Wolff Józef Ludwik / Вольф Юзеф (Осип Людвикович) (1852–1900), księgarz, bibliofil, historyk i genealog, związany z Petersburgiem w latach 1876–1886.

Urodził się 15 grudnia 1852 r. w Warszawie jako syn kupca i bankiera pochodzenia żydowskiego Ludwika Wolffa (1818–1875) i Józefiny ze Zdzienieckich (1829–1859). Po ukończeniu szkół średnich w kraju studiował w Lipsku nauki ekonomiczne. Pracował następnie w Banku Handlowym w Warszawie jako prokurent. W późniejszym okresie jego pasją stała się historia i genealogia, chociaż źródła jego edukacji historycznej pozostają nierozpoznane. Przypuszcza się, iż mógł pobierać ją na Wydziale Historyczno-Filologicznym Uniwersytetu Warszawskiego (A. Kijas), ale pozostaje to w sprzeczności z informacją o jego studiach ekonomicznych w Lipsku i pracą w charakterze prokurenta oraz tym, że nad Newę przybył jako człowiek bardzo młody (1876), podejmując pracę w księgarni swego stryja i teścia zarazem – Bolesława Maurycego Wolffa (1826–1883), znakomitego księgarza i wydawcy, z którym – w charakterze redaktora współpracował m.in. ukraiński historyk i etnograf Mykoła I. Kostomarow (1817–1885). Do Petersburga przeniósł się bowiem wkrótce po zawarciu małżeństwa (27 listopada 1875) z Zofią (1856–1918), córką B. M. Wolffa.

Początkowo kierował w księgarni teścia, znajdującej się na Newskiej linii 18, inaczej tzw. linii sukiennej [Суконнaя линия] w Wielkim Gościnnym Dworze [Большой Гостиный двор] przy prosp. Newskim [Невский пр.] 35, działem literatury obcej, później zaś główną składnicą wydawnictwa. Po przekształceniu się księgarni w 1882 r. w Towarzystwo Przemysłowo-Handlowe M. O. Wolff i śmierci jego założyciela wszedł w skład ścisłego zarządu firmy – obok wdowy po Maurycym – Leontyny (1834–1912) i jego syna – Aleksandra, stając się jednym z dyrektorów. Jego działalność na tym stanowisku została dobrze oceniona przez zaufanego współpracownika Wolffów – Zygmunta Librowicza (1855–1918), który odnotował we wspomnieniach (На книжном посту. Воспоминания, записки, документы, Петроград-Mocква, 1916, s. 405–408), iż wniósł on w działalność firmy świeży powiew.

W trakcie swego dziesięcioletniego pobytu nad Newą rozpoczął Wolff intensywną działalność badawczą; z tego okresu pochodzi większość jego wydanych drukiem studiów i opracowań, w tym monografie rodów Paców ([Вольф Ю.], Пацови: Историко-генеалогические материалы, Санкт-Петербург 1885, i J. Wolff, Pacowie. Materiały historyczno-genealogicze, Petersburg 1885) i kniaziów Kobryńskich (O Kniaziach Kobryńskich, Kraków 1883), jak również ważne uzupełnienia do dziejów dynastii Gedyminowiczów (Ród Gedymina. Dodatki i poprawki do dzieł K. Stadnickiego: „Synowie Gedymina”, „Olgierd i Kiejstut” i „Bracia Władysława Jagiełły”, Kraków 1886) oraz kompendiów poświęconych kniaziom litewsko-ruskim i dygnitarzom Wielkiego Księstwa Litewskiego (Senatorowie i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego: 1386–1795, Kraków 1885; Kniaziowie litewsko-ruscy od końca XIV w., Warszawa 1895). Wśród licznych pomniejszych prac autorstwa Wolffa z owego okresu warto też przypomnieć biografię podskarbiego litewskiego Jana Abrahama Ezofowicza (zm. 1519), wydaną niemal równocześnie w jęz. polskim i rosyjskim (J. Wolff, Żyd ministrem króla Zygmunta. Szkic historyczny, Kraków 1885; Вольф Ю., Еврей министр при короле Сигизмунде: Исторический очерк, Восход V, Санкт-Петербург 1885).

