Więckowski Aleksander Józef
Венцовский Александр Иванович
Więckowski Aleksander Józef / Венцовский Александр Иванович (Янович) (1854–1919), działacz polityczny, społeczny i niepodległościowy, inżynier technolog, dyplomata, z Petersburgiem/ Piotrogrodem związany w latach 1872–1918.
22.07.2024
stan artykułu kompletny
stan artykułu kompletny
Więckowski Aleksander Józef / Венцовский Александр Иванович (Янович) (1854–1919), działacz polityczny, społeczny i niepodległościowy, inżynier technolog, dyplomata, z Petersburgiem/ Piotrogrodem związany w latach 1872–1918.
Urodził się 19 marca 1854 r. we wsi Kolano na Podlasiu (gub. siedlecka) jako syn Jana (1834–1908) i Ewy Wieczorkowskiej (ok. 1836–1907). Ojciec pełnił funkcję administratora dóbr i pisarza prowentu w gub. lubelskiej, publikował na łamach poradników rolniczych „Gospodarz” oraz „Rolnik i Hodowca”. Młodszą siostrą Więckowskiego była Konstancja Bronisława (1856–?), absolwentka prywatnej pensji Bronisławy Leśniewskiej (1859–1905) w Warszawie, w której była następnie nauczycielką.
W 1871 r. Więckowski ukończył ze złotym medalem Warszawską Szkołę Realną przy ul. Jezuickiej. Studiował następnie przez rok w Uniwersytecie Warszawskim, po czym przeniósł się do Instytutu Technologicznego [Технологический институт] w Petersburgu, który ukończył w 1877 r. z tytułem inżyniera technologa. Po krótkim okresie pracy w żegludze na Newie podjął dalszą naukę na Wydziale Przyrodniczym Cesarskiego Uniwersytetu Petersburskiego, przerwał ją jednak w 1879 r. Tytuł inżyniera technologa oraz rozpoczęcie kolejnych studiów dały mu formalne prawo przemieszczania się po całym obszarze Rosji i swobodę wyboru miejsca zamieszkania. Przywilej ten wykorzystał w latach 1874–1879 podczas swojej dynamicznej nielegalnej działalności w tworzącym się wówczas ruchu socjalistycznym w Rosji i na terenie Królestwa Polskiego. W 1874 r. został założycielem pierwszego polskiego kółka socjalistycznego w Petersburgu, do którego weszli m.in. technolodzy Ludwik Waryński (1856–1889), Bolesław Wysłouch (1855–1937), Erazm Kobylański (1856–1918), Edmund Brzeziński (1854–1932) oraz studenci Akademii Medyko-Chirurgicznej [Медико-хирургическая академия] Jan Hłasko (1855–1881) i Bolesław Mondszajn (1852–po 1903). W lutym 1876 r. Więckowski wziął udział w pierwszej socjalistycznej manifestacji („kazańskiej”) na placu przed soborem Matki Boskiej Kazańskiej w centrum Petersburga. Był też redaktorem pierwszego tajnego socjalistycznego pisma wydawanego w języku rosyjskim „Начало” [Początek], do którego teksty z zakresu ekonomii pisał jego przyjaciel student Instytutu Górniczego [Горный институт], posiadający już dyplom absolwenta z 1873 r. Akademii Handlowej w Wiedniu, Zygmunt Heryng (1854–1931). Pismo, którego cztery numery ukazały się pomiędzy marcem a majem 1878 r., drukowali w ich wspólnym mieszkaniu na urządzeniu skonstruowanym według pomysłu Więckowskiego. Kolektywnie prowadzili też w czerwcu 1878 r. socjalistyczną agitację wśród studentów Akademii Rolniczo-Leśnej [Петровская земледельческая и лесная академия] w osadzie Pietrowskoje-Razumowskoje pod Moskwą.
Około 1876 r. Więckowski związał się również z ukierunkowaną na pracę wśród chłopstwa, ale działającą też w środowiskach robotniczych i inteligenckich, nielegalną socjalistyczną organizacją „Ziemia i Wolność” [Земля и Воля], mającą siedzibę i miejsce obrad w rosyjskiej stolicy. Tworzyło ją 25 osób, których zadaniem było m.in. zakładanie kolejnych kół. Pod nazwą tej organizacji wychodziło też tajne pismo. Jego pierwszy numer wydrukowano na tej samej maszynie co „Начало”, a ukazał się on 25 października 1878 r. W 1879 r., jak odnotowała ówczesna prasa, periodyk ten docierał nawet do warszawskiej Cytadeli. Więckowski przewodził też grupie polskich socjalistów, którzy latem 1878 r. wyjechali z Petersburga, aby podtrzymać zagrożoną po przeprowadzonych tam masowych aresztowaniach działalność warszawskiego ruchu. Podjął wówczas pracę nad programem socjalistów polskich, znanym jako warszawski lub brukselski, którego był głównym redaktorem. Dokument ten został opublikowany w październiku 1879 r. w pierwszym numerze pisma „Égalité” [Równość].
Podczas kolejnego przyjazdu nad Wisłę Więckowski został już w pierwszym dniu pobytu 7 kwietnia 1879 r. aresztowany wraz z Heryngiem i osadzony w X Pawilonie Cytadeli. Aresztowania objęły wówczas kilkadziesiąt osób. W wyniku przeprowadzonego śledztwa uznano go za jednego z najniebezpieczniejszych działaczy propagandy socjalno-rewolucyjnej w Warszawie i poza nią. Dowiedziono, iż m.in. pod pseudonimami „Iwanowicz” i „Homatowicz” agitował, organizował spotkania i dyskusje, przewoził dokumenty oraz pieniądze na działalność organizacji. W okresie od grudnia 1878 do marca 1879 r. do pracy socjalistycznej Więckowski wykorzystywał zatrudnienie w roli guwernera dzieci Władysława (1838–1895) i Marii (1850–1909) Jankowskich (s.v. Mendelson), wspierających ruch socjalistyczny właścicieli ziemskich z gub. kijowskiej. Odwiedzająca go w więzieniu siostra Konstancja także została aresztowana, a następnie objęta nadzorem policyjnym na dwa lata. Jego sprawa została natomiast rozstrzygnięta postanowieniem administracyjnym z 2 kwietnia 1880 r. o wywózce na Syberię Wschodnią.
Został zesłany do gminy nowosiołowskiej okręgu minusińskiego gub. jenisejskiej. We wrześniu 1882 r. przeniesiono go stamtąd do wsi Abakanskoje również w okręgu minusińskim, gdzie przedłużono mu karę o cztery lata. Wraz z żoną mieszkał również w dawnej stanicy kozackiej Karatuzkoje (Karatuz), a także w Minusińsku [Минусинск], w którym w pierwszym okresie zesłania kierował fabryką mydła założoną tam przez powstańca styczniowego Narcyza Wojciechowskiego (1846–1919). W latach 1884–1885 współpracował z tamtejszym Muzeum Krajoznawczym. Od maja do września 1884 r. wespół ze znanym mu z działalności w organizacji „Ziemia i Wolność” zesłańcem Dymitrem Klemencem (1848–1914) uczestniczył w wyprawie badawczej w górę rzeki Abakan, która została sfinansowana przez Zachodniosyberyjski Oddział Imperatorskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. W jej trakcie opracował topografię eksplorowanego terenu, pozyskane wówczas materiały (w tym minerały i artefakty przyrodnicze) przekazane zostały do Muzeum Krajoznawczego w Minusińsku.
Więckowski powrócił z zesłania do stolicy Królestwa Polskiego. Zatrudnił się jako inżynier w Fabryce Stali na Nowej Pradze. Nadzorując na zlecenie firmy prace przy usuwaniu zniszczonego mostu przez Wisłę, został w październiku 1886 r. aresztowany pod zarzutem pracy konspiracyjnej i osadzony w twierdzy. Zbiegło się to z opublikowaniem 2 października 1886 r. pierwszego numeru tygodnika „Głos”, którego był współorganizatorem i współredaktorem. W redakcji pisma ścierały się różne poglądy, począwszy od narodowych reprezentowanych przez takich ludzi jak Jan Ludwik Popławski (1854–1908) czy nieco później Roman Dmowski (1864–1939) po „społeczno-radykalne”, którym hołdowali zarówno on sam, jak i Heryng. Od nr. 26 na łamach tego warszawskiego periodyku pod pseudonimem T. Wroński prowadził stałą rubrykę felietonów pt. Z obcego świata. Pracował też nad przekładem z angielskiego książki filozofa George’a Henry’ego Lewesa (1817–1878) The Problems of Life and Mind, mającej ukazać się pod tytułem Zagadnienia ducha i życia w ramach serii Wydawnictwo T. T. Jeża. Chodzi tu o należącego do grona współpracowników tygodnika Zygmunta Miłkowskiego (1824–1915) pseud. Teodor Tomasz Jeż, członka m.in. Towarzystwa Demokratycznego Polskiego i twórcy demokratyczno-niepodległościowej Ligi Polskiej (1887–1893). Oprócz Więckowskiego do zarządu Ligi weszła spora część środowiska „Głosu”, jak J. L. Popławski, Józef Karol Potocki (1854–1898) i Bolesław Hirszfeld (1859–1899). Wymienieni włączyli się ponadto w prace związanego z Ligą Polską tajnego stowarzyszenia „Łączność”, szerzącego w latach 1888–1893 idee demokratyczne w społeczeństwie polskim.
W 1888 r. Więckowski wyprowadził się z Warszawy do Petersburga najpewniej z powodu otrzymanej tam lepiej płatnej posady. Nadal utrzymywał jednak intensywne kontakty z krajem, między innymi publikując teksty na rozmaite tematy w „Głosie” i „Prawdzie”, a także biorąc udział w 1890 r. w Zjeździe Ligi Polskiej w Marcelinie. W latach 90. XIX wieku kontaktował się również z wieloma działaczami socjalistycznymi młodszego pokolenia, w tym z przyszłą żoną Józefa Piłsudskiego (1867–1935) Marią z Koplewskich Juszkiewiczową (1865–1921), Stanisławem Wojciechowskim (1869–1953) i Leonem Wasilewskim (1870–1936). Pod pseudonimem „Nielegalny” publikował w socjalistycznym „Przedświcie”. Prawdopodobnie w 1892 r. Więckowski poznał Piłsudskiego, który wrócił z pięcioletniego zesłania na Syberię. Połączyła ich wówczas polityczna koncepcja, według której należało najpierw podporządkować sobie opozycją rosyjską (Więckowski), a potem zaprząc ją do socjalistycznego rydwanu (Piłsudski). Opinie obu znał Wojciechowski, który w liście z 1895 r. wytykał Piłsudskiemu, że „za dużo w Tobie Aleksandra siedzi”. Warto zaznaczyć, iż w korespondencji z tego okresu Więckowski nazwany był przez Piłsudskiego „maklerem”, pojawiając się jako osoba opiniująca różne postaci, brana też pod uwagę przy opracowywaniu taktyki postępowania wobec Rosjan.
