Wieniawski Henryk
Венявский Генрик Иосифович
Wieniawski Henryk / Венявский Генрик Иосифович (1835–1880), skrzypek i kompozytor.
27.11.2015
stan artykułu kompletny
stan artykułu kompletny
Wieniawski Henryk / Венявский Генрик Иосифович (1835–1880), skrzypek i kompozytor.
Urodził się 10 lipca 1835 r. w Lublinie. Był synem Tadeusza (przed przejściem na katolicyzm Wolfa Helmana; 1798–1884) Wieniawskiego, lekarza, i Reginy (1811–1884) z Wolffów, siostry działającego w Paryżu pianisty i kompozytora Edwarda Wolffa (1816–1880). Był starszym bratem pianisty i kompozytora Józefa (1837–1912), młodszym Juliana (1834–1912), literata oraz współzałożyciela i kierownika Warszawskiego Towarzystwa Wzajemnego Kredytu.
Naukę gry skrzypcowej rozpoczął jako pięcioletni chłopiec w Lublinie u lokalnych nauczycieli – Jana Hornziela (1812–1871) i Stanisława Serwczyńskiego (1781–1859). Niezwykły talent chłopca wymagał jednak szczególnej opieki. W 1843 r. został wysłany do Konserwatorium w Paryżu, do klasy Lamberta Massarta (1811–1892), jednego z najbardziej znanych wówczas pedagogów skrzypiec. Pod jego opieką mały skrzypek zrobił bardzo szybkie postępy. Mając zaledwie jedenaście lat, uzyskał premier prix, najwyższą ocenę na egzaminie końcowym. Jego występ na koncercie laureatów w 1846 r. został gorąco przyjęty przez publiczność. Pierwsze występy publiczne, w tym m.in. koncert w Sali Saxa w 1848 r., zwróciły na niego uwagę francuskich krytyków. Jednakże dopiero tournée po Rosji i Niemczech w latach 1848–1849 przyniosło mu szeroki rozgłos, stając się początkiem błyskotliwej kariery wirtuozowskiej.
W Petersburgu dał kilka koncertów wiosną 1848 r., jesienią podróżował po miastach nadbałtyckich. Jako stypendysta carski miał obowiązek pokazać się na koncertach dworskich, grał też w salonach arystokracji, m.in. u Macieja Wielhorskiego (1794–1866) i ks. Nikołaja B. Jusupowa mł. (1827–1891), wzbudzając powszechny zachwyt. Słyszał go wtedy m.in. Henri Vieuxtemps (1820–1881), wybitny belgijski skrzypek, wówczas „pierwszy solista teatrów cesarskich”, który stwierdził: „to dziecię jest bez wątpienia geniuszem, inaczej niepodobna byłoby grać w jego wieku z tak namiętnym uczuciem, a co większa, z takim rozumem i tak głęboko obmyślanym planem […]. Mechaniczna część gry jego rozwinie się jeszcze przy ciągłej pracy, lecz i teraz nawet gra on już tak, jak nikt z nas nie grał w tym wieku. […] Jeśli tak będzie szedł dalej, pogrąży nas wszystkich” (cyt. za: W. Grigoriew, Henryk Wieniawski. Życie i twórczość, Poznań 1986, s. 40). Vieuxtemps nie przypuszczał wtedy, że 12 lat później Wieniawski zajmie jego stanowisko na dworze cesarskim. Pod koniec 1849 r. skrzypek wrócił do Paryża, aby dokończyć naukę w Konserwatorium. Odbył roczny kurs w klasie harmonii Hyppolyte’a Raymunda Coleta (1808–1851), uzyskując second prix w 1850 r.
W tym czasie zaczął występować z młodszym bratem Józefem, pianistą, który także uczył się w Paryżu. Informacje na tematach ich koncertów docierały do rosyjskiej prasy za pośrednictwem paryskich korespondentów. Wkrótce bracia wyruszyli w wielkie tournée po Rosji i Niemczech. W sezonie 1851/1852 odwiedzili wiele rosyjskich miast, m.in. Petersburg, Moskwę, Odessę, Woroneż, Charków, Kursk, Krzemieńczuk (ukr. Кременчук), Twer, Symbirsk, Saratow, Tułę i Kazań, dając prawie 200 koncertów. W sezonie 1853/1854 występowali w Niemczech, największe sukcesy odnieśli w Lipsku, Berlinie i Monachium. Wieniawski nawiązał też dobre kontakty z niemieckimi wydawcami, którzy zadbali o promocję jego utworów. Ostatnie wspólne koncerty odbyły się w Brukseli w 1855 r., następnie bracia rozdzielili się – Józef pozostał na dłużej w Berlinie, Henryk wyruszył do Holandii. W późniejszym okresie spotykali się tylko okazjonalnie na wspólnych koncertach.
