych materiałów napisał i wydał nad Newą kilka ważnych monografii historycznych dotyczących kwestii robotniczej, m.in.: Chrześcijański ruch robotniczy w Królestwie Polskim. Monografia społeczna i Dzieje rozwoju klasy robotniczej fabrycznej w Królestwie Polskim (obie Piotrogród, 1918).

Współpracował też z miejscową prasą katolicką – tygodnikiem „Pod Znakiem Krzyża” (w składzie redakcji), „Wiadomościami Kościelnymi”, „Życiem Kościelnym” oraz z miesięcznikiem „Myśl Narodowa”, drukował również artykuły w polskich kalendarzach. W Kalendarzu Rz. Katolickim „Pod Znakiem Krzyża” na rok Pański 1912 ukazały się jego przemówienia wygłaszane na walnych zgromadzeniach Konferencji św. Katarzyny, katolickiego stowarzyszenia wspomagającego ubogich, któremu prezesował – 7 marca 1910 r. (s. 25–28) oraz Towarzystwa św. Wincentego à Paulo – 12 grudnia tegoż roku, pt. Miłosierdzie chrześcijańskie w Średnich Wiekach (s. 28–35), a wreszcie tekst Akademia duchowna Rz-Katolicka w Petersburgu (s. 95–99). W 1915 r. w Polskim Kalendarzu Piotrogrodzkim na rok zwyczajny 1916 zamieścił kilka tekstów z życia społeczności katolickiej w mieście (Kościół wykładnikiem polskości w Piotrogrodzie, s. 18–24; Katolicka Akademia Duchowna w Piotrogrodzie, s. 55–61; Zakłady wychowawcze ks. Maleckiego w Piotrogrodzie, s. 158–163). W trakcie pobytu nad Newą mieszkał w kompleksie budynków RzAD na Wyspie Wasiljewskiej [Васильевский остров] przy 1. Linii [1-aя линия В.О.] 52 (1910–1918).

Podobnie jak w pierwszym okresie swej pracy w Królestwie Polskim także w Petersburgu zaangażował się w działalność społeczną i oświatową na rzecz miejscowej Polonii. Tu również zajął się duszpasterstwem wśród robotników, bezskutecznie próbując utworzyć Stowarzyszenie Robotników Katolickich (nie uzyskał zgody władz). Czynnie działał w Rzymskokatolickim oświatowo-dobroczynnym Towarzystwie „Oświata”, głosząc odczyty, m.in. pt. „Życie i działalność bohatera miłosierdzia chrześcijańskiego ojca Damiana”.

Pod koniec sierpnia 1914 r. współtworzył Polskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny (PTPOW), był też członkiem jego Komitetu Głównego, m.in. wspólnie z ks. Konstantym Budkiewiczem (1867–1923), ks. Antonim Maleckim (1861–1935) i ks. Stanisławem Trzeciakiem (1873–1944). W 1915 r. zorganizował ochronkę i szkołę dla dzieci wygnańców z Królestwa Polskiego w podstołecznym Lesnoje [Лесное] (obecnie Puszkin [Пушкин]). Funkcjonowały tam przy drodze do Sosnówki [Сосновка] (obecnie ul. Politiechniczeskaja [Политехническая ул.]) 14-b przytułek dla dzieci od 7 do 12 lat (dla 40 wychowanków) oraz przy prosp. Staropargołowskim [Старо-Парголовский пр.] (obecnie prosp. Morisa Toreza [Мориса Тореза пр.]) 7 przytułek dla kobiet z dziećmi (dla 50 osób). Od końca 1916 r. oba znajdowały się pod opieką PTPOW. Część sierot Wóycicki wywiózł jesienią 1918 do odrodzonej Polski. Działał również w Polskim Towarzystwie Miłośników Historii i Literatury. Wykładał także dzieje sprawy robotniczej na WKP oraz prowadził zajęcia w miejscowym Rzymskokatolickim Seminarium Duchownym. Po rewolucji lutowej 1917 r. stanął na czele Chrześcijańskiej Demokracji i był jednym z organizatorów piotrogrodzkiego I zjazdu tej formacji 6–7 lipca 1917 r. W 1918 r. ogłosił nad Newą program partii: Program Demokracyi Chrześcijańskiej w Rosyi oraz monografię: Demokracya Chrześcijańska w Polsce. Szkic historyczno-społeczny. W tym samym roku razem z rektorem RzAD ks. Idzim Benedyktem Radziszewskim (1871–1922) współtworzył struktury pierwszego katolickiego uniwersytetu na ziemiach polskich – przyszłego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (KUL).