Na przełomie XIX i XX stulecia prowadził działalność polityczną w kręgach petersburskiej lewicy i w środowiskach demokratycznych. Był zapraszany do skupiającego postępowych i radykalnych inteligentów salonu pisarki oraz pedagożki Jelizawiety N. Wodowozowej (1844–1923) i jej męża historyka, zarazem współzałożyciela partii ludowych socjalistów Wasilija I. Siemiewskiego (1848–1916), w którym bywali m.in. teoretyk ruchu narodnickiego Nikołaj K. Michajłowski (1842–1904), socjolog, ekonomista i tłumacz dzieł Karola Marksa (1818–1883) Nikołaj F. Danilson (1844–1918), przedstawiciele liberalnego narodnictwa: pisarz i krytyk literacki Aleksandr M. Skabiczewski (1838–1911), ekonomista i socjolog Wasilij P. Woroncow (1847–1918), oraz historyk literatury Siemion A. Wiengierow (1855–1920).
Od 1895 r. Więckowski był członkiem dwóch wydziałów działającego w szerokim zakresie programowym petersburskiego Wolnego Towarzystwa Ekonomicznego. Z czasem został jego wiceprezesem. W siedzibie tej organizacji przy prosp. Zabałkańskim [Забалканский пр.] zbierał się od stycznia 1904 r. nielegalny Związek Wyzwolenia [Союз освобождения], do którego również należał i był członkiem Rady. Ten liberalny związek skupiał organizacje opozycyjne, dążące do demokratyzacji Rosji i wprowadzenia swobód obywatelskich, które określano jako Związek Wszystkich Związków [Союз союзов]. Na tej płaszczyźnie współpracował Więckowski m.in. z historykiem Pawłem M. Milukowem (1859–1943), działaczem i teoretykiem liberalizmu rosyjskiego Piotrem B. Struwem (1870–1944), działaczem politycznym i społecznym ks. Pawłem D. Dołgorukowem (1866–1927) oraz liberałem Aleksandrem I. Guczkowem (1862–1936). Były to osoby, które po zmianach rewolucyjnych stały się liderami Partii Konstytucyjno-Demokratycznej [Конституционно-демократическая партия] (tzw. kadeci) i Związku 17 Października [Союз 17 Oктября]. Ich idee przekazywał do kraju podczas spotkań i wieców organizowanych w Warszawie przez grupę „Kuźnica”. Późnym latem 1904 r. uczestniczył w Zakopanem w konferencji polskiej inteligencji, zwołanej w sprawie opracowania wspólnego programu niepodległościowego dla Królestwa Polskiego wobec spodziewanych zmian politycznych w Rosji w związku z wybuchem wojny japońsko-rosyjskiej. Obecni tam byli m.in. pisarz Stefan Żeromski (1864–1925), socjolog i działacz społeczny Ludwik Krzywicki (1859–1941), pisarz i publicysta Gustaw Daniłowski (1871–1927), Heryng i najpewniej sam Piłsudski, który zdążył już wrócić z Japonii.
Działalność Więckowskiego uległa wyraźnej aktywizacji w okresie pierwszej rosyjskiej rewolucji. W kwietniu 1905 r. wraz z Heryngiem uczestniczył w petersburskim Wszechrosyjskim Zjeździe Dziennikarzy (140 członków), reprezentując polską prasę postępową. Jako przedstawiciel prasy prowincjonalnej został wybrany do 10-osobowego Komitetu Centralnego utworzonego wtedy Związku Pisarzy. Z kolei 5–7 maja 1905 r. wziął udział w ogólnorosyjskim Zjeździe Inżynierów i Techników, w którego trakcie przedstawił referat o celach i zadaniach Wszechrosyjskiego Związku Inżynierów i Techników [Всероссийский союз инженеров и техников] (WZIiT). Jak zaznaczyła ówczesna prasa, „Obrady Zjazdu odbywały się w Teriokach [Териоки] (pod osłoną praw finlandzkich)”. Obecni tam polscy delegaci zażądali autonomii dla Królestwa Polskiego z sejmem w Warszawie wybranym w powszechnych wyborach, co Zjazd zaakceptował. Wiosną 1905 r. Więckowski znalazł się w zarządzie powołanego z inicjatywy Związku Wyzwolenia do stworzenia masowego nacisku na rząd w celu wprowadzenia zmian demokratycznych Związku Wszystkich Związków (ZWZ). Podczas jego zebrania 7 sierpnia 1905 r. w mieszkaniu Milukowa został aresztowany wraz z grupą kilkunastu osób. Jego zatrzymanie sparaliżowało na pewien czas działalność WZIiT oraz zarządzanego przez tę organizację Związku Związków Zawodowych, do których zarządów wówczas należał. Po uwolnieniu działał jednak dalej, wziął m.in. udział w zwołanym 17 marca 1906 r. w sali Zgromadzenia Szlacheckiego [Дворянское собрание] zebraniu petersburskiej inteligencji, na którym – tuż przed wejściem policji i aresztowaniami – zdążono powołać Ligę Wykształcenia.
W czasie pierwszej rosyjskiej rewolucji, a także po jej zakończeniu Więckowski brał aktywny udział w spotkaniach polskiego komitetu wyborczego do Dumy Państwowej Imperium Rosyjskiego i w wiecach wyborczych w Petersburgu, przemawiając na nich m.in. wraz z prawnikiem gen. Aleksandrem Babiańskim (1853–1931), adwokatem i historykiem prawa Bolesławem Olszamowskim (1848–1920) oraz pomocnikiem adwokackim Henrykiem Lewestamem (1879–1939). Optował za Partią Konstytucyjno-Demokratyczną, a wedle niektórych przekazów był jej członkiem. Utworzona jesienią 1905 r. partia powstała w wyniku połączenia organizacji, z którymi współpracował w ramach Związku Wyzwolenia i wchodzącej do ZWZ tzw. grupy ziemców-konstytucjonalistów. Jak zaznacza Wilhelm Feldman (1868–1919), Więckowski „zaczął propagować założenie organizacji polskiej celem przystosowania się do nowych warunków i zdobycia maximum swobód autonomicznych dla kraju przy pomocy stronnictw Rosji postępowej”. Wówczas też zawiązał się założony przez L. Krzywickiego i Aleksandra Świętochowskiego (1849–1938) liberalny Związek Postępowo-Demokratyczny, zwany później (od 1907 r.) Polskim Zjednoczeniem Postępowym. Więckowski utrzymywał kontakty z tymi organizacjami m.in. przez Herynga. Aktywnie zaangażował się w akcję wiecową organizowaną przez wspomniane środowiska w Królestwie Polskim między 18 stycznia a 17 lutego 1907 r. Podczas wielotysięcznych spotkań w sali warszawskiej Filharmonii przedstawiał program Polskiego Zjednoczenia Postępowego, konfrontując go z programem narodowej demokracji i rosyjskiej skrajnej prawicy, omawiał bieżącą sytuację w Rosji i tłumaczył idee samorządności w państwie konstytucyjnym, akcentując wprowadzenie autonomii dla Królestwa Polskiego do „ostatecznego uregulowania stosunków polsko-rosyjskich”. W opozycji wobec narodowej demokracji chciał wprowadzenia do Dumy polskich posłów liberalnych i postępowych, którzy staliby się sojusznikami rosyjskich kadetów.
Po rewolucji działalność polityczna Więckowskiego osłabła. Angażował się za to w liczne inicjatywy o charakterze społecznym i naukowym. W latach 1909–1917 pełnił obowiązki przewodniczącego oddziału XI (przemysłowo-ekonomicznego) założonego w 1866 r. Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Technicznego [Императорскoe Русскоe техническое общество]. Pracował m.in. w Komitecie Jubileuszowym dla uczczenia 40-lecia pracy twórczej pisarza i publicysty Aleksandra Świętochowskiego (1849–1938) wraz z językoznawcą prof. Janem Baudouinem de Courtenay (1845–1929), działaczem politycznym Aleksandrem Lednickim (1866–1934), prawnikiem prof. Leonem Petrażyckim (1867–1931), lekarzem prof. Józefem Kazimierzem Ziemackim (1856–1925). W Związku Polskim Lekarzy i Przyrodników miał jesienią 1912 r. oparty na własnych badaniach odczyt pt. „Arytmologiczne związki między ciężarami atomowemi elementów”. Praca ta została oceniona przez prof. Henryka Merczynga (1860–1916) jako odkrywająca „rąbek tajemnic natury dających może klucz do odkrycia nowych praw nią rządzących”. W przekazach o Więckowskim znajduje się wiele odniesień do jego szerokiej wiedzy i prowadzonych badań naukowych, które ciągle uzupełniał.
Podczas trzydziestoletniego pobytu nad Newą był prawdopodobnie związany zawodowo z koncernem hutniczo-metalowym należącym do spółki akcyjnej Lilpop, Rau i Loewenstein z siedzibą w Warszawie. Miała ona swoje udziały w Warszawskiej Fabryce Stali na Nowej Pradze, w której pracował krótko po powrocie z Syberii. Wedle lakonicznej informacji L. Wasilewskiego podanej w liście do Marii Wysłouchowej (1858–1905) w połowie 1895 r. znalazł czasowe zatrudnienie przy budowie kolei. Był także jednym z dyrektorów (1914–1917) w założonej w 1905 r. Spółce Partnerskiej w Zakresie Nieruchomości Petersburg–Jałta [Петербургско-Ялтинское торварищество недвижимостей] oraz w spółce akcyjnej Łachta [Анонимное общество «Лахта»]. Obie weszły w skład syndykatu budowlanego z siedzibą przy prosp. Newskim [Невский пр.] 46, który zajmował się budowaniem całorocznych osiedli w bliskiej odległości od centrum Petersburga. Bilans spółki Petersburg-Jałta na 31 grudnia 1912 r. wyniósł 1 462 933 rub. Wiadomo, że pracował również w zarządzie kompanii transportowej „Надежда” [Nadzieja], gdzie notowany jest w roku 1902. W 1912 r. z inicjatywy inż. górniczego, przedsiębiorcy i deputowanego do Dumy IV kadencji Michała Łempickiego (1856–1930) został petersburskim przedstawicielem Towarzystwa Przemysłowców Guberni Królestwa Polskiego.