Rosyjskie tournée braci Wieniawskich wywołało silny rezonans w prasie. Zbiegło się z gorącą dyskusją na temat fenomenu „cudownych dzieci”. Bardzo popularne były wówczas rodzinne duety, które święciły triumfy w Europie – siostry Milanollo, siostry Neruda, bracia Kątscy, bracia Wieniawscy. Jednakże te młodociane talenty nie zawsze osiągały dojrzałość artystyczną. Braciom Wieniawskim (Henryk miał wtedy 16 lat, a Józef 14) przyglądano się więc z ciekawością, ale też spekulowano, czy ich występy nie są tylko sensacją sezonu. Na ten temat wypowiadało się wielu recenzentów, m.in. Tadeusz Bułharyn (1789–1859) w „Siewiernoj pczele” [Северная пчела], działający w Petersburgu niemiecki kompozytor Berthold Damcke (1812–1875) w „Journal de Saint-Pétersbourg”, Wiktor Każyński (1812–1867) w „Tygodniku Petersburskim” oraz recenzent „Journal d’Odessa”. Ich konkluzje są zazwyczaj pełne optymizmu na przyszłość. Jak stwierdził B. Damcke: „Miejmy nadzieję, że Henryk, który tak pomyślnie przeszedł transformację z cudownego dziecka w wirtuoza, w równie udany sposób przeistoczy się z wirtuoza w prawdziwego artystę. Jeśli będzie kontynuował naukę z gorliwością i powagą, jeśli ci, którzy się nim opiekują, będą umieli odkryć przed nim tajniki prawdziwej sztuki, pomogą zaokrąglić frazy, zamiast je wyostrzać, uspokoić ruchy ciała, przynoszące szkodę smyczkowi, to wtedy jego interpretacja zyska piętno indywidualizmu, które odróżnia spełnionego artystę od zwykłego wirtuoza” („Journal de Saint-Pétersbourg”, 27 marca/8 kwietnia 1851, s. 1).
Pod koniec lat 50. XIX w. Wieniawski odbył wiele podróży po Europie (Holandia, Belgia, Francja, Niemcy, Wielka Brytania), które przyniosły mu sławę i uznanie. Szczególnie udany był sezon 1858/1859 w Londynie, gdzie występował jako solista na koncertach prowadzonych przez Louisa Julliena (1812–1860). Odbył z nim tournée po angielskich miastach (m.in. Manchester, Dover, Brighton, Glasgow, Edynburg, Leeds, Liverpool, Birmingham). Występował też na koncertach kameralnych Beethoven Quartet Society, Musical Union i Monday Popular Concerts. W kwietniu 1859 r. poznał Isabellę Hampton (1840–1924), siostrzenicę irlandzkiego pianisty George’a A. Osborne’a (1806–1893), która została jego żoną. Ślub odbył się 8 sierpnia 1860 r. w Paryżu. Mieli ośmioro dzieci, troje z nich zmarło we wczesnym dzieciństwie. Najmłodsza córka, Irena (1879–1832), zamężna Lady Dean Paul, poszła w ślady ojca i została kompozytorką. Swoje utwory wydawała pod pseudonimem „Poldowski”.
Dzięki europejskim sukcesom Wieniawski znalazł się w „pierwszej lidze” skrzypków wirtuozów. Jego wysoka pozycja, zarówno jako solisty, jak i kameralisty, została potwierdzona przez krytyków i publiczność. Zyskał też uznanie jako kompozytor, jego utwory publikowali znani wydawcy, tacy jak Kistner w Lipsku, Meyer w Brunszwiku i Girod w Paryżu. Dużą popularnością cieszyły się mazurki, polonezy, kaprysy, I Koncert op. 14, Scherzo-Tarantella op. 16 i Legenda op. 17. Sukcesy te miały duże znaczenie przy ubieganiu się o stałą posadę na dworze cesarskim w Petersburgu. Wieniawski potrzebował stabilizacji zawodowej i finansowej, aby zapewnić byt szybko powiększającej się rodzinie. Zawód wirtuoza był wprawdzie atrakcyjny, ale nie gwarantował stałych dochodów.
W 1860 r. Wieniawski dostał posadę w Petersburgu jako „pierwszy solista teatrów cesarskich” (25 kwietnia tego roku dyrektor teatrów carskich, gen. Andriej I. Saburow (1797–1866), wystąpił z wnioskiem o jego angaż). Grał partie solowe na przedstawieniach operowych i baletowych, występował na koncertach dworskich i w salonach arystokracji. Poza obowiązkami dworskimi dawał też własne koncerty, ale stosunkowo rzadko, ponieważ nie pozwalał na to kontrakt. Miał prawo do dwóch występów rocznie, tylko koncerty charytatywne nie były limitowane. Grywał też w zespołach kameralnych. Dołączył do kwartetu Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego [Русское музыкальное общество], który rozpoczął swoją działalność w 1859 r. Skład zespołu zmieniał się, grywali w nim tacy muzycy, jak: Johann Wilhelm Pickel (1829–1902), Eugen Albrecht (1844–1894), Hieronymus Weickmann (1825–1895), Karl Schuberth (1811–1863), Karł J. Dawydow (1838–1889) i Aleksander Wierzbiłłowicz (1849–1911). Występy te śledził z uwagą krytyk muzyczny i kompozytor Aleksandr S. Famincyn (1841–1896), który pisał, że natura solisty nie przeszkadza Wieniawskiemu dostroić się do zespołu, a nawet wpływa na innych pobudzająco, dzięki błyskotliwej technice i elegancji gry. Polski skrzypek organizował też własne koncerty kameralne. „Poranki muzyczne pana Wieniawskiego” cieszyły się dużą popularnością. Prezentowano na nich utwory Mozarta, Haydna, Beethovena, Mendelssohna, Schumanna, Schuberta i Spohra, a także rosyjskich twórców, m.in. Antona G. Rubinsteina (1829–1894). Według wspomnień współczesnych (Z. Librowicz) grywał także chętnie w usytuowanej w Wielkim Gościnnym Dworze księgarni swego kuzyna – wybitnego wydawcy Bolesława Maurycego Wolffa (1825–1883). Jako solista Wieniawski miał większe pole do popisu podczas podróży po Europie. Kontrakt pozwalał mu na długie urlopy poza sezonem operowym, które trwały 4–5 miesięcy, a niekiedy nawet dłużej (wybaczano mu te samowolne przedłużenia urlopów, ponieważ był bardzo cennym członkiem orkiestry). Występował na prestiżowych koncertach w Londynie (Covent Garden, Promenade Concerts), Paryżu (Société des Concerts du Conservatoire) i Brukseli (Cercle artistique et litteraire, Concert Populaire). Grywał też w kurortach (m.in. Wiesbaden, Baden-Baden, Ostenda, Spa). Odbył tournée po krajach skandynawskich i nadbałtyckich, kilkakrotnie pojawił się w Polsce. Z początkiem jesieni zawsze wracał do Petersburga.