Jesienią 1918 r. Wóycicki opuścił Piotrogród wraz z dziećmi ze wspomnianej ochronki, udając się najpierw do Warszawy, a następnie do Lublina. Od grudnia 1918 r. do czerwca 1924 r. wykładał na KUL socjologię, historię gospodarczą i etykę społeczną na wydziałach Prawa Kanonicznego i Nauk Moralnych, Prawa i Nauk Społeczno-Ekonomicznych oraz Nauk Humanistycznych. Był także wiceprezesem Rady Towarzystwa Popierania Ruchu Społecznego przy Uniwersytecie, a w latach 1922–1924 pełnił funkcję dziekana Wydziału Prawa Kanonicznego KUL.

W 1919 r. odmówił kandydowania do Sejmu, ostatecznie jednak 5 listopada 1922 r. został wybrany posłem na sejm Rzeczypospolitej I kadencji z ramienia Stronnictwa Chrześcijańskiej Demokracji w okręgu Lublin – Chełm – Lubartów. Mandat piastował od 28 listopada 1922 do 28 listopada 1927 r. „Głos Lubelski” charakteryzował go jako doskonałego mówcę i niezmordowanego działacza w pracy uświadamiającej wśród robotników. W sejmie był członkiem klubu Chrześcijańsko-Narodowego Stronnictwa Pracy oraz prezesem Komisji Ochrony Pracy. Walczył o zasiłki dla bezrobotnych, zabezpieczenia socjalne dla ofiar wypadków przy pracy, współtworzył też projekt ustawy o popieraniu budowy domów mieszkalnych. W 1926 r. uczestniczył w pracach Komisji Opiniodawczej przy Komitecie Ekonomicznym Rady Ministrów. W tym czasie był delegatem rządu polskiego na Międzynarodowej Organizacji Pracy przy Lidze Narodów, uczestniczył także w konferencjach komisji technicznych, które odbywały się w Genewie, Paryżu, Londynie, Brukseli, Pradze i innych miastach. W 1927 r. jako członek rządowej delegacji parlamentarnej do Francji zwiedził główne ośrodki wychodźstwa polskiego. W roku 1928 ponownie jako delegat rządowy uczestniczył w XI Międzynarodowej Konferencji Pracy w Genewie.

W okresie międzywojennym reprezentował też Polskie Towarzystwo Polityki Społecznej w Międzynarodowym Związku Postępu Społecznego z siedzibą w Bazylei. Rozwijał także działalność spółdzielczą w Warszawie, m.in. w 1923 r. wybudował przy ul. Mokotowskiej dom spółdzielczy i został wybrany prezesem zrzeszenia spółdzielców.

Pod koniec 1923 r. Uniwersytet Stefana Batorego (USB) w Wilnie powołał Wóycickiego na katedrę Chrześcijańskich Nauk Społecznych. 29 stycznia 1924 r. został mianowany profesorem zwyczajnym. W trakcie pracy na tej uczelni był kilkakrotnie od roku 1927 prodziekanem Wydziału Teologicznego USB. 19 września 1925 r. otrzymał nominację na profesora zwyczajnego Uniwersytetu Jagiellońskiego, wkrótce wrócił jednak do Wilna. W latach 1934–1939 należał do Rady Społecznej przy Prymasie Polski. W 1937 r. senat USB wybrał go rektorem. Obowiązki pełnił do 1 września 1939 r. W tym dniu złożył godność rektorską i 4 września wyjechał do Warszawy.

Po zajęciu miasta przez Niemców aresztowano go i osadzono na Pawiaku. W połowie października został jednak zwolniony. W czasie wojny mieszkał w swym spółdzielczym mieszkaniu. Dysponując obszerną prywatną biblioteką, pracował naukowo, jak sam pisał, „mając czas ten straszny wypełniony zajęciem, które kocham od dawna” (Ks. Rektora dra Aleksandra Wóycickiego rys autobiograficzny, s. 294). Zaangażował się również w pracę duszpasterską przy kościele św. Aleksandra. Po upadku Powstania Warszawskiego w 1944 r. wyjechał do Nadarzyna, do Warszawy wrócił w Wielkanoc 1945 r.