Wedle ustaleń Ludwika Hassa (1918–2008) po pierwszej rewolucji rosyjskiej 1905 r. Więckowski – podobnie jak spore grono jego politycznych przyjaciół związanych z ruchem liberalno-demokratycznym (od kadetów po mienszewików) – znalazł się wśród członków rosyjskiej masonerii. Należał do loży istniejącej przy petersburskim Wolnym Towarzystwie Ekonomicznym. Również Leon Chajn (1910–1983) wymienia go wśród wolnomularzy „z rosyjskiej emigracji”, obok takich osób jak: A. Babiański, działacz polityczny Ludwik Darowski (1881–1948), aktywista społeczny i wydawca Ludwik Józef Evert (1863–1945), przedsiębiorca Hipolit Gliwic (1878–1943), związany z „Dziennikiem Petersburskim” dziennikarz Stefan Grostern (1887–1940), działacz niepodległościowy Marian Klott (1892–1967), czy dyplomaci: Mirosław Arciszewski (1892–1963), Roman Knoll (1888–1946) i Juliusz Łukasiewicz (1892–1951) oraz inż. technolog Józef Ziabicki (1871–1958), z którymi zetknął się w różnych okresach pobytu w Rosji. Z zawiązanych w tym środowisku kontaktów korzystał w rewolucyjnych czasach 1917 r. Zaangażował się również w prace utworzonego w 1908 r. polskiego stowarzyszenia robotniczego o charakterze kulturalno-oświatowym i samopomocowym Klubu Robotniczego „Promień”, którego pierwszym prezesem był bliski mu gen. Babiański.
W wyniku wybuchu w 1914 r. pierwszej wojny światowej Więckowski ponownie zaktywizował swoją działalność polityczną. Został jednym z organizatorów oraz znalazł się w zarządzie Polskiego Biura Informacyjno-Prasowego, którego zadaniem było informowanie prasy i społeczeństwa rosyjskiego o dążeniu do niepodległości Polski. Zainicjowane 7 lutego 1915 r. przez piotrogrodzką redakcję „Głosu Polskiego” Biuro to przygotowywało własne biuletyny prasowe z informacjami z prasy polskiej i obcej na temat kwestii polskiej, sytuacji wewnętrznej w Rosji oraz w innych objętych wojną krajach. Jego pracownicy tworzyli też w dużych gazetach rosyjskich „działy polskie” oraz organizowali publiczne odczyty. Jesienią 1915 r. wraz z gen. Babiańskim był inicjatorem powstania tajnego Polskiego Zrzeszenia Niepodległościowego (PZN). Celem organizacji, do której weszli m.in. przedsiębiorca Jan Stanislaw Barchwic (1878–1950?), adwokaci Jan Dąbrowski (1882–1940) i Stefan Mickiewicz (1881–1929), inż. chemik Stefan Filipkowski (1873–1948), H. Gliwic, A. Lednicki, inż. technolog Władysław Rawicz-Szczerbo (1882–1959) i przedsiębiorca Franciszek Skąpski (1881–1966), była koordynacja działań sił liberalno-demokratycznych poprzez nawiązanie relacji z grupami stojącymi na gruncie aktywizmu. Stało się to w dużym stopniu pod wpływem kontaktów z członkami Polskiej Organizacji Wojskowej i klęsk ponoszonych przez Rosję na froncie (opuszczenie ziem polskich w 1915 r.).
Wraz z gen. Babiańskim Więckowski zainspirował też utworzenie w grudniu 1915 r. konspiracyjnego Koła Przyjaciół Niepodległości Polski [Kружок друзей независимости Польши] (KPNP), skupiającego Rosjan i Polaków popierających niepodległość Rzeczypospolitej. Istniało ono do czasu jej odzyskania. Pierwsze posiedzenie odbyło się w Hotelu Angielskim przy pl. Isakijewskim [Исаакиевская площадь], w pokoju zajmowanym przez Lednickiego. Prezesem koła został Władimir D. Kuźmin-Karawajew (1859–1927), do Zarządu weszli m.in. Nikołaj W. Niekrasow (1879–1940) i Aleksandr F. Kiereński (1881–1970), oraz przyszli przedstawiciele Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich (PRDRiŻ) Nikoloz (Nikołaj) S. Czcheidze (1864–1926) i Nikołaj D. Sokołow (1870–1928), a ze strony polskiej Babiański, Dąbrowski, Filipkowski, Mickiewicz oraz Lednicki. Spośród Rosjan związanych z KPNP cztery osoby w 1917 r. znalazły się na ministerialnych stanowiskach w Rządzie Tymczasowym (RzT). Byli to Kiereński, Niekrasow, Aleksandr I. Konowałow (1875–1949) i Michaił I. Tereszczenko (1886–1956).
O szerokich kontaktach Więckowskiego, dalece wykraczających poza kręgi lewicowe i demokratyczne, świadczy przykład uratowania od śmierci Fina Mauritza Maexmontana (1856–1936), skądinąd wybitnego szermierza, którego syn pomagał blisko związanym z Piłsudskim działaczom niepodległościowym: Stanisławowi Downarowiczowi (1874–1941) i Aleksandrowi Sulkiewiczowi (1867–1916). W 1915 r. Maexmontan-ojciec został osadzony w Twierdzy Pietropawłowskiej oraz oskarżony przez władze carskie o zdradę stanu. Zrzucono na niego również odpowiedzialność za czyny syna. W jego sprawie kanałem oficjalnym interweniowała dyplomacja szwedzka, nieoficjalnym zaś Więckowski, który wykorzystał znajomość z dowódcą Frontu Północnego gen. Nikołajem W. Ruzskim (1854–1918). Nieszczęsnemu Finowi karę śmierci zamieniono na 20 lat ciężkich robót. Został uwolniony z więzienia po rewolucji lutowej 1917 r.
Wedle Stanisława Grabskiego (1871–1949) po wybuchu rewolucji lutowej 1917 r. dynamikę zmian, a w gruncie rzeczy chaos panujący w Rosji, Więckowski ująć miał pragmatycznie, „bo władza leży na ulicy i kto ją pierwszy podniesie, ten będzie ją miał”. 5/18 marca z udziałem Więckowskiego pospiesznie przeprowadzono przekształcenie PZN w opowiadający się otwarcie za niepodległością Polski i reprezentujący sprawę polską przed rosyjskim RzT Polski Komitet Demokratyczny w Piotrogrodzie (PKD). Jeszcze w tym samym dniu Komitet ten opublikował w prasie rosyjskiej komunikat o dążeniu do niepodległości Polski, a 8 marca skierował pisemne poparcie dla rewolucji z wyrazami nadziei, że wolna Rosja uzna niepodległość państwa polskiego. Ponadto 12 marca Więckowski spotkał się w Pałacu Taurydzkim z przewodniczącym PRDRiŻ Czcheidze, jego zastępcą Kiereńskim i przedstawicielami rosyjskiej lewicy, czym według Szymona Askenazego (1865–1935) dał „pierwsze pchnięcie ku śpiesznemu proklamowaniu niepodległości Polski”. Zabiegi dyplomatyczne Więckowskiego i działania członków PKD przyniosły w efekcie rezolucję PRDRiŻ ogłaszającą prawo Polski do niepodległości (14/27 marca 1917 r.). Dwa dni później znalazła ona swoje potwierdzenie w deklaracji RzT napisanej przez Milukowa. Akt ten został odnotowany przez traktat wersalski (1919) jako jedna z podstaw do uznania niepodległości Polski. Prawdopodobnie jako jeden z niewielu Polaków Więckowski miał na tyle szerokie kontakty zarówno w PRDRiŻ, jak i w RzT, że mógł skutecznie oddziaływać na rosyjskich polityków zasiadających w tych strukturach. Wskazuje na to przekaz prawnika Lucjana Altberga (1886–1967), którego zdaniem na jego opiniach szczególnie polegał Kiereński. 15 kwietnia 1917 r. Więckowski reprezentował PKD i w jego imieniu przemawiał podczas inauguracyjnego posiedzenia Komisji Likwidacyjnej ds. Królestwa Polskiego (KL) w Pałacu Zimowym. Jako członek tej Komisji został zaproszony do pracy w Wydziale III ds. Jeńców Wojskowych i Cywilnych Narodowości Polskiej. Współpracował wówczas m.in. z adwokatem i publicystą Bohdanem Kutyłowskim (1863–1922) oraz gen. Janem Jacyną (1864–1930). Należał też do Rady Politycznej przy prezesie KL, reprezentując w niej PKD w ramach Grupy Demokratycznej wraz z Lednickim, S. Grosternem i J. Baudouinem de Courtenay.
W wyniku Zjazdu Demokracji Polskiej w Rosji zwołanego w maju 1917 r. w Moskwie Więckowski wraz ze Skąpskim wszedł do jego organu wykonawczego. Z kolei podczas II Zjazdu Demokracji Polskiej 6/12–19/25 października tego roku, który odbył się w Piotrogrodzie, został prezesem polskiego Naczelnego Komitetu Demokratycznego. Znalazł się w Komisji Rewizyjnej Centralnego Komitetu Obywatelskiego guberni Królestwa Polskiego (CKO) audytującej raporty poprzednich Komisji za lata 1915–1916. Pracował w niej od 1 czerwca do 17 sierpnia 1917 r. m.in. wraz z działaczem politycznym i gospodarczym Bolesławem Jałowieckim (1846–1918), a także z jej przewodniczącym, późniejszym prezesem Najwyższej Izby Kontroli, Janem Żarnowskim (1852–1926). Z kolei 7 czerwca 1917 r. z Lednickim, Rawicz-Szczerbą i Skąpskim uczestniczył w pierwszym posiedzeniu Narady Ekonomicznej, podczas którego postanowiono wytyczyć kierunki przyszłej polityki gospodarczej Polski i przygotować materiały dla obrony sprawy polskiej na kongresie pokojowym. Efektem tego posiedzenia było ogłoszenie przez Polskie Towarzystwo Prawników i Ekonomistów konkursu na pracę naukową pt. „Widoki polskiego przemysłu i handlu na rynek rosyjski”. Więckowski zaproszony został oprócz prof. L. Petrażyckiego i H. Gliwica do jego składu sędziowskiego.