Od 1862 r. czekały tam na niego jeszcze nowe obowiązki. Wieniawski został profesorem skrzypiec w nowo powstałym Konserwatorium, pierwszej uczelni muzycznej w imperium rosyjskim. Dołączył do grona wybitnych muzyków, których A. Rubinstein zaprosił do współpracy, takich jak pianista i kompozytor Teodor Leszetycki (1830–1915), śpiewaczka Henrietta Nissen-Salomon (1817–1879), harfista i kompozytor Albert Heinrich Zabel (1834–1910). Miał pod opieką skrzypków solistów, a także klasę gry kwartetowej. W 1872 r. podał się do dymisji wraz z Rubinsteinem i kilkoma profesorami z powodu wewnętrznych konfliktów w Konserwatorium. Klasę skrzypiec przejął wówczas Leopold Auer (1845–1930). Wszechstronna działalność Wieniawskiego w Petersburgu, a także jego wyjazdy zagraniczne były szeroko komentowane w rosyjskiej prasie, zarówno w czasopismach specjalistycznych („Mузыкальный свет”, „Mузыкальный листок”, „Библиотека для чтения”, „Литературное прибавление к Нувеллисту”, „Современник”, „Музыкальный и театральный вестник”), jak i w gazetach codziennych („Московские ведомости”, „Санкт-Петербургские ведомости”, „Одесский вестник”, „Голос”, „Русский инвалид”, „Северная пчела”, „Сын отечества”).
W 1872 r. Wieniawski wyjechał na tournée do Stanów Zjednoczonych wraz z A. Rubinsteinem. Spędził tam prawie półtora roku – od września 1872 do stycznia 1874 r. Obaj wirtuozi byli przyjmowani entuzjastycznie przez amerykańską publiczność. Trasa koncertowa prowadziła przez wschodnie wybrzeże i środkowy wschód aż do Nowego Orleanu. Stałą bazą był Nowy Jork, do którego powracali kilkakrotnie. Na krótko zawitali też do Kanady, występując w Montrealu, Toronto i Hamilton. W zespole były też dwie śpiewaczki: Louise Ormeny i Louise Liebhart (1838–1899). Artyści mogli więc zaoferować bogaty i zróżnicowany repertuar. W sumie dali ponad 200 koncertów. Po wyjeździe Rubinsteina (ostatnie wspólne koncerty dali w maju 1873 r.) Wieniawski występował jeszcze w San Francisco, Sacramento i San Jose (czerwiec–lipiec 1873), a także w Bostonie (styczeń 1874). Amerykańskie tournée było bardzo udane, ale też wyczerpujące, mocno nadszarpnęło zdrowie Wieniawskiego.
Po powrocie do Europy w 1874 r. osiadł w Brukseli, gdzie otrzymał posadę profesora w Konserwatorium. Nadal dużo koncertował, solowo i w zespołach, zainicjował cykl koncertów kameralnych L’Union instrumentale. W 1877 r. zrezygnował z posady profesorskiej. Podróżował po Niemczech i Skandynawii (listopad–grudzień 1877), Holandii (styczeń 1878), występował na Monday Popular Concerts w Londynie (luty i czerwiec 1878) i na Wystawie Światowej w Paryżu (wrzesień 1878), w sezonie letnim grywał w kurortach (Baden-Baden, Ostenda). Męczące podróże sprawiły, że stan jego zdrowia bardzo się pogorszył, niekiedy musiał rezygnować z koncertów. W 1878 r. w Berlinie zasłabł na scenie, a utwór dokończył za niego Joseph Joachim (1831–1907), który był obecny na sali. Mimo to wyruszył w kolejne tournée do Rosji. Na wiosnę 1879 r. grał w Moskwie i Petersburgu, później w innych miastach (m.in. Kursk, Saratów, Kijów, Odessa, Charków, Kiszyniów, Tyflis, Jałta). Jesienią nastąpił gwałtowny atak choroby, w grudniu 1879 r. został hospitalizowany w Szpitalu Maryjskim w Moskwie. Poprawa jednak nie nastąpiła.
Zmarł w Moskwie 31 marca 1880 r. w usytuowanym przy bulwarze Rożdiestwienskim [Рождественский бульвар] 12 domu znanej filantropki Nadieżdy F. von Meck (1831–1894). Obecnie na budynku znajduje się tablica pamiątkowa, ustanowiona w 2006 r. przez Instytut Adama Mickiewicza). Uroczystości pogrzebowe odbyły się 7 kwietnia tego roku w Warszawie. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kw. 11, rz. 4, gr. 1). 6 października 2005 r. odsłonięto w Konserwatorium w Petersburgu poświęconą mu tablicę pamiątkową z reliefem autorstwa G. D. Jastriebienieckiego.