W 1946 r. Wóycicki został profesorem Katolickiej Nauki Społecznej na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Warszawskiego. Dwa lata później Ministerstwo Oświaty przeniosło go na emeryturę, a jego zajęcia zredukowano do trzech godzin tygodniowo. Objął wówczas wykłady socjologii katolickiej w Metropolitalnym Seminarium Duchownym, ucząc od roku 1950 dodatkowo jęz. francuskiego. Pracował także dla Polskiego Radia, gdzie do 1949 r. przygotował kazania dla audycji niedzielnych. Nadal pomagał też w duszpasterstwie przy kościele św. Aleksandra. Był członkiem Towarzystwa Polityki Społecznej, a w pewnym okresie także jego wiceprezesem.

Pozostawił po sobie znaczną spuściznę, wydaną drukiem głównie przed 1939 r. Jako wybitny znawca środowiska robotniczego i dziejów ruchów robotniczych opublikował wiele rozpraw i artykułów dotyczących związków i ruchów zawodowych, porządku społecznego i bezrobocia oraz roli kapłana w związkach zawodowych. Do najistotniejszych jego prac należą m.in.: Chrześcijański ruch robotniczy w Polsce (Poznań–Warszawa, 1921), Zadania i potrzeby katolicyzmu społecznego w Polsce (Warszawa, 1921), Robotnik polski w życiu rodzinnym. Monografia społeczna (Warszawa, 1922), Dzieje robotników przemysłowych w Polsce (Warszawa, 1929) i Cele związków zawodowych (Poznań, 1937). Uznawany za współtwórcę polskiej socjologii, z czasem stawiał na podejście praktyczne, czemu dał wyraz w monografii Praca społeczna w parafii. Szkic historyczno-społeczny (Poznań, 1937). Był też jednym z pierwszych organizatorów ruchu spółdzielczego w Królestwie Polskim, któremu poświęcił pracę Moralne znaczenie spółdzielczości (Warszawa, 1923). Część jego publikacji dotyczyła także roli wychowania i szkolnictwa, m.in.: Potęga przykładu (Warszawa, 1921), Rola wychowania w naprawie niesprawiedliwości społecznej (Poznań, 1936) oraz Wychowanie społeczeństwa (Lublin, 1938).

Związany od początku z ruchem chrześcijańsko-demokratycznym, popularyzował jego osiągnięcia w Polsce, obok programu i szkicu historycznego o demokracji chrześcijańskiej wydał takie prace jak: Religia i naród (Warszawa, 1918), Socjalizm a religia. Studium socjologiczne (Poznań, 1920) czy Podstawy moralne 8-godzinnego dnia pracy (Warszawa, 1925). Kwestiom tym poświęcił także liczne artykuły na łamach prasy w kraju i zagranicą. Drukował je w: „Ateneum Kapłańskim”, „Głosie Kapłańskim”, „Roli”, „Kronice Rodzinnej”, „Prądzie”, „Przewodniku Społecznym”, „Ruchu Charytatywnym”, „Ruchu Chrześcijańsko-Społecznym”, „Ekonomiście”, a w późniejszym okresie także w: „Ruchu Prawniczym, Ekonomicznym i Socjologicznym”, „La Reforne Sociale”, „Le Mouvement Social”, „La Revue de l’Action Populaire”. Opublikowane zostały również jego wykład inauguracyjny w RzAD pt. De necessitate actionis socialis Ecclesiae [O potrzebie działań społecznych Kościoła] (Petropolis, 1910) oraz przemówienia jako rektora USB pt. Co to jest współczesny uniwersytet? Wykład publiczny na rozpoczęcie roku akademickiego poprzedzony mową rektorską przy objęciu władzy w U.S.B. (Wilno, 1938) i Mowy rektorskie (Wilno, 1938).

W 1951 r. Wóycicki został mianowany papieskim prałatem domowym. Zmagał się już wtedy w chorobą nowotworową. Zmarł 2 sierpnia 1954 w Warszawie, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim (kw. 196, rz. 6, m. 17).

Odznaczony był Kawalerskim Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (1928), Brązowym Medalem za Długoletnią Służbę (1938), Złotym Krzyżem Zasługi za pracę społeczną (1938), Pierścieniem Złotym Leonarda da Vinci (1939).

Dorobek Wóycickiego z okresu powojennego pozostał w rękopisach. Archiwum Archidiecezji Warszawskiej przechowuje m.in. autobiografię „Moje ja”, w której podkreślał znaczenie domu rodzinnego, a w szczególności rolę matki, która rozbudziła w nim dążenie do zdobywania wiedzy, rozwinięte przez jego mistrzów. Za swoją dewizę życiową wybrał napis, który w czasach studenckich przeczytał zwiedzając zamek królewski pod Compiegne: „qui veut, peut” [kto chce, ten może].