W imieniu PKD wystąpił z negatywnym stanowiskiem wobec koncepcji wydzielenia armii polskiej z wojsk rosyjskich prowadzącej przez to do jej uzależnienia od Rosji. Dał temu wyraz 14 maja 1917 r. w trakcie narady z generałami narodowości polskiej Tadeuszem Bylewskim (1866–1939), Antonim Longinem Baranowskim (1854–1922) i Władysławem Wejtką (1859–1933) na posiedzeniu Komisji Wojskowej dla Formowania Oddziałów Polskich przy Sztabie Najwyższego Głównodowodzącego. W spotkaniu tym udział wzięli także Rosjanie – naczelnik sztabu 8. Armii gen. Iwan P. Romanowski (1877–1920) i oficer sztabowy płk Michaił Karchanin (1875–1958). To lojalne wobec Tymczasowej Rady Stanu (TRS) Królestwa Polskiego stanowisko wpłynęło na odrzucenie przez kręgi wojskowe i środowiska narodowodemokratyczne kandydatury Więckowskiego na „komisarza spraw polskich” przy formujących się na terenie byłego Imperium Rosyjskiego polskich oddziałach. Przeciwnicy polityczni spod znaku endecji oskarżali go wprost o działanie w interesie Niemiec. Zmiana stanowiska PKD nastąpiła w wyniku przewrotu październikowego i 21 listopada 1917 r. Więckowski był jednym z sygnatariuszy wsparcia dla działań Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego tworzących polską siłę zbrojną.
W trakcie piotrogrodzkiego I Zjazdu Wojskowych Polaków 26 maja/8 czerwca – 9/22 czerwca 1917 r. Więckowski pośredniczył w kontaktach pomiędzy Polakami a RzT, a zwłaszcza premierem Kiereńskim. Jak podaje członek Związku Wojskowych Polaków w Piotrogrodzie Wacław Szczęsny, podczas jednego z poufnych spotkań, na którym omawiano program i taktykę Zjazdu to właśnie Więckowski wystąpił z propozycją wybrania Piłsudskiego na honorowego prezesa zgromadzenia, oddając mu w ten sposób hołd za realizację wizji niepodległości. Formalnie propozycję tę przedłożył Ignacy Matuszewski (1891–1946). Wkrótce po wyróżnieniu przez Zjazd Piłsudski został w wyniku „kryzysu przysięgowego” aresztowany przez Niemców i oskarżony o chęć przejścia na stronę Rosji. Powiadomiona o jego uwięzieniu TRS skierowała natychmiast (22 lipca) pismo do generała gubernatora warszawskiego Hansa Hartwiga von Beselera (1850–1921), wyjaśniając, że wyróżnienie nie było nominacją. Wobec aresztowania i osadzenia Komendanta w Magdeburgu Więckowski wraz ze Skąpskim przygotowali plan jego uwolnienia, który uzyskał akceptację Rady Regencyjnej oraz zgodę Beselera. Kiedy jednak Skąpski w październiku 1918 r. wyjechał do Niemiec, aby stamtąd towarzyszyć Piłsudskiemu w powrocie do kraju, został tam wraz z przedstawicielem Rady Regencyjnej w Berlinie hr. Adamem Ronikierem (1881–1952) poinformowany o zmianie stanowiska. Strona niemiecka przedstawiła je Polakom oficjalnie 17 października 1918 r. Nadto Skąpski nie uzyskał zgody na spotkanie z Piłsudskim.
Jeszcze jesienią 1917 r. Więckowski wziął udział w spotkaniu przedstawicieli polskich związków i stowarzyszeń zorganizowanym przez ówczesnego ministra spraw zagranicznych z ramienia RzT M. Tereszczenkę. Chciał on uzyskać ich wsparcie dla wywołania na terenie Królestwa Polskiego zbrojnej dywersji Polaków przeciwko Niemcom. W gronie tym, obok przedstawicieli PKD, znaleźli się także były członek Rady Państwa prawnik Stanisław Łopaciński (1851–1933), członek Komitetu Narodowego Polskiego i CKO ks. Maciej Radziwiłł (1873–1920) oraz adwokat J. Dąbrowski. Sprawa pozostała bez echa. Więckowski reprezentował też PKD w Polskiej Radzie Bezpieczeństwa (PRB) utworzonej 27 października/ 9 listopada 1917 r. z inicjatywy Polskiego Towarzystwa Patriotycznego i Stronnictwa Radykałów Polskich pod przewodnictwem Lednickiego. Głównym zadaniem PRB stała się ochrona rodaków zagrożonych anarchią rewolty październikowej i przejmowaniem władzy przez bolszewików.
Nad Newą Więckowski mieszkał kolejno: w latach 1896–1897 w kamienicy czynszowej przy ul. Nikołajewskiej [Николаевская ул.] (obecnie ul. Marata [Марата ул.]) 39, następnie w dzielnicy Piaski przy ul. Piesocznej [Песочная ул.] 13 (1898–1899 i 1909), przy ul. Zwierinskiej [Зверинская ул.] 17 (1902), przy Łachtińskiej [Лахтинская ул.] 9 (1903–1908), a w końcu w dzielnicy Petrogradzkiej przy ul. Szamszewa [Шaмшева ул.] 15-w (1911) i ul. Ropszyńskiej [Ропшинская ул.] 23 (1913–1917). W latach 1894 i 1900–1901 nienotowany, jedynie żona w 1894 r. przy ul. Nikołajewskiej oraz w 1901 r. przy ul. Zwierinskiej 17.
Po 30 latach pobytu w Petersburgu 2 listopada 1918 r. Więckowski powrócił do Warszawy wraz z adwokatem S. Mickiewiczem. W stołecznej prasie przedstawiono go jako „wybitnego działacza społecznego” i prezesa PKD. Zamieszkał przy Krakowskim Przedmieściu 13. Szybko zaangażował się w działalność polityczną. Już 9 listopada 1918 r. wziął udział w zebraniu inaugurującym utworzenie Związku Demokracji Polskiej i został wybrany do tymczasowego Komitetu Organizacyjnego wraz z dr. Rafałem Radziwiłłowiczem (1860–1929), Dąbrowskim, Evertem, Gliwicem, Knollem oraz publicystami Ludwikiem Abramowiczem (1879–1939) i Eugeniuszem Starczewskim (1862–1927). Zgromadzenie już na wstępnym etapie prac udzieliło całkowitego poparcia dla działań Piłsudskiego „około utworzenia Rządu Narodowego, reprezentującego dążenia szerokich warstw demokratycznych”. 12 listopada w godzinach wieczornych Piłsudski przyjął delegację Naczelnego Komitetu Demokratycznego, w której skład wchodzili Więckowski, Gliwic i Rawicz-Szczerbo. Zapewne rozmawiano o formowaniu przyszłego rządu, ponieważ w tej sprawie Piłsudski konsultował się wówczas z przedstawicielami różnych środowisk politycznych. Było to pierwsze spotkanie Więckowskiego z przyszłym Naczelnikiem Państwa już w niepodległej Polsce. Ponadto w pierwszych wyborach parlamentarnych wyznaczonych na 26 stycznia 1919 r. kandydował z listy nr 15 Inteligencji Demokratycznej na posła do Sejmu Ustawodawczego, mandatu jednak nie uzyskał.
W drugiej połowie grudnia 1918 r. Więckowski spotkał się z wysłannikiem Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu (KNP) St. Grabskim. Wystąpił jako rzecznik syjonistów i zarazem ich pośrednik w negocjacjach z KNP na temat przebiegu przyszłej granicy wschodniej odrodzonej Rzeczypospolitej. Niewykluczone, że był to rezultat jego znajomości z Izaakiem Grünbaumem (1879–1970), jednym z najbardziej wpływowych działaczy syjonistycznych w Polsce. Na przełomie lat 1918 i 1919 Więckowski założył w Warszawie lożę masońską, która później przyjęła nazwę „Prawda” i została uśpiona w 1932 r. Początkowo miała ona charakter prowizoryczny. Od 1920 r. jej patronem była Wielka Loża Narodowa Włoch. Należeli do niej ludzie, którzy niedawno powrócili z Rosji i byli związani z PKD: M. Arciszewski, gen. Babiański, Grostern, Knoll i J. Ziabicki. Po śmierci Więckowskiego kierownictwo loży przejął ten ostatni.
W lutym 1919 r. Więckowski został mianowany delegatem nadzwyczajnym przez ministra spraw zagranicznych Ignacego Jana Paderewskiego (1860–1941), który polecił mu udać się do Moskwy i Piotrogrodu. Do jego zadań należało przede wszystkim uwolnienie z rąk sowietów przedstawicieli Rady Regencyjnej oraz odzyskanie jej mienia, a także wyjaśnienie sprawy zabójstwa delegatów sowieckiego Czerwonego Krzyża.
Podczas misji do Rosji 4 marca – 27 kwietnia towarzyszyło mu kilku gońców dyplomatycznych, a do linii demarkacyjnej miał mu asystować oficer Sztabu Generalnego. Efektem starań Więckowskiego było uwolnienie członków byłej polskiej legacji oraz komisji prowincjonalnych opiekujących się wygnańcami, a także przejęcie opieki nad Polakami przez przedstawicielstwa Duńskiego Czerwonego Krzyża działające w Moskwie i Piotrogrodzie. Wskutek rozpoczęcia 16 kwietnia polskiej ofensywy na Wilno strona sowiecka wycofała się jednak z prowadzenia dalszych rozmów. W konsekwencji Więckowskiego deportowano z Rosji (opuścił Moskwę pod wojskową eskortą). W drodze powrotnej otrzymał poufną informację o aresztowaniu przez sowietów w charakterze zakładników całej grupy wybitnych obywateli polskich, w tym arcybiskupa Edwarda Roppa (1851–1939). Spodziewając się, iż 12 maja dotrze do Sztokholmu, wysłał 9 maja do MSZ z Rewla (obecnie Tallinn) telegram z informacją o położeniu misji. W lipcu tego roku spotkał się z historykiem Sz. Askenazym, któremu zrelacjonował wydarzenia w Piotrogrodzie w 1917 r. Doświadczenia z pobytu w bolszewickiej Rosji planował ponadto przedstawić podczas odczytu „Współczesna faza bolszewizmu w Rosji”, który – jak zapowiadano – miał wygłosić 18 lipca 1919 r. w warszawskim lokalu Uniwersytetu Ludowego (ul. Obwoźna 4). Podczas kolejnej misji dyplomatycznej prowadzonej etapami w lipcu 1919 r., a dotyczącej dalszych pertraktacji ze stroną sowiecką, Więckowski nie zajmował żadnego oficjalnego stanowiska w strukturach władz polskich. Wraz z komisarzem generalnym Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich Jerzym Osmołowskim (1872–1952) uczestniczył w nieformalnych negocjacjach pokojowych w Baranowiczach i Białowieży (21–23 lipca), o które Moskwa wystąpiła pod pretekstem pomocy dla jeńców, więźniów i zakładników. Jako delegat sowiecki uczestniczył w nich Julian Marchlewski (1866–1925), któremu podczas pobytu w Polsce towarzyszył adiutant przyboczny Naczelnego Wodza ppor. Janusz Olszamowski (1887–1920), skądinąd syn wymienionego wyżej adwokata B. Olszamowskiego. Kilka dni po powrocie z rozmów na wyraźne życzenie Piłsudskiego Więckowski spotkał się 27 lipca 1919 r. z ziemianinem i zarazem reprezentantem Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich w Warszawie hr. Michałem Kossakowskim (1883–1962). Wraz z nim wziął udział w drugim etapie pertraktacji (29 i 30 lipca). W ich trakcie zreasumował Marchlewskiemu oświadczenie Naczelnika Państwa, sprowadzające się do stanowczego stwierdzenia, że rząd polski nie będzie negocjował z partnerem, który bierze zakładników. Ich uwolnienie miało być conditio sine qua non dalszych negocjacji. Więckowski podkreślił też konieczność sprecyzowania, kogo należy uznać za obywatela polskiego spośród osób przebywających w Rosji, na co otrzymał odpowiedź, że sprawa ta może zostać załatwiona dopiero po ustaleniu granic Rzeczypospolitej.