Mimo ugruntowanego autorytetu (był m.in. członkiem Komisji Historycznej Akademii Umiejętności w Krakowie) i wciąż aktualnego dorobku Wolff stanowi postać dość zagadkową, a rzeczywisty udział historyka w przygotowaniu opatrzonych jego nazwiskiem tytułów pozostaje kwestią sporną. Ogrom materiału archiwalnego, wykorzystanego we wspomnianych publikacjach, a zaczerpniętego przede wszystkim z przechowywanych w III Departamencie Senatu Rządzącego Metryki Litewskiej (ML) i ksiąg Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego, tj. wywiezionego do Rosji w 1794 r., a składającego się z ponad tysiąca ksiąg archiwum państwowego, budzi niekłamany podziw badaczy dla pracowitości i wnikliwości ich autora. Nasuwa też jednak wątpliwości: nazwiska Wolffa brak bowiem w wykazie osób uprawnionych do pracy z ML, szczytowy zaś okres jego aktywnej badawczej wyraźnie koliduje w czasie z jego poważnym i czasochłonnym zaangażowaniem w rodzinny biznes księgarski.

Podnoszony we wspomnieniach Librowicza i akceptowany w literaturze przedmiotu wątek okazanej wówczas Wolffowi protekcji w kwestiach naukowych ze strony ochmistrza dworu carskiego – hr. Konstantego Ożarowskiego (1823–1893), która ułatwić mu miała dostęp do archiwum Senatu Rządzącego, wymaga uściślenia. Po pierwsze do wyekspediowania ML do Moskwy, co nastąpiło w 1887 r., pozostawało zaledwie kilka lat. Po drugie w świetle sporządzonego w tym samym roku przez opiekuna ML Stanisława Ptaszyckiego (1853–1933) inwentarza nie ulega wątpliwości, iż w okresie tym to polski arystokrata cieszył się poważaniem badaczy jako niekwestionowany znawca problematyki genealogicznej i posiadacz imponującego archiwum, na które złożyły się m.in. efekty jego wieloletnich osobistych prac w zasobach ML (od września 1878 r.). Z jego też strony oczekiwano rychło ważnych publikacji, podczas gdy Wolff w kręgu użytkowników i badaczy ML pozostawał osobistością nieznaną. Wydaje się zatem prawdopodobne, iż korzystał on z materiałów ML wyłącznie z drugiej ręki, opracowując udostępnione mu przez Ożarowskiego wypisy. Supozycję taką zdaje się wzmacniać znaczna ilość symptomatycznych omyłek w Senatorach i dygnitarzach, które recenzent – St. Ptaszycki – skłonny był w znacznej części przypisać zecerowi, podnosząc wszelako także wyrywkowość kwerendy autora (S. …ki [St. Ptaszycki], Dostojnicy litewscy: rozbiór krytyczny i uzupełnienie dzieła Józefa Wolffa: „Senatorowie i Dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego (1388–1795)”, Warszawa 1886, s. 17 – nadbitka z „Ateneum” 1886). Wydaje się zresztą, iż dobrze znając obu badaczy, Ptaszycki nie miał wątpliwości co do Wolffowego autorstwa Senatorów i dygnitarzy, którym poświęcił także wcześniejszą notatkę w petersburskim „Kraju” (1885 [luty], nr 7). Wspomniana publikacja różni się zresztą zdecydowanie charakterem od pozostałych prac genealogicznych księgarza, jak również odbiega znacząco od zainteresowań Ożarowskiego. Przekonująco jawi się w tym kontekście konstatacja samego Wolffa w przedmowie do tego kompendium, przyznającego, iż sam jego zamysł publikacji zawdzięcza lekturze pracy Juliana Błeszyńskiego (1825–1871), Spis senatorów i dygnitarzy koronnych (świeckich) z XVIII w. (Warszawa, 1872).