Bibliografia:
M. Nabożny, Wóycicki, Wójcicki Aleksander, w: Encyklopedia Kościelna, Lublin 2014, t. 20, kol. 942 (bibliografia); S. Gajewski, Wóycicki Aleksander, w: Słownik Biograficzny Katolicyzmu Społecznego w Polsce, Lublin 1995, t. 3, s. 193 (bibliografia); G. Karolewicz, Wóycicki (vel Woycicki) Aleksander, w: Nauczyciele akademiccy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w okresie międzywojennym, Lublin 1994, t. 2, s. 239–240; A. Kijas, Woycicki (Wóycicki) Aleksander, w: Polacy w Rosji od XVIII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 384; T. Krahel, Woycicki Aleksander, Słownik Polskich Teologów Katolickich, Warszawa 2001, t. 7, s. 444–448 (bibliografia); T., W. Rzepeccy, Sejm i Senat 1922–1927, Poznań 1923, s. 471; F. Adamski, Ks. Aleksander Wóycicki: prekursor badań klasy robotniczej w Polsce, w: Szkice z historii socjologii polskiej, red. K. Sowa, Warszawa 1983, s. 283–302; J. Auleytner, Polityka społeczna. Teoria i organizacja, Warszawa 2000, Aneks II; tenże, Polskie Towarzystwo Polityki Społecznej w latach 1924–1948, „Polityka Społeczna. Miesięcznik poświęcony pracy i sprawom socjalnym” 2001, R. 28, nr 11–12, s. 20–24; S. Burakowski, Ks. Aleksander Wóycicki (1878–1954), w: Sto lat socjologii polskiej. Od Supińskiego do Szczepańskiego, red. J. Szacki, Warszawa 1995, s. 415–425; S. Kosiński, Rola ks. Aleksandra Wóycickiego w dziejach socjologii lubelskiej i polskiej, w: Tradycja i współczesność. 90 lat socjologii w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, red. S. Fel, J. P. Gałkowski, J. M. Zabielska, Lublin 2009, s. 11–26; J. Kupny, Aleksander Wóycicki socjolog struktur i ruchów społecznych (tradycja Frederica Le Playa), w: Między etyką a polityką. 80 lat socjologii w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (1918–1998), red. E. Hałas, Lublin 1999, s. 99–114; J. Mazur, Ksiądz Aleksander Wóycicki jako polityk społeczny, w: Tradycja i współczesność. 90 lat socjologii w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, red. S. Fel, J. P. Gałkowski, J. M. Zabielska, Lublin 2009, s. 27–39; J. Skarbek, Ks. Aleksander Wóycicki, w: Polska myśl chrześcijańska początków XX wieku, Studia i dokumenty, red. S. J. Rostworowski, r. 5, Warszawa 1976, s. 50–63; Cz. Strzeszewski, Rozwój katolickiej nauki społecznej, w: Dzieje Teologii Katolickiej w Polsce, red. M. Rechowicz, Lublin 1977, t. 3, cz. 2, s. 215–264; A. Szkoła, Ks. Aleksandra Wóycickiego badania nad wielkoprzemysłową klasą robotniczą, w: Tradycja i współczesność. 90 lat socjologii w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, red. S. Fel, J. P. Gałkowski, J. M. Zabielska, Lublin 2009, s. 41–49; Szkice do dziejów archidiecezji warszawskiej, red. W. Maleja, Rzym 1966, s. 285–286; L. Walczyk, Katedra Chrześcijańskich Nauk Społecznych na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie 1919–1939, „Świętokrzyskie Studia Archiwalno-Historyczne” 2016, s. 175–190; I. Wodzianowska, Rzymskokatolicka Akademia Duchowna w Petersburgu, 1842–1918, Lublin 2007, s. 16, 105, 134, 203–204, 208, 214–215; M. P. Wójcicki, Drzewo genealogiczne rodziny Wójcickich z Mistowa oraz rodzin spokrewnionych, wojciccy.net, http://www.advert.home.pl/markey/alwojzyc.htm [dostęp: 5 XII 2019]; A. Wóycicki, Ks. Rektora dra Aleksandra Wóycickiego rys autobiograficzny (1878–1954), „Wiadomości Archidiecezjalne Warszawskie” 1957, R. 39, nr 7, s. 290–296; Российский Государственный Исторический Архив (RGIA) w Sankt Petersburgu: F. 821, оp. 125, spr. 401, k. 38–40, 46–52 (zatrudnienie w RzAD i biografia).