31 lipca 1919 r. Kossakowski złożył Piłsudskiemu raport z tego etapu białowieskich negocjacji, uzyskując zgodę na ich kontynuowanie. W związku z tym na początku sierpnia udał się wraz z Więckowskim do wiceministra spraw zagranicznych Władysława Skrzyńskiego (1873–1937), aby otrzymać pozwolenie rządu na dalsze rozmowy z Rosyjskim Towarzystwem Czerwonego Krzyża, a także ustalić skład polskiej delegacji. Jeszcze w drugiej połowie sierpnia 1919 r. Więckowski zajmował się sprawami uwolnienia przetrzymywanych przez stronę sowiecką zakładników i więźniów. Za jego pośrednictwem Piłsudski prosił Kossakowskiego o skompletowanie delegacji do rozmów z przedstawicielami Moskwy, które początkowo planowano przeprowadzić w Łunińcu. Na krótko przed śmiercią, bo 11 września 1919 r., wziął udział w zorganizowanej w Warszawie konferencji wieńczącej badania wystąpień antyżydowskich, do jakich doszło w Polsce w latach 1918–1919. Zostały one przeprowadzone w okresie 13 lipca – 13 września 1919 r. na terenie Polski przez amerykańską misję rządową, której przewodniczył Henry Morgenthau (1856–1946). Poza Więckowskim w spotkaniu z amerykańskim dyplomatą uczestniczyli też inni przedstawiciele obozu demokratycznego, w tym prezes Prokuratorii Generalnej Stanisław Bukowiecki (1867–1944), wybitny prawnik i zarazem członek Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej prof. Alfons Parczewski (1849–1933) oraz szef Wydziału Prasowego Kancelarii Cywilnej Naczelnika Państwa Bohdan Straszewicz (1888–1920).
W trakcie pobytu w Cytadeli Więckowski zawarł związek małżeński z poznaną podczas studiów w Petersburgu Marią Markiewicz (ur. 7 sierpnia w 1854 r. w Jurówce, gub. wołyńska), córką Mikołaja i Franciszki z Łukawskich. W latach 70. XIX wieku była ona słuchaczką kursów medycznych dla kobiet, działających od 1872 r. przy Cesarskiej Wojskowej Akademii Medycznej [Военно-медицинская академия]. Za działalność w kółkach rewolucyjnych została aresztowana w stolicy imperium 18 września 1879 r., a po przeprowadzeniu dochodzenia objęta od 8 października nadzorem policyjnym. Po uwolnieniu wyjechała w 1880 r. do Warszawy, gdzie wyszła za Więckowskiego i razem z nim udała się na Syberię. Po ślubie używała zamiennie nazwiska Markiewicz-Więckowska lub Więckowska. Pomimo dobrowolnego wyjazdu na zesłanie, odmówiono jej w maju 1881 r. powrotu do europejskiej części Rosji. Było to bowiem krótko po udanym zamachu na imperatora Aleksandra II (1/13 marca). Z czasem jednak opuściła Syberię i w 1884 r. ukończyła rozpoczęte wcześniej kursy medyczne, uzyskując prawo do wykonywania zawodu. Aktywność zawodową podjęła prawdopodobnie po 1888 r., kiedy przeprowadziła się z mężem z Warszawy do Petersburga. Jako praktykujący lekarz występuje w tamtejszych księgach adresowych pod adresami zamieszkania męża. Zachowały się wpisy o jej pracy na stanowisku lekarza miejskiego w tamtejszych szkołach (notowana w latach 1902–1914). Jej nazwisko figuruje na rosyjskich listach lekarzy jeszcze w 1916 r. (stan na 1 maja). Prowadziła ponadto co najmniej od 1895 r. działalność w ramach Wolnego Towarzystwa Ekonomicznego, do którego należał także jej mąż. Małżeństwo najpewniej nie przetrwało próby czasu i nie posiadało potomstwa, Maria nie wróciła do Polski, pozostając w sowieckiej Rosji. W lutym 1920 r. za pośrednictwem osób trzecich korespondowała z naczelnikiem wydziału w Ministerstwie Zdrowia Publicznego Wacławem Gawłowskim (?–1926) w sprawie zakupu w Polsce książek medycznych i przekazania ich do Rosji. Jej dalsze losy są nieznane.
Więckowski zmarł w Warszawie 20 września 1919 r. po południu „wskutek choroby nabytej przy spełnianiu powierzonej mu trudnej misji”. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim, lecz informacja o lokalizacji grobu nie zachowała się. Pozostała natomiast prasowa adnotacja, iż w trzecią rocznicę śmierci powołany został komitet, którego zadaniem było wybudowanie pomnika dla uczczenia jego pamięci. Inicjatorami było grono petersburskich przyjaciół Więckowskiego (Altberg, Babiański, Gliwic, Grostern, Knoll, Łukasiewicz, Skąpski i Ziabicki).
Mariusz Wołos, Barbara Gąsieniec
Bibliografia:
Encyklopedia Rewolucji Październikowej, red. L. Bazylow, J. Sobczak, Warszawa 1987, s. 442; A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Warszawa–Poznań 2000, s. 373–374; Деятели революционного движения в России. Биобиблиографический словарь: от предшественников декабристов до падения царизма, t. 2: Семидесятые годы, вып. 1: А–Е, сост. А.А. Шилов и М.Г. Карнауховaя, Москва 1929, s. 183; toż, вып. 2: Ж–Л, Москва 1930, s. 576–577; toż, t. 2, вып. 3: M–P, Москва 1931, s. 881–882; toż, t. 3: Восьмидесятые годы, вып. 1: А–В, сост. М.М. Клевенский, Е.Н. Кушевaя, А.А. Шилов, Москва 1933, s. 567; M. Korzeniowski, K. Latawiec, M. Gabryś-Sławińska, D. Tarasiuk, Leksykon uchodźstwa polskiego w Rosji w latach I wojny światowej, Lublin 2018, s. 401–402; Słownik pseudonimów i kryptonimów pisarzy polskich oraz Polski dotyczących, t. 3: Wykaz nazwisk pisarzy, oprac. A. Bar przy współudziale W.T. Wisłockiego i T. Godłowskiego, Kraków 1938, s. 124; A. Achmatowicz, Akty rosyjskie z marca 1917 roku dotyczące Polski, „Studia z Dziejów ZSRR i Europy Środkowej” 1986, t. 22, s. 72; S. Askenazy, Uwagi, Warszawa 1924, s. 457–458; H. Bartoszewicz, Polskie ugrupowania polityczne w Rosji wobec problemu niepodległości Rzeczypospolitej (luty–listopad 1917 roku), „Mazowieckie Studia Humanistyczne” 1999, nr 1, s. 49–53; tenże, Roman Knoll. Polityk i dyplomata, Warszawa 2018, s. 120–121; М.И. Барышников, Деловой мир Петербурга. Исторический справочник, Санкт-Петербург 2000, s. 342; L. Baumgarten, Kółka socjalistyczne, gminy i Wielki Proletariat. Procesy polityczne 1878–1888, Warszawa 1966, s. 187, 202, 205; tenże, Marzyciele i carobójcy, Warszawa 1960, s. 143–145; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Warszawa 1984, s. 271–275, 425, 428–429; J. Borzęcki, Pokój ryski 1921 roku i kształtowanie się międzywojennej Europy Wschodniej, Warszawa 2012, s. 46–48, 70–71; L. Chajn, Polskie wolnomularstwo międzywojenne, „Dzieje Najnowsze” 1970, nr 4, s. 81; W. Feldman, Dzieje polskiej myśli politycznej 1864–1914, Warszawa–Kraków 1933, s. 220, 305; A. Garlicki, Józef Piłsudski 1867–1935, Warszawa 1990, s. 221; J. Gierowska-Kałłaur, Józef Piłsudski wobec kwestii białoruskiej (1918–1920), Warszawa 2023, s. 172–174, 445–446; Е.Л. Гитлиц, Адрес H.A. Некрасову революционного студенчества в 1877 году, w: Некрасовский сборник, t. 3, под ред. В.Г. Базанова, Н.Ф. Бельчикова, А.М. Еголина, Москва–Ленинград 1960, s. 286–299; M. Gmurczyk-Wrońska, Stanisław Patek w dyplomacji i polityce (1914–1939), Warszawa 2013, s. 79–80; W. Gostyńska, Tajna misja Aleksandra Więckowskiego w Moskwie w 1919 r., „Z Dziejów Stosunków Polsko-Radzieckich. Studia i materiały” 1972, t. 9, s. 35–47; S. Grabski, Rewolucja. Studjum społeczno-psychologiczne, Warszawa 1921, s. 54; L. Hass, Działalność wolnomularstwa polskiego w latach 1908–1915 (w relacji pamiętnikarskiej M. Malinowskiego), „Kwartalnik Historyczny” 1967, nr 4, s. 1049; tenże, Rosyjskie wolnomularstwo lat 1906–1918 (fragment z dziejów liberalizmu w Rosji), „Studia z Dziejów ZSRR i Europy Środkowej” 1971, t. 7, s. 168; tenże, Rozwój organizacyjny wolnomularstwa w Polsce międzywojennej, „Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i studia z okresu 1914–1939” 1969, t. 14, s. 85, 87, 89; W. Jędrzejewicz, J. Cisek, Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego 1867–1935, t. 2: 1916–1920, Kraków–Łomianki 2006, s. 110; K. Kloc, O Józefie Piłsudskim w Zakopanem raz jeszcze, „Dzieje Najnowsze” 2019, nr 4, s. 278; Ф.Я. Кон, Исторический очерк Минусинского местного музея за 25 лет (1877–1902), Казань 1902, s. 73; Д.