Do rozstrzygnięcia pozostaje również skomplikowana sprawa autorstwa innego podstawowego dzieła z zakresu prozopografii Wielkiego Księstwa Litewskiego, a mianowicie anonimowej trzytomowej monografii rodu Sapiehów (Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, Sankt Petersburg 1890, t. 1; Warszawa 1891, t. 2; Warszawa 1894, t. 3). Współautorstwo tego dzieła także bywa przypisywane Wolffowi, chociaż on sam jednoznacznie wskazywał na Ożarowskiego (J. Wolff, Kniaziowie litewsko-ruscy, s. XIII). Z kolei intrygujące podobieństwo wspomnianego tytułu do innych dzieł Wolffa (zwłaszcza Paców) może prowadzić do wniosku o co najmniej aktywnym udziale polskiego arystokraty w powstaniu najważniejszych prac Wolffa, i to nie w charakterze mecenasa, a ich twórcy, skoro autorytatywny słownik biograficzny Imperium Rosyjskiego rzeczywistym autorem lwiej części prac podpisanych nazwiskiem Wolffa, a mianowicie Paców, Rodu Gedymina oraz Kniaziów litewsko-ruskich nazwał właśnie hrabiego (zob. Энциклопедический словарь Брокгауза и Эфронa, T. 21a, Санкт-Петербург 1897, s. 758). Ukrywający się pod inicjałami W. R. twórca owego hasła to w istocie szanowany genealog Witold Rummel (1855–1902), kierujący przez dłuższy czas archiwum Departamentu Heroldii. Warto podkreślić, że nie kwestionował on autorstwa innych prac Wolffa, a mianowicie O kniaziach kobryńskich i Żyda ministrem króla Zygmunta.

Należy także zwrócić uwagę, że Ożarowski już w 1878 r. podarował do zbiorów ML wydaną pod cudzym nazwiskiem pracę o dziejach Rusi litewskiej, opublikowaną po francusku: „книгу под названием «La Russie Lithuanienne», как свое сочинение, писанное на русском языке, но напечатанное в переводе деланном «Batsch» [książkę pod tytułem „La Russie Lithuanienne”, jako swoje dzieło, napisane po rosyjsku, ale wydane w przekładzie przez „Batcha”] (RGADA: F. 328, spr. 242, k. 23v.), którą była zapewne książka B. Ratsch, La Russie Lithuanienne jusqu’à la chute de la Pologne. Matériaux pour servir à l’histoire de l’insurrection de 1863. Faisant suite à l’ouvrage du même auteur: „La question polonaise dans la Russie occidentale”. Traduit du russe (Paris, 1869). Ponadto podkreślana w literaturze przedmiotu (M. Byczkowa) wyborna orientacja Wolffa w materiale rosyjskich ksiąg rodowodowych [родословныe книги] koliduje wyraźnie z całkowitym niemal brakiem w zachowanym katalogu jego księgozbioru rosyjskiej literatury genealogicznej (Российская национальная библиотекa, Отдел рукописей: F. 157, d. 27). Również opus magnum Wolffa – monumentalna praca o kniaziach litewsko-ruskich – ukazała się dopiero po śmierci Ożarowskiego, a równocześnie po blisko 10-letnim milczeniu nadzwyczaj płodnego wcześniej badacza. Nie może zatem dziwić, iż w elektronicznych encyklopediach coraz częściej pojawiają się głosy, przypisujące autorstwo większości podpisanych nazwiskiem Wolffa dzieł właśnie K. Ożarowskiemu.