Wieniawski był wybitnym wirtuozem, zajmował czołowe miejsce obok takich artystów, jak H. Vieuxtemps, J. Joachim, Pablo de Sarasate (1844–1908). Jego dorobek twórczy jest ilościowo niewielki (24 opusy), ale stanowi ważny wkład do literatury skrzypcowej XIX wieku. Są to gatunki typowe dla nurtu wirtuozowskiego: koncerty, wariacje, fantazje, etiudy i polonezy, a także liryczne miniatury. Utwory te noszą silne piętno indywidualizmu Wieniawskiego, choć widoczne są też ślady Paganiniego i francuskich mistrzów. Niektóre dzieła, jak II Koncert op. 22, II Polonez op. 21, Scherzo-Tarantelle op. 16, Legenda op. 17, Fantaisie brillante sur „Faust” op. 20, weszły do kanonu muzyki skrzypcowej i doczekały się znakomitych nagrań.
Działalność artystyczna Wieniawskiego była silnie związana z Rosją, która spięła jakby symboliczną klamrą jego życie zawodowe, począwszy od młodzieńczych występów w Petersburgu w 1848 r., a skończywszy na ostatnim tournée w roku 1879. Związki z tym krajem znalazły też swój oddźwięk w jego muzyce. Najlepszym tego przykładem jest Souvenir de Moscou op. 6 (znane też jako Airs Russes), które skomponował w wieku 17 lat podczas pierwszego tournée po Rosji, a także Le Carnaval russe. Improvisations et Variations humoristiques sur l’air National Russe populaire „Po ulicy mostovoj” op. 11, napisane nieco później. W obu utworach pobrzmiewa echo rosyjskich pieśni ludowych, splecionych umiejętnie z wirtuozowską brawurą, a w Karnawale rosyjskim dochodzi do tego jeszcze lekki i żartobliwy ton. Nie bez powodu skrzypek nazwał je „wariacjami humorystycznymi”. Kompozycje te cieszyły się ogromną popularnością i stały się największymi „przebojami” w repertuarze Wieniawskiego.
Był nagrodzony Orderem św. Anny (1875) i belgijskim Orderem Leopolda (1876).
Od 1935 r. organizowany jest Międzynarodowy Konkurs Skrzypcowy im. Henryka Wieniawskiego (pierwszy odbył się w Warszawie, kolejne edycje w Poznaniu), na którym jurorami i laureatami było wielu wybitnych rosyjskich skrzypków.
Bibliografia:
И. М. Ямпольский, Венявский Генрик, w: Музыкальная энциклопедия, red. Ю. В. Келдыш. Мocква 1973, t. 1, s. 736–737; Венявский Генрих, w: Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, Санкт-Петербург 1892, t. 6, s. 4; R. Suchowiejko, Wieniawski Henryk, w: Wieniawski. Od Legendy do Konkursu, Encyklopedia Muzyczna PWM. Wydanie Specjalne 2011, s. 2–14 (bibliografia); A. Desfossez, Henryk Wieniawski. Esquisse, Haga 1856; W. Grigoriew, Henryk Wieniawski. Życie i twórczość, Warszawa–Poznań 1986; И. Ямпольский, Генрик Венявский, Москва 1955; J. Reiss, Henryk Wieniawski, Warszawa 1931, Kraków 1985; Henryk Wieniawski, album, oprac. W. Dulęba, Kraków 1967, wyd. 2 popr. 1974; L. Ginzburg, Wieniawski w Rosji, „Ruch Muzyczny” 1959, nr 9; E. Grabkowski, Henryk Wieniawski, Warszawa 1985; Henryk Wieniawski and the bravura tradition, red. Maciej Jabłoński, D. Jasińska, Poznań 2011; Henryk Wieniawski and the 19th century Violin Schools, red. M. Jabłoński, D. Jasińska, Poznań 2006; Henryk Wieniawski – Composer and Virtuoso in the Musical Culture of the 19th and 20th centuries, red. M. Jabłoński, D. Jasińska, Poznań 2001; R. Suchowiejko, Henryk Wieniawski in America, „Ad Parnassum. A Journal of Eighteenth- and Nineteenth-Century Instrumental Music” 2005, nr 3; taż, Henryk Wieniawski – Henri Vieuxtemps. Parcours croisés, „Revue Belge de Musicologie” 2007, nr 1; taż, Henryk Wieniawski – kompozytor na tle wirtuozowskiej tradycji skrzypcowej XIX wieku, Poznań 2005; taż, Henryk Wieniawski – wirtuoz w świetle XIX-wiecznej prasy, Poznań 2011; Les frères Wieniawski. Documents conservés dans les collections de la Bibliothèque Royale de Belgique, oprac. M. Appelmans, Ch. Servais, wstęp R. Suchowiejko, Bruksela 2002.
Partytury utworów Henryka Wieniawskiego w POLONIE.
Urodził się 10 lipca 1835 r. w Lublinie. Był synem Tadeusza (przed przejściem na katolicyzm Wolfa Helmana; 1798–1884) Wieniawskiego, lekarza, i Reginy (1811–1884) z Wolffów, siostry działającego w Paryżu pianisty i kompozytora Edwarda Wolffa (1816–1880). Był starszym bratem pianisty i kompozytora Józefa (1837–1912), młodszym Juliana (1834–1912), literata oraz współzałożyciela i kierownika Warszawskiego Towarzystwa Wzajemnego Kredytu.