А. Короткова, Белоруссия в советско-польских отношениях в 1918–1921 гг., Москва 2015 (komputeropis dysertacji doktorskiej), s. 133, 137–139; taż, Советская Социалистическая Республика Белоруссия и Литевско-Белорусская Республика в советской внешней политике в 1919 г., „Studia Podlaskie” 2013, t. 21, s. 250; M. Kukiel, Dzieje Polski porozbiorowe 1795–1921, Paris 1984, s. 602; T. Kulak, Jan Ludwik Popławski. Biografia polityczna, Wrocław–Warszawa–Kraków 1994, s. 80–82; M. Kułakowski, Roman Dmowski w świetle listów i wspomnień, Dębogóra 2014, s. 139–140, 166; С.В. Леончик, Спасение – только в единстве. Нарциз Войцеховский – ссыльный участник восстания 1863 г., w: Поляки в России: история и современность, ред. кол. Х. Граля, А.Л. Петровский, А.И. Селицкий, Краснодар 2007, s. 58; W. Materski, Na widecie. II Rzeczpospolita wobec Sowietów 1918–1943, Warszawa 2005, s. 40–41, 48–50; D. Michaluk, Białoruska Republika Ludowa 1918–1920. U podstaw białoruskiej państwowości, Toruń 2010, s. 459–460; A. Miodowski, Działalność polityczno-wojskowa polskich kręgów proaktywistycznych w Rosji w okresie międzyrewolucyjnym (marzec–listopad 1917 r.), „Białostockie Teki Historyczne” 2010, t. 8, s. 109, 112; A. Nowak, Polska i trzy Rosje. Polityka wschodnia Piłsudskiego i sowiecka próba podboju Europy w 1920 roku, Kraków 2021, s. 267–274, 335–339, 390; G. Nowik, Odrodzenie Rzeczypospolitej w myśli politycznej Józefa Piłsudskiego 1918–1922, cz. 2: Sprawy zagraniczne, Warszawa 2020, s. 382; В.А. Обручев, Избранные работы по географии Азии, t. 2, Москва 1951, s. 314–315; Olszamowski-Łaszczyc Janusz, ps. „Łaszczyc” – https://zolnierze-niepodleglosci.pl/%C5%BCo%C5%82nierz/212472/ [dostęp: 2 III 2024]; J. Pajewski, Budowa Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1926, Poznań 2007, s. 165–166; F. Perl (Res), Dzieje ruchu socjalistycznego w zaborze rosyjskim (do powstania P.P.S.). Wydanie nowe, Warszawa 1932, s. 47, 70; B. Petrozolin-Skowrońska, Z dziejów liberalizmu polskiego. Partie liberalno-demokratyczne inteligencji w Królestwie Polskim, 1905–1907, „Dzieje Najnowsze” 1971, nr 3, s. 24; J. Piłatowicz, Ruch stowarzyszeniowy inżynierów i techników polskich do 1939 r., t. 2: Słownik polskich stowarzyszeń technicznych i naukowo-technicznych do 1939 r., Warszawa 2005, s. 452–453; W. Pobóg-Malinowski, Józef Piłsudski 1867–1914, posłowie P. Cichoracki, Łomianki 2015, s. 90–91; tenże, Leon Wasilewski. Szkic biograficzny, „Niepodległość” 1937, t. 16, s. 23–24; tenże, Najnowsza historia polityczna Polski, t. 2: 1914–1939, Opole 1990, s. 305; A. Próchnik, Leon Wasilewski w polskim ruchu socjalistycznym, „Niepodległość” 1937, t. 16, s. 116; W. Sieroszewski, Józef Piłsudski, Piotrków 1915, s. 20; M. Sikorska-Kowalska, Zygmunt Heryng (1854–1931). Biografia lewicowego intelektualisty, Łódź 2011, s. 28; Т.М. Смирнова, Польские общества в Санкт-Петербурге: конец XIX – начало XX века, Санкт-Петербург 2013, s. 160–167, 239–240; I. Spustek, Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, Warszawa 1966, s. 370, 380–382; T. Stegner, Grupa „Kuźnicy” i jej działalność, „Dzieje Najnowsze” 1980, nr 1, s. 54–55, 58; M. Stokowa, Uwagi wstępne, w: „Głos” 1886–1899. Bibliografia zawartości, „Materiały Bibliograficzne” 1955, nr 3, s. V–XLI, 151, 164, 283, 356, 366, 534; W. Suleja, Mundur na nim szary... Rzecz o Józefie Piłsudskim (1867–1935), Warszawa 2018, s. 197; B. Szordykowska, Partia Konstytucyjno-Demokratyczna wobec problematyki polskiej w Rosji w latach 1905–1907, „Przegląd Wschodni” 2014, z. 1, s. 21–40; M. Śliwa, Sylwetki polskich socjalistów. Studia i szkice, Kraków 2000, s. 8; D. Tarasiuk, Polski Obóz Narodowy w Rosji w latach 1917–1918, Lublin 2014, s. 130; W. Toporowicz, Komisja Likwidacyjna do Spraw b. Królestwa Polskiego w 1917 r., „Z Dziejów Stosunków Polsko-Radzieckich. Studia i materiały” 1972, t. 9, s. 13, 15; taż, Rosyjskie koła rządowe wobec kwestii polskiej w latach 1914–1917, „Dzieje Najnowsze” 1972, nr 4, s. 43; W. Trzciński, Uznanie niepodległości Polski przez Rosję, „Niepodległość” 1933, t. 8, s. 301–304; P. Wandycz, Soviet-Polish Relations 1917–1921, Cambridge, MA, 1969, s. 113–117; L. Wasilewski, Feliks Kon. Za 50 let. Sobranje soczinienij, „Niepodległość” 1934, t. 9, s. 154–156; M. Wawrykowa, Rewolucyjne narodnictwo w latach siedemdziesiątych XIX w., Warszawa 1965, s. 479; W. Wojdyło, Stanisław Grabski (1871–1949). Biografia polityczna, Toruń 2003, s. 148; T. Wolsza, Stowarzyszenie „Łączność” (1888–1893). U źródeł Ligi Narodowej, „Dzieje Najnowsze” 1987, nr 2, s. 3–35; M. Wołos, Marszałek Józef Piłsudski i pułkownik Ignacy Matuszewski. Kilka refleksji o wzajemnych relacjach, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2022, nr 1, s. 455; M. Wrzosek, Problem Wojska Polskiego w Rosji w latach 1917–1918, „Studia Podlaskie” 1995, t. 5, s. 190; M. Złotorzycka, Józef Karol Potocki (1854–1898), „Niepodległość” 1939, t. 20, s. 240–241, 244–246, 248–249; E. Brzeziński, Wspomnienia z mojego życia. I., „Niepodległość” 1933, t. 4, s. 54; E. Czajkowski, Proces „Sokoła odeskiego” i tajnych związków polskich w Odesie w latach 1894 i 1895, tamże 1934, t. 9, s. 20; K. Dłuski, Wspomnienia z trzech lat (1875–1878), tamże 1929, t. 1, s. 222–223; Dokumenty do historii stosunków polsko-sowieckich 1918–1945, red. serii M. Wołos, t. 1: 1918–1926, cz. 1: Polska między Rosją „białą” a „czerwoną” (listopad 1918 – marzec 1921), red. J.J. Bruski, M. Wołos, Warszawa 2020, s. 67–71, 105, 111, 175, 264, 266, 300; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich (dalej: DiM), t. 2: listopad 1918 – kwiecień 1920, oprac. W. Gostyńska, T. Kuźmiński, A. Leinwand, S. Wroński, A. Zatorski, Warszawa 1961, dok. 39, 49 i 53, s. 46–47, 62–63, 66–67. Документы внешней политики СССР, t. 2: 1 января 1919 г. – 30 июня 1920 г., Москва 1958, s. 68–70, 105–109, 129–130, 142–143, 151–152, 200–201; Документы и материалы по истории советско-польских отношений, t. 1: Февраль 1917 г. – ноябрь 1918 г., Москва 1963, s. 35–36; Front wschodni 8 X 1918–31 XII 1919. Dokumenty operacyjne, cz. II/1: (7 II–10 IV 1919), oprac. G. Nowik, D. Koreś [et al.], Warszawa 2021/2022, s. 1734; H. Gliwic, Trzech Aleksandrów. Ze wspomnień i wrażeń osobistych, Warszawa [po 1933]; Głos. Tygodnik Literacko-Społeczno-Polityczny. Prospekt, Warszawa 1886, s. 4; Głos. Tygodnik Literacko-Społeczno-Polityczny. Spis Rzeczy 1886 (Kw. IV) i 1887, Warszawa 1887, s. 4; S. Grabski, Pamiętniki, oprac. i wstęp W. Stankiewicz, Warszawa 1989, t. 1, s. 38, 297, t. 2, s. 15–21, 96–97; Z. Heryng, Socjalizm przed pół wiekiem (1875–1880) w Rosji i w Polsce, Łódź 2007, s. 40–41, 117; tenże, W zaraniu socjalizmu polskiego, „Niepodległość” 1933, t. 3, s. 54–57; tenże, X Pawilon przed 50 laty, tamże 1929, t. 1, s. 60–79; J. Hłasko, Wspomnienia, oprac. i wstęp M. Sikorska-Kowalska, Łódź 2016, s. 8–9, 14–15, 95–96; Informator, Założyciele „Głosu”, „Niepodległość” 1933, t. 3, s. 171–173; K. Kelles-Krauz, Listy, t. 2, red. i wstęp F. Tych, Wrocław 1984, s. 807, 818–819; Ф.Я. Кон, За пятьдесят лет. Собрание сочинений, t. 2, Москва 1933, s. 168; M. S. Kossakowski, Mikaszewicze. Pierwsze rozmowy towarzystw Polskiego i Sowieckiego Czerwonego Krzyża, rok 1919, w: Polski Czerwony Krzyż 1919–1929. Wydawnictwo jubileuszowe na dziesięciolecie istnienia Polskiego Czerwonego Krzyża, Warszawa 1929, s. 27; L. Krzywicki, Wspomnienia, Warszawa 1958–1959, t. 2, s. 202–205, t. 3, s. 90; Księga pamiątkowa inżynierów technologów Polaków wychowańców Instytutu Technologicznego w Petersburgu. (W rocznicę stulecia uczelni), Warszawa 1933, s. 99; Kwestja wojska polskiego w Rosji w 1917 r. Przyczynek do historji zwiazków i zjazdu Polaków wojskowych z b. armji rosyjskiej oraz do dziejów ruchu niepodległościowego i polityki polskiej w Rosji, oprac. W. Szczęsny, kom. red. M. Bilek et al., Warszawa 1936, s. 127–128; A. Lednicki, Pamiętnik 1914–1918, Kraków 1994, s. 39; Liga Narodowa (1893–1928). Wybór relacji, wstęp i oprac. T. Sikorski, A. Wątor, Warszawa 2015, s. 112; Listy Józefa Piłsudskiego, oprac. W. Pobóg-Malinowski, L. Wasilewski, „Niepodległość” 1936, t. 13, s. 306–307; J. Marchlewski, Rosja proletariacka a Polska burżuazyjna. Pisma wybrane, t. 2, Warszawa 1956, s. 752–754; Materiały archiwalne do historii stosunków polsko-radzieckich, t. 1: marzec 1917–listopad 1918, red. N. Gąsiorowska, oprac. A. Zatorski przy udziale F. Kalickiej et al., Warszawa 1957, s. 469; A. Miodowski, Sprawozdanie z I Ogólnego Zjazdu Delegatów Wojskowych Polaków w Rosji (7.06–22.06.1917 r.), „Studia Podlaskie” 2000, t. 10, s. 233–279; NN, Śp. Maurycy Mexmontan. Przyczynek do dziejów udziału Finlandczyków w walce o niepodległość Polski, „Niepodległość” 1937, t. 15, s. 100–101; Д.H. Овсянико-Куликовский, Литературно-критические работы. В 2-х т., t. 2: Из „Истории русской интеллигенции”. Воспоминания, Москва 1989 – https://web.archive.org/web/20200628111913/http://az.lib.ru/o/owsjanikokulikowskij_d_n/text_1923_vosp.shtml [dostęp: 19 II 2024]; Н.