Dokumenty urzędowe Ekspedycji ML rzeczywiście dostarczają wielu dowodów osobistej aktywności badawczej Ożarowskiego, któremu zezwalano także na wprowadzanie własnego kopisty (RGADA: F. 328, spr. 242, k. 11 (I 1878), spr. 244, k. 244 (1880), spr. 245, k. 3 (1879), spr. 247, k. 10), a równocześnie nie zawierają śladów osobistej pracy Wolffa w zasobach ML na przestrzeni lat 70. i 90. XIX w., lub chociażby zabiegów o uzyskanie do nich dostępu, jak również starań z jego strony o uzyskanie płatnych kopii. Jedyna wzmianka o Wolffie w aktach Ekspedycji ML znajduje się w sprawozdaniu z 1884 r., a konkretnie w jego bibliograficznym zestawieniu badaczy, odwołujących się w swych pracach do dokumentów ML, ze wskazaniem na jego studium O kniaziach Kobryńskich (RGADA: F. 328, spr. 248, k. 19a). Niemało do myślenia daje również ogłoszenie przez Wolffa drukiem niemal wszystkich prac (wyjątek stanowią Pacowie) nie nad Newą, a w polskich ośrodkach – Krakowie i Warszawie – oraz brak jakichkolwiek dowodów uznania dlań ze strony licznych petersburskich towarzystw naukowych i instytucji badawczych Imperium Rosyjskiego mimo imponującego wydawałoby się dorobku i znakomitych koneksji rodziny Wolffów wśród intelektualnej elity „Palmiry Północy”, w tym także – wśród historyków. Wolff był bratem ciotecznym wybitnego skrzypka i kompozytora Henryka Wieniawskiego (1835–1880), który m.in. koncertował w księgarni Wolffów w Gościnnym Dworze.

Petersburg Wolff opuścił w połowie lat 80. XIX w., przenosząc się do Warszawy. Jego późniejsza działalność jest słabo znana. Wiadomo jednak, że poświęcił się pracy nad monumentalnym zamysłem herbarza szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz działalności bibliofilskiej.

Zmarł 9 sierpnia 1900 r. w Heidelbergu; pochowany został wraz z żoną w grobowcu rodzinnym ojca L. Wolffa na warszawskim cmentarzu Powązkowskim (kw. 156, rz. 2, m. 16,17).

Z niepublikowanej spuścizny Wolffa wymienić należy rękopis czterotomowej pracy Herbarz szlachty litewskiej, który spłonął w 1944 r. wraz z jego księgozbiorem liczącym 2,1 tys. pozycji w Bibliotece Krasińskich w Warszawie.

Bibliografia:
A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 380–381 (bibliografia; błędna data roczna narodzin – 1854 i dzienna zgonu – 9 sierpnia); Wolff Józef, w: Słownik historyków polskich, red. M. Prosińska-Jackl, Warszawa 1994, s. 562; M. Byczkowa, Polskie źródłoznawstwo w Petersburgu w końcu XIX w., w: Polsko-rosyjskie związki społeczno-kulturalne na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1980, s. 155–173; М. Е. Бычкова, Юзеф Вольф в Петербурге. Из истории генеалогических исследований в последней четверти XIX в., w: История и историки: Исторический ежегодник: 1978 г., Moсква 1981, s. 252–262 (przedruk w taż: Русско-литовская знать XV—XVII веков: Источниковедение. Генеалогия. Геральдика, Moсква 2012, s. 21–32; H. Grala, Polscy historycy i archiwiści w carskim Petersburgu, http://www.polskipetersburg.pl/images/upload/biblioteka/Polscy_historycy_i_archiwisci_w_carskim_Petersburgu_Hieronim_Grala.pdf; С. Ф. Либрович, На книжном посту, Петроград-Moсква 1916, s. 405–408; „Biesiada Literacka” 1900, nr 33, z 4/17 sierpnia, s. 138 (informacja o śmierci); „Tygodnik Illustrowany” 1900, nr 33 z 5/18 sierpnia, s. 839 (il.), s. 654 (informacja o śmierci).