Naukę gry skrzypcowej rozpoczął jako pięcioletni chłopiec w Lublinie u lokalnych nauczycieli – Jana Hornziela (1812–1871) i Stanisława Serwczyńskiego (1781–1859). Niezwykły talent chłopca wymagał jednak szczególnej opieki. W 1843 r. został wysłany do Konserwatorium w Paryżu, do klasy Lamberta Massarta (1811–1892), jednego z najbardziej znanych wówczas pedagogów skrzypiec. Pod jego opieką mały skrzypek zrobił bardzo szybkie postępy. Mając zaledwie jedenaście lat, uzyskał premier prix, najwyższą ocenę na egzaminie końcowym. Jego występ na koncercie laureatów w 1846 r. został gorąco przyjęty przez publiczność. Pierwsze występy publiczne, w tym m.in. koncert w Sali Saxa w 1848 r., zwróciły na niego uwagę francuskich krytyków. Jednakże dopiero tournée po Rosji i Niemczech w latach 1848–1849 przyniosło mu szeroki rozgłos, stając się początkiem błyskotliwej kariery wirtuozowskiej.
W Petersburgu dał kilka koncertów wiosną 1848 r., jesienią podróżował po miastach nadbałtyckich. Jako stypendysta carski miał obowiązek pokazać się na koncertach dworskich, grał też w salonach arystokracji, m.in. u Macieja Wielhorskiego (1794–1866) i ks. Nikołaja B. Jusupowa mł. (1827–1891), wzbudzając powszechny zachwyt. Słyszał go wtedy m.in. Henri Vieuxtemps (1820–1881), wybitny belgijski skrzypek, wówczas „pierwszy solista teatrów cesarskich”, który stwierdził: „to dziecię jest bez wątpienia geniuszem, inaczej niepodobna byłoby grać w jego wieku z tak namiętnym uczuciem, a co większa, z takim rozumem i tak głęboko obmyślanym planem […]. Mechaniczna część gry jego rozwinie się jeszcze przy ciągłej pracy, lecz i teraz nawet gra on już tak, jak nikt z nas nie grał w tym wieku. […] Jeśli tak będzie szedł dalej, pogrąży nas wszystkich” (cyt. za: W. Grigoriew, Henryk Wieniawski. Życie i twórczość, Poznań 1986, s. 40). Vieuxtemps nie przypuszczał wtedy, że 12 lat później Wieniawski zajmie jego stanowisko na dworze cesarskim. Pod koniec 1849 r. skrzypek wrócił do Paryża, aby dokończyć naukę w Konserwatorium. Odbył roczny kurs w klasie harmonii Hyppolyte’a Raymunda Coleta (1808–1851), uzyskując second prix w 1850 r.
W tym czasie zaczął występować z młodszym bratem Józefem, pianistą, który także uczył się w Paryżu. Informacje na tematach ich koncertów docierały do rosyjskiej prasy za pośrednictwem paryskich korespondentów. Wkrótce bracia wyruszyli w wielkie tournée po Rosji i Niemczech. W sezonie 1851/1852 odwiedzili wiele rosyjskich miast, m.in. Petersburg, Moskwę, Odessę, Woroneż, Charków, Kursk, Krzemieńczuk (ukr. Кременчук), Twer, Symbirsk, Saratow, Tułę i Kazań, dając prawie 200 koncertów. W sezonie 1853/1854 występowali w Niemczech, największe sukcesy odnieśli w Lipsku, Berlinie i Monachium. Wieniawski nawiązał też dobre kontakty z niemieckimi wydawcami, którzy zadbali o promocję jego utworów. Ostatnie wspólne koncerty odbyły się w Brukseli w 1855 r., następnie bracia rozdzielili się – Józef pozostał na dłużej w Berlinie, Henryk wyruszył do Holandii. W późniejszym okresie spotykali się tylko okazjonalnie na wspólnych koncertach.
Rosyjskie tournée braci Wieniawskich wywołało silny rezonans w prasie. Zbiegło się z gorącą dyskusją na temat fenomenu „cudownych dzieci”. Bardzo popularne były wówczas rodzinne duety, które święciły triumfy w Europie – siostry Milanollo, siostry Neruda, bracia Kątscy, bracia Wieniawscy. Jednakże te młodociane talenty nie zawsze osiągały dojrzałość artystyczną. Braciom Wieniawskim (Henryk miał wtedy 16 lat, a Józef 14) przyglądano się więc z ciekawością, ale też spekulowano, czy ich występy nie są tylko sensacją sezonu. Na ten temat wypowiadało się wielu recenzentów, m.in. Tadeusz Bułharyn (1789–1859) w „Siewiernoj pczele” [Северная пчела], działający w Petersburgu niemiecki kompozytor Berthold Damcke (1812–1875) w „Journal de Saint-Pétersbourg”, Wiktor Każyński (1812–1867) w „Tygodniku Petersburskim” oraz recenzent „Journal d’Odessa”. Ich konkluzje są zazwyczaj pełne optymizmu na przyszłość. Jak stwierdził B. Damcke: „Miejmy nadzieję, że Henryk, który tak pomyślnie przeszedł transformację z cudownego dziecka w wirtuoza, w równie udany sposób przeistoczy się z wirtuoza w prawdziwego artystę. Jeśli będzie kontynuował naukę z gorliwością i powagą, jeśli ci, którzy się nim opiekują, będą umieli odkryć przed nim tajniki prawdziwej sztuki, pomogą zaokrąglić frazy, zamiast je wyostrzać, uspokoić ruchy ciała, przynoszące szkodę smyczkowi, to wtedy jego interpretacja zyska piętno indywidualizmu, które odróżnia spełnionego artystę od zwykłego wirtuoza” („Journal de Saint-Pétersbourg”, 27 marca/8 kwietnia 1851, s. 1).