П. Окунев, Дневник москвича 1917–1924 в 2 книгах, t. 1: 1917–1920, Москва 1997, s. 99; Отчет о действиях Императорского вольного экономического общества за 1895 год, Санкт-Петербург 1896, s. 5, 116, 139, 178, 188; Polskie Dokumenty Dyplomatyczne 1919 styczeń–maj, red. S. Dębski, Warszawa 2016, s. 347–348, 504, 517–518, 538–539, 583; Polskie Dokumenty Dyplomatyczne 1919 czerwiec–grudzień, red. S. Dębski, Warszawa 2019, s. 257–258, 635, 646; Proces Lednickiego. Fragmenty z dziejów odbudowy Polski 1915–1924, wstęp i przypisy Z. Wasilewski, Warszawa 1924, s. 22, 142, 144, 183, 262, 291, 344–346, 412; Procesy polityczne w Królestwie Polskiem. Materjały do historji ruchu rewolucyjnego w Król. Polskiem, z. 1: Rok 1878–1879, Kraków 1907, s. 98–101; Российский медицинский список изданный Управлением главного врачебного инспектора Министерства внутренних дел на 1916 год, Петроград 1916, s. 621; K. Skrzyński, Wspomnienia 1891–1978, oprac. M.A. Wolff, Warszawa 2021, s. 139; W. Skubiński, „Promień” petersburski, „Niepodległość” 1934, t. 9, s. 438–439; Советско-польские отношения в 1918–1945 гг. Сборник документов в четырех томах, ред. М. Наринский, А. Мальгин, t. 1: 1918–1926, Москва 2017, s. 25–27, 29; Tajne rokowania polsko-radzieckie w 1919 r. Materiały archiwalne i dokumenty, zebrała i oprac. W. Gostyńska, Warszawa 1986, s. 27–28; W. Trzciński, Z minionych dni Polski Podziemnej (1905–1918), przedm. L. Krzywicki, Warszawa 1937, s. 95–96; L. Wasilewski, Wspomnienia 1870–1904 (1914). Fragmenty z dziennika 1916–1926. Diariusz podróży po kresach 1927, wstęp i oprac. J. Dufrat, P. Cichoracki, Łomianki 2014, s. 73, 79–80, 85, 269; S. Wojciechowski, Moje wspomnienia, t. 1, Lwów 1938, s. 107; „Czas” (Kraków) 1919, nr 237, 15 września, s. 2 (Wyjazd Morgentau z Polski); „Gazeta Warszawska” 1915, nr 155, 8 czerwca, s. 2 (Z Rosyi. Polskie biuro informacyjno-prasowe), 1919, nr 259, 22 września, s. 4 (Notatki. Aleksander Więckowski); „Głos” (Warszawa) 1918, nr 359, 3 listopada, s. 4 (Osobiste), nr 371, 15 listopada, s. 2 (Związek „Demokracji Polskiej”); „Głos Lubelski. Pismo Codzienne” 1915, nr 100, 12 kwietnia, s. 4 (Z Rosyi. Polskie biuro prasowe informacyjne); „Kraj” 1906, nr 1227, 20 stycznia/2 lutego, s. 11–12 (Kurjer nadnewski. Wobec wyborów), nr 1235, 17/30 marca, s. 11 (Kurjer nadnewski. Wiece polskie w Petersburgu); „Kurjer Codzienny” 1905, nr 105, 14/27 kwietnia, s. 1–2 (Wszechrosyjski Zjazd dziennikarzy), nr 119, 1/14 maja, s. 3 (Kronika); „Kurjer Litewski” (Wilno) 1912, nr 260, 13/26 listopada, s. 3 (Na obczyźnie. Doniosła praca naukowa); „Kurjer Polski” 1919, nr 15, 19 stycznia, s. 9 (Wybory do Sejmu), nr 181, 17 lipca, s. 6 (Odczyty), nr 246, 21 września, s. 4 (St. Gr.[Grabski], Ś.p. Aleksander Więckowski), nr 248, 23 września, s. 5 (nekrologi), nr 249, 24 września, s. 3 (M. Łempicki, Ś.p. Aleksander Więckowski. Wspomnienie pośmiertne), nr 249, 24 września, s. 3 (Pogrzeb); „Kurjer Warszawski” 1871, nr 140, 15/27 czerwca, s. 2 (W gimnazjum realnem); „Le Petit Oranais” (Oran) 1932, nr 261, 8 października, s. 1 (Polonius, Quelques informations sur la Franc-Maçonnerie en Pologne); „Liberum Veto. Pismo Narodowo-Radykalne” (Warszawa) 1919, nr 4, 25 stycznia, s. 2 (Przed Konstytuantą); „Ludzkość” (Warszawa) 1907, nr 34, 21 stycznia, s. 2–3 (J. R., Zebranie przedwyborcze VI okręgu. (Zorganizowane przez Zjednoczenie Postępowe)), nr 47, 29 stycznia, s. 3–4 (Zebranie przedwyborcze VIII okręgu. (Zorganizowane przez Zjednoczenie Postęp.)); „Nauka Polska” (Warszawa) 1919, t. 2, s. 556 (Życie naukowe polskie na obczyźnie i na Kresach); „Nowa Gazeta” 1908, nr 28 (wyd. poranne), 18 stycznia, s. 2 (Uczczenie 40-letniej pracy Aleksandra Świętochowskiego), 1909, nr 440, 27 września, s. 2 (Z życia kolonii polskiej w Petersburgu); „Nowa Reforma” (Kraków) 1886, nr 235, 14 października, s. 1 (Korespondencya „Nowej Reformy”); „Prawda” (Warszawa) 1907, nr 8, 23 lutego, s. 85 (Ostatnie wiece postępowe); „Przedświt” (Kraków) październik–grudzień 1904, nr 10–12, s. 435–442 (Nielegalny, Akcya konstytucyjna ziemstw rosyjskich w Petersburgu); „Robotnik” 1919, nr 249, 17 lipca, s. 5 (Kronika), nr 315, 22 września, s. 2–3 (Aleksander Więckowski), nr 316, 23 września, s. 5 (nekrolog); „Rozwaga. Miesięcznik Społeczno-Literacki” (Warszawa) marzec–kwiecień 1915, nr 3–4, s. 77 (Miscellanea); „Równość (Égalité). Czasopismo Socyjalistyczne” (Genève) październik 1879, nr 1, s. 1–5 (Program socyalistów polskich. (Drukowano w Brukseli 1878)); Archiwum Akt Nowych (AAN) w Warszawie: Akta Józefa i Aleksandry Piłsudskich, sygn. 2 (telegram A. Więckowskiego do MSZ, 9 maja 1919), k. 85; Centralny Komitet Obywatelski Królestwa Polskiego (w Piotrogrodzie), sygn. 13 (Sprawozdanie z działalności CKO od początku istnienia do dnia 1 października 1916 zatwierdzone na posiedzeniu Rady Głównej w dniu 16/29 grudnia 1917), k. 1–48, sygn. 561 (Dziennik uroczystego posiedzenia Komisji Likwidacyjnej do spraw Królestwa Polskiego), k. 44–50; Kancelaria Cywilna Naczelnika Państwa, sygn. 212 (Zawiadomienie podpisane przez J. Łukasiewicza w zastępstwie szefa Sekcji Wschodu MSZ, 22 lutego 1919) k. 208; Przedstawicielstwo Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego w Rosji, sygn. 2 (Protokół nr 7 posiedzenia Komisji Likwidacyjnej do spraw Królestwa Polskiego w dniu 13 maja 1917 r.), k. 3, sygn. 8 (Dziennik Uchwał Narady Ekonomicznej oraz Polskiej Narady Ekonomicznej i Rozrachunkowej, posiedzenia 1–55, czerwiec 1917–lipiec 1918, Dziennik uchwał Narady Ekonomicznej I-sze posiedzenie dnia 7 czerwca 1917 roku), k. 1–2; Archiwum Główne Akt Dawanych (AGAD) w Warszawie: Prokurator Warszawskiej Izby Sądowej, sygn. 352 (Dokumenty osób pozwanych w charakterze oskarżonych w sprawie dochodzenia dotyczącego socjalno-rewolucyjnej propagandy w 1879 roku w m. Warszawie, Билет на свободное проживание в г. Варшава (wydany dla A. Więckowskiego do 7 kwietnia 1879), k. 2; Archiwum Państwowe w Lublinie: Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Rossoszu, sygn. 45 (Księga urodzeń, małżeństw i zgonów 1854, akt chrztu Aleksandra/Alexandra Józefa Więckowskiego, nr 13) k. 5–6; Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Warszawie: Materiały Michała Stanisława Kossakowskiego (1883–1962), Diariusz Michała Stanisława Kossakowskiego, pierwsze półrocze 1919 r., sygn. 11, s. 431 (zapis z 16 maja); drugie półrocze 1919 r., sygn. 15, k. 32–33 (zapis z 31 lipca), k. 109 (zapis z 22 września) i 112 (zapis z 23 września); Державний архів Рівненської області (DARO) w Równem: F. 171 (Острожско-Рувенский деканат г. Острог Волынской губернии 1828–1903), оp. 1, spr. 37 (Метрические экстракты Острожского и Ровенского деканатов 1854 – 25 января 1900 г.), k. 618V–619R (akt chrztu Marii Markiewicz, nr 44); Zakład Narodowy im. Ossolińskich (ZNO) we Wrocławiu, Dział Rękopisów: sygn. 7195/II (Korespondencja różnych osób z lat 1820–1932 ze zbioru Bolesława i Marii Wysłouchów, list L. Wasilewskiego do M. Wysłouchowej, 20 lipca 1895), k. 357; sygn. 6870/II (Teki Łempickich. Korespondencja Michała Łempickiego (jun.) z lat 1885–1914. Listy od różnych osób. Lit. L-Ż, listy A. Więckowskiego do M. Łempickiego z 1 sierpnia, 27 września i 19 listopada 1912), k. 359–369.