Pod koniec lat 50. XIX w. Wieniawski odbył wiele podróży po Europie (Holandia, Belgia, Francja, Niemcy, Wielka Brytania), które przyniosły mu sławę i uznanie. Szczególnie udany był sezon 1858/1859 w Londynie, gdzie występował jako solista na koncertach prowadzonych przez Louisa Julliena (1812–1860). Odbył z nim tournée po angielskich miastach (m.in. Manchester, Dover, Brighton, Glasgow, Edynburg, Leeds, Liverpool, Birmingham). Występował też na koncertach kameralnych Beethoven Quartet Society, Musical Union i Monday Popular Concerts. W kwietniu 1859 r. poznał Isabellę Hampton (1840–1924), siostrzenicę irlandzkiego pianisty George’a A. Osborne’a (1806–1893), która została jego żoną. Ślub odbył się 8 sierpnia 1860 r. w Paryżu. Mieli ośmioro dzieci, troje z nich zmarło we wczesnym dzieciństwie. Najmłodsza córka, Irena (1879–1832), zamężna Lady Dean Paul, poszła w ślady ojca i została kompozytorką. Swoje utwory wydawała pod pseudonimem „Poldowski”.
Dzięki europejskim sukcesom Wieniawski znalazł się w „pierwszej lidze” skrzypków wirtuozów. Jego wysoka pozycja, zarówno jako solisty, jak i kameralisty, została potwierdzona przez krytyków i publiczność. Zyskał też uznanie jako kompozytor, jego utwory publikowali znani wydawcy, tacy jak Kistner w Lipsku, Meyer w Brunszwiku i Girod w Paryżu. Dużą popularnością cieszyły się mazurki, polonezy, kaprysy, I Koncert op. 14, Scherzo-Tarantella op. 16 i Legenda op. 17. Sukcesy te miały duże znaczenie przy ubieganiu się o stałą posadę na dworze cesarskim w Petersburgu. Wieniawski potrzebował stabilizacji zawodowej i finansowej, aby zapewnić byt szybko powiększającej się rodzinie. Zawód wirtuoza był wprawdzie atrakcyjny, ale nie gwarantował stałych dochodów.
W 1860 r. Wieniawski dostał posadę w Petersburgu jako „pierwszy solista teatrów cesarskich” (25 kwietnia tego roku dyrektor teatrów carskich, gen. Andriej I. Saburow (1797–1866), wystąpił z wnioskiem o jego angaż). Grał partie solowe na przedstawieniach operowych i baletowych, występował na koncertach dworskich i w salonach arystokracji. Poza obowiązkami dworskimi dawał też własne koncerty, ale stosunkowo rzadko, ponieważ nie pozwalał na to kontrakt. Miał prawo do dwóch występów rocznie, tylko koncerty charytatywne nie były limitowane. Grywał też w zespołach kameralnych. Dołączył do kwartetu Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego [Русское музыкальное общество], który rozpoczął swoją działalność w 1859 r. Skład zespołu zmieniał się, grywali w nim tacy muzycy, jak: Johann Wilhelm Pickel (1829–1902), Eugen Albrecht (1844–1894), Hieronymus Weickmann (1825–1895), Karl Schuberth (1811–1863), Karł J. Dawydow (1838–1889) i Aleksander Wierzbiłłowicz (1849–1911). Występy te śledził z uwagą krytyk muzyczny i kompozytor Aleksandr S. Famincyn (1841–1896), który pisał, że natura solisty nie przeszkadza Wieniawskiemu dostroić się do zespołu, a nawet wpływa na innych pobudzająco, dzięki błyskotliwej technice i elegancji gry. Polski skrzypek organizował też własne koncerty kameralne. „Poranki muzyczne pana Wieniawskiego” cieszyły się dużą popularnością. Prezentowano na nich utwory Mozarta, Haydna, Beethovena, Mendelssohna, Schumanna, Schuberta i Spohra, a także rosyjskich twórców, m.in. Antona G. Rubinsteina (1829–1894). Według wspomnień współczesnych (Z. Librowicz) grywał także chętnie w usytuowanej w Wielkim Gościnnym Dworze księgarni swego kuzyna – wybitnego wydawcy Bolesława Maurycego Wolffa (1825–1883). Jako solista Wieniawski miał większe pole do popisu podczas podróży po Europie. Kontrakt pozwalał mu na długie urlopy poza sezonem operowym, które trwały 4–5 miesięcy, a niekiedy nawet dłużej (wybaczano mu te samowolne przedłużenia urlopów, ponieważ był bardzo cennym członkiem orkiestry). Występował na prestiżowych koncertach w Londynie (Covent Garden, Promenade Concerts), Paryżu (Société des Concerts du Conservatoire) i Brukseli (Cercle artistique et litteraire, Concert Populaire). Grywał też w kurortach (m.in. Wiesbaden, Baden-Baden, Ostenda, Spa). Odbył tournée po krajach skandynawskich i nadbałtyckich, kilkakrotnie pojawił się w Polsce. Z początkiem jesieni zawsze wracał do Petersburga.
Od 1862 r. czekały tam na niego jeszcze nowe obowiązki. Wieniawski został profesorem skrzypiec w nowo powstałym Konserwatorium, pierwszej uczelni muzycznej w imperium rosyjskim. Dołączył do grona wybitnych muzyków, których A. Rubinstein zaprosił do współpracy, takich jak pianista i kompozytor Teodor Leszetycki (1830–1915), śpiewaczka Henrietta Nissen-Salomon (1817–1879), harfista i kompozytor Albert Heinrich Zabel (1834–1910). Miał pod opieką skrzypków solistów, a także klasę gry kwartetowej. W 1872 r. podał się do dymisji wraz z Rubinsteinem i kilkoma profesorami z powodu wewnętrznych konfliktów w Konserwatorium. Klasę skrzypiec przejął wówczas Leopold Auer (1845–1930). Wszechstronna działalność Wieniawskiego w Petersburgu, a także jego wyjazdy zagraniczne były szeroko komentowane w rosyjskiej prasie, zarówno w czasopismach specjalistycznych („Mузыкальный свет”, „Mузыкальный листок”, „Библиотека для чтения”, „Литературное прибавление к Нувеллисту”, „Современник”, „Музыкальный и театральный вестник”), jak i w gazetach codziennych („Московские ведомости”, „Санкт-Петербургские ведомости”, „Одесский вестник”, „Голос”, „Русский инвалид”, „Северная пчела”, „Сын отечества”).
W 1872 r. Wieniawski wyjechał na tournée do Stanów Zjednoczonych wraz z A. Rubinsteinem. Spędził tam prawie półtora roku – od września 1872 do stycznia 1874 r. Obaj wirtuozi byli przyjmowani entuzjastycznie przez amerykańską publiczność. Trasa koncertowa prowadziła przez wschodnie wybrzeże i środkowy wschód aż do Nowego Orleanu. Stałą bazą był Nowy Jork, do którego powracali kilkakrotnie. Na krótko zawitali też do Kanady, występując w Montrealu, Toronto i Hamilton. W zespole były też dwie śpiewaczki: Louise Ormeny i Louise Liebhart (1838–1899). Artyści mogli więc zaoferować bogaty i zróżnicowany repertuar. W sumie dali ponad 200 koncertów. Po wyjeździe Rubinsteina (ostatnie wspólne koncerty dali w maju 1873 r.) Wieniawski występował jeszcze w San Francisco, Sacramento i San Jose (czerwiec–lipiec 1873), a także w Bostonie (styczeń 1874). Amerykańskie tournée było bardzo udane, ale też wyczerpujące, mocno nadszarpnęło zdrowie Wieniawskiego.
Po powrocie do Europy w 1874 r. osiadł w Brukseli, gdzie otrzymał posadę profesora w Konserwatorium. Nadal dużo koncertował, solowo i w zespołach, zainicjował cykl koncertów kameralnych L’Union instrumentale. W 1877 r. zrezygnował z posady profesorskiej. Podróżował po Niemczech i Skandynawii (listopad–grudzień 1877), Holandii (styczeń 1878), występował na Monday Popular Concerts w Londynie (luty i czerwiec 1878) i na Wystawie Światowej w Paryżu (wrzesień 1878), w sezonie letnim grywał w kurortach (Baden-Baden, Ostenda). Męczące podróże sprawiły, że stan jego zdrowia bardzo się pogorszył, niekiedy musiał rezygnować z koncertów. W 1878 r. w Berlinie zasłabł na scenie, a utwór dokończył za niego Joseph Joachim (1831–1907), który był obecny na sali. Mimo to wyruszył w kolejne tournée do Rosji. Na wiosnę 1879 r. grał w Moskwie i Petersburgu, później w innych miastach (m.in. Kursk, Saratów, Kijów, Odessa, Charków, Kiszyniów, Tyflis, Jałta). Jesienią nastąpił gwałtowny atak choroby, w grudniu 1879 r. został hospitalizowany w Szpitalu Maryjskim w Moskwie. Poprawa jednak nie nastąpiła.
Zmarł w Moskwie 31 marca 1880 r. w usytuowanym przy bulwarze Rożdiestwienskim [Рождественский бульвар] 12 domu znanej filantropki Nadieżdy F. von Meck (1831–1894). Obecnie na budynku znajduje się tablica pamiątkowa, ustanowiona w 2006 r. przez Instytut Adama Mickiewicza). Uroczystości pogrzebowe odbyły się 7 kwietnia tego roku w Warszawie. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kw. 11, rz. 4, gr. 1). 6 października 2005 r. odsłonięto w Konserwatorium w Petersburgu poświęconą mu tablicę pamiątkową z reliefem autorstwa G. D. Jastriebienieckiego.
Wieniawski był wybitnym wirtuozem, zajmował czołowe miejsce obok takich artystów, jak H. Vieuxtemps, J. Joachim, Pablo de Sarasate (1844–1908). Jego dorobek twórczy jest ilościowo niewielki (24 opusy), ale stanowi ważny wkład do literatury skrzypcowej XIX wieku. Są to gatunki typowe dla nurtu wirtuozowskiego: koncerty, wariacje, fantazje, etiudy i polonezy, a także liryczne miniatury. Utwory te noszą silne piętno indywidualizmu Wieniawskiego, choć widoczne są też ślady Paganiniego i francuskich mistrzów. Niektóre dzieła, jak II Koncert op. 22, II Polonez op. 21, Scherzo-Tarantelle op. 16, Legenda op. 17, Fantaisie brillante sur „Faust” op. 20, weszły do kanonu muzyki skrzypcowej i doczekały się znakomitych nagrań.
Działalność artystyczna Wieniawskiego była silnie związana z Rosją, która spięła jakby symboliczną klamrą jego życie zawodowe, począwszy od młodzieńczych występów w Petersburgu w 1848 r., a skończywszy na ostatnim tournée w roku 1879. Związki z tym krajem znalazły też swój oddźwięk w jego muzyce. Najlepszym tego przykładem jest Souvenir de Moscou op. 6 (znane też jako Airs Russes), które skomponował w wieku 17 lat podczas pierwszego tournée po Rosji, a także Le Carnaval russe. Improvisations et Variations humoristiques sur l’air National Russe populaire „Po ulicy mostovoj” op. 11, napisane nieco później. W obu utworach pobrzmiewa echo rosyjskich pieśni ludowych, splecionych umiejętnie z wirtuozowską brawurą, a w Karnawale rosyjskim dochodzi do tego jeszcze lekki i żartobliwy ton. Nie bez powodu skrzypek nazwał je „wariacjami humorystycznymi”. Kompozycje te cieszyły się ogromną popularnością i stały się największymi „przebojami” w repertuarze Wieniawskiego.
Był nagrodzony Orderem św. Anny (1875) i belgijskim Orderem Leopolda (1876).
Od 1935 r. organizowany jest Międzynarodowy Konkurs Skrzypcowy im. Henryka Wieniawskiego (pierwszy odbył się w Warszawie, kolejne edycje w Poznaniu), na którym jurorami i laureatami było wielu wybitnych rosyjskich skrzypków.
Bibliografia:
И. М. Ямпольский, Венявский Генрик, w: Музыкальная энциклопедия, red. Ю. В. Келдыш. Мocква 1973, t. 1, s. 736–737; Венявский Генрих, w: Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, Санкт-Петербург 1892, t. 6, s. 4; R. Suchowiejko, Wieniawski Henryk, w: Wieniawski. Od Legendy do Konkursu, Encyklopedia Muzyczna PWM. Wydanie Specjalne 2011, s. 2–14 (bibliografia); A. Desfossez, Henryk Wieniawski. Esquisse, Haga 1856; W. Grigoriew, Henryk Wieniawski. Życie i twórczość, Warszawa–Poznań 1986; И. Ямпольский, Генрик Венявский, Москва 1955; J. Reiss, Henryk Wieniawski, Warszawa 1931, Kraków 1985; Henryk Wieniawski, album, oprac. W. Dulęba, Kraków 1967, wyd. 2 popr. 1974; L. Ginzburg, Wieniawski w Rosji, „Ruch Muzyczny” 1959, nr 9; E. Grabkowski, Henryk Wieniawski, Warszawa 1985; Henryk Wieniawski and the bravura tradition, red. Maciej Jabłoński, D. Jasińska, Poznań 2011; Henryk Wieniawski and the 19th century Violin Schools, red. M. Jabłoński, D. Jasińska, Poznań 2006; Henryk Wieniawski – Composer and Virtuoso in the Musical Culture of the 19th and 20th centuries, red. M. Jabłoński, D. Jasińska, Poznań 2001; R. Suchowiejko, Henryk Wieniawski in America, „Ad Parnassum. A Journal of Eighteenth- and Nineteenth-Century Instrumental Music” 2005, nr 3; taż, Henryk Wieniawski – Henri Vieuxtemps. Parcours croisés, „Revue Belge de Musicologie” 2007, nr 1; taż, Henryk Wieniawski – kompozytor na tle wirtuozowskiej tradycji skrzypcowej XIX wieku, Poznań 2005; taż, Henryk Wieniawski – wirtuoz w świetle XIX-wiecznej prasy, Poznań 2011; Les frères Wieniawski. Documents conservés dans les collections de la Bibliothèque Royale de Belgique, oprac. M. Appelmans, Ch. Servais, wstęp R. Suchowiejko, Bruksela 2002.
Partytury utworów Henryka Wieniawskiego w POLONIE.
Materiały związane z hasłem
ostatnio dodane
Hasła:
Związek Młodzieży Polskiej „Zet” w Petersburgu / Piotrogrodzie
Niżyńska Bronisława
Więckowski Aleksander Józef
Słonimski Siergiej
Czarnomska Izabella
Walentynowiczówna Wanda
Skąpski Franciszek Salezy
Słonimski Ludwik
Walentynowicz Marian
Krajowski-Kukiel Feliks
Walentynowicz Rafał Antoni Władysław
Ogiński Ignacy
Szemioth Piotr
Szemioth Stanisław
Szemioth Włodzimierz
Szemioth Aleksander Edward
Żukowska Jadwiga Aniela Tekla
Liniewicz Leon
Filipkowski Stefan Julian
Rawicz-Szczerbo Władysław
Rzymskokatolickie parafie i kaplice Petersburga/Piotrogrodu oraz dekanatu petersburskiego
Mickiewicz Stefan
Kakowski Aleksander
Spasowicz Włodzimierz
Parafia i kościół św. Stanisława w Petersburgu
Żenkiewicz Józef
„Promień Poranny” / „Promień”
Dąbrowski Jarosław
Klub Robotniczy „Promień”
Polska Szkoła Przygotowawcza i Pierwsze Polskie Gimnazjum Żeńskie Stanisławy Ćwierdzińskiej
Barchwic Maria Ludwika
Petersburskie edycje utworów Adama Mickiewicza
Barchwic (Barchwitz) Jan Stanisław
Łukaszewicz Dominik
Szkiłłądź (Szkiłądź) w zakonie Jakub
Jocher Adam Teofil
Biblioteka:
Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół Polski” w Petersburgu
Ferdynand Ruszczyc w Petersburgu
Teatr Polski i Polskie Studio Teatralne
Polonica Petropolitana
Piotrogrodzkie inicjatywy charytatywno-oświatowe fundatora KUL Karola Jaroszyńskiego (Prezentacja)
Życie Teatralne Wielonarodowego Piotrogrodu-Leningradu w latach 1917-1941
Inwentarz rękopisów Biblioteki Załuskich w Cesarskiej Bibliotece Publicznej