Urodził się 19 marca 1854 r. we wsi Kolano na Podlasiu (gub. siedlecka) jako syn Jana (1834–1908) i Ewy Wieczorkowskiej (ok. 1836–1907). Ojciec pełnił funkcję administratora dóbr i pisarza prowentu w gub. lubelskiej, publikował na łamach poradników rolniczych „Gospodarz” oraz „Rolnik i Hodowca”. Młodszą siostrą Więckowskiego była Konstancja Bronisława (1856–?), absolwentka prywatnej pensji Bronisławy Leśniewskiej (1859–1905) w Warszawie, w której była następnie nauczycielką.
W 1871 r. Więckowski ukończył ze złotym medalem Warszawską Szkołę Realną przy ul. Jezuickiej. Studiował następnie przez rok w Uniwersytecie Warszawskim, po czym przeniósł się do Instytutu Technologicznego [Технологический институт] w Petersburgu, który ukończył w 1877 r. z tytułem inżyniera technologa. Po krótkim okresie pracy w żegludze na Newie podjął dalszą naukę na Wydziale Przyrodniczym Cesarskiego Uniwersytetu Petersburskiego, przerwał ją jednak w 1879 r. Tytuł inżyniera technologa oraz rozpoczęcie kolejnych studiów dały mu formalne prawo przemieszczania się po całym obszarze Rosji i swobodę wyboru miejsca zamieszkania. Przywilej ten wykorzystał w latach 1874–1879 podczas swojej dynamicznej nielegalnej działalności w tworzącym się wówczas ruchu socjalistycznym w Rosji i na terenie Królestwa Polskiego. W 1874 r. został założycielem pierwszego polskiego kółka socjalistycznego w Petersburgu, do którego weszli m.in. technolodzy Ludwik Waryński (1856–1889), Bolesław Wysłouch (1855–1937), Erazm Kobylański (1856–1918), Edmund Brzeziński (1854–1932) oraz studenci Akademii Medyko-Chirurgicznej [Медико-хирургическая академия] Jan Hłasko (1855–1881) i Bolesław Mondszajn (1852–po 1903). W lutym 1876 r. Więckowski wziął udział w pierwszej socjalistycznej manifestacji („kazańskiej”) na placu przed soborem Matki Boskiej Kazańskiej w centrum Petersburga. Był też redaktorem pierwszego tajnego socjalistycznego pisma wydawanego w języku rosyjskim „Начало” [Początek], do którego teksty z zakresu ekonomii pisał jego przyjaciel student Instytutu Górniczego [Горный институт], posiadający już dyplom absolwenta z 1873 r. Akademii Handlowej w Wiedniu, Zygmunt Heryng (1854–1931). Pismo, którego cztery numery ukazały się pomiędzy marcem a majem 1878 r., drukowali w ich wspólnym mieszkaniu na urządzeniu skonstruowanym według pomysłu Więckowskiego. Kolektywnie prowadzili też w czerwcu 1878 r. socjalistyczną agitację wśród studentów Akademii Rolniczo-Leśnej [Петровская земледельческая и лесная академия] w osadzie Pietrowskoje-Razumowskoje pod Moskwą.
Około 1876 r. Więckowski związał się również z ukierunkowaną na pracę wśród chłopstwa, ale działającą też w środowiskach robotniczych i inteligenckich, nielegalną socjalistyczną organizacją „Ziemia i Wolność” [Земля и Воля], mającą siedzibę i miejsce obrad w rosyjskiej stolicy. Tworzyło ją 25 osób, których zadaniem było m.in. zakładanie kolejnych kół. Pod nazwą tej organizacji wychodziło też tajne pismo. Jego pierwszy numer wydrukowano na tej samej maszynie co „Начало”, a ukazał się on 25 października 1878 r. W 1879 r., jak odnotowała ówczesna prasa, periodyk ten docierał nawet do warszawskiej Cytadeli. Więckowski przewodził też grupie polskich socjalistów, którzy latem 1878 r. wyjechali z Petersburga, aby podtrzymać zagrożoną po przeprowadzonych tam masowych aresztowaniach działalność warszawskiego ruchu. Podjął wówczas pracę nad programem socjalistów polskich, znanym jako warszawski lub brukselski, którego był głównym redaktorem. Dokument ten został opublikowany w październiku 1879 r. w pierwszym numerze pisma „Égalité” [Równość].
Podczas kolejnego przyjazdu nad Wisłę Więckowski został już w pierwszym dniu pobytu 7 kwietnia 1879 r. aresztowany wraz z Heryngiem i osadzony w X Pawilonie Cytadeli. Aresztowania objęły wówczas kilkadziesiąt osób. W wyniku przeprowadzonego śledztwa uznano go za jednego z najniebezpieczniejszych działaczy propagandy socjalno-rewolucyjnej w Warszawie i poza nią. Dowiedziono, iż m.in. pod pseudonimami „Iwanowicz” i „Homatowicz” agitował, organizował spotkania i dyskusje, przewoził dokumenty oraz pieniądze na działalność organizacji. W okresie od grudnia 1878 do marca 1879 r. do pracy socjalistycznej Więckowski wykorzystywał zatrudnienie w roli guwernera dzieci Władysława (1838–1895) i Marii (1850–1909) Jankowskich (s.v. Mendelson), wspierających ruch socjalistyczny właścicieli ziemskich z gub. kijowskiej. Odwiedzająca go w więzieniu siostra Konstancja także została aresztowana, a następnie objęta nadzorem policyjnym na dwa lata. Jego sprawa została natomiast rozstrzygnięta postanowieniem administracyjnym z 2 kwietnia 1880 r. o wywózce na Syberię Wschodnią.
Został zesłany do gminy nowosiołowskiej okręgu minusińskiego gub. jenisejskiej. We wrześniu 1882 r. przeniesiono go stamtąd do wsi Abakanskoje również w okręgu minusińskim, gdzie przedłużono mu karę o cztery lata. Wraz z żoną mieszkał również w dawnej stanicy kozackiej Karatuzkoje (Karatuz), a także w Minusińsku [Минусинск], w którym w pierwszym okresie zesłania kierował fabryką mydła założoną tam przez powstańca styczniowego Narcyza Wojciechowskiego (1846–1919). W latach 1884–1885 współpracował z tamtejszym Muzeum Krajoznawczym. Od maja do września 1884 r. wespół ze znanym mu z działalności w organizacji „Ziemia i Wolność” zesłańcem Dymitrem Klemencem (1848–1914) uczestniczył w wyprawie badawczej w górę rzeki Abakan, która została sfinansowana przez Zachodniosyberyjski Oddział Imperatorskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. W jej trakcie opracował topografię eksplorowanego terenu, pozyskane wówczas materiały (w tym minerały i artefakty przyrodnicze) przekazane zostały do Muzeum Krajoznawczego w Minusińsku.
Więckowski powrócił z zesłania do stolicy Królestwa Polskiego. Zatrudnił się jako inżynier w Fabryce Stali na Nowej Pradze. Nadzorując na zlecenie firmy prace przy usuwaniu zniszczonego mostu przez Wisłę, został w październiku 1886 r. aresztowany pod zarzutem pracy konspiracyjnej i osadzony w twierdzy. Zbiegło się to z opublikowaniem 2 października 1886 r. pierwszego numeru tygodnika „Głos”, którego był współorganizatorem i współredaktorem. W redakcji pisma ścierały się różne poglądy, począwszy od narodowych reprezentowanych przez takich ludzi jak Jan Ludwik Popławski (1854–1908) czy nieco później Roman Dmowski (1864–1939) po „społeczno-radykalne”, którym hołdowali zarówno on sam, jak i Heryng. Od nr. 26 na łamach tego warszawskiego periodyku pod pseudonimem T. Wroński prowadził stałą rubrykę felietonów pt. Z obcego świata. Pracował też nad przekładem z angielskiego książki filozofa George’a Henry’ego Lewesa (1817–1878) The Problems of Life and Mind, mającej ukazać się pod tytułem Zagadnienia ducha i życia w ramach serii Wydawnictwo T. T. Jeża. Chodzi tu o należącego do grona współpracowników tygodnika Zygmunta Miłkowskiego (1824–1915) pseud. Teodor Tomasz Jeż, członka m.in. Towarzystwa Demokratycznego Polskiego i twórcy demokratyczno-niepodległościowej Ligi Polskiej (1887–1893). Oprócz Więckowskiego do zarządu Ligi weszła spora część środowiska „Głosu”, jak J. L. Popławski, Józef Karol Potocki (1854–1898) i Bolesław Hirszfeld (1859–1899). Wymienieni włączyli się ponadto w prace związanego z Ligą Polską tajnego stowarzyszenia „Łączność”, szerzącego w latach 1888–1893 idee demokratyczne w społeczeństwie polskim.
W 1888 r. Więckowski wyprowadził się z Warszawy do Petersburga najpewniej z powodu otrzymanej tam lepiej płatnej posady. Nadal utrzymywał jednak intensywne kontakty z krajem, między innymi publikując teksty na rozmaite tematy w „Głosie” i „Prawdzie”, a także biorąc udział w 1890 r. w Zjeździe Ligi Polskiej w Marcelinie. W latach 90. XIX wieku kontaktował się również z wieloma działaczami socjalistycznymi młodszego pokolenia, w tym z przyszłą żoną Józefa Piłsudskiego (1867–1935) Marią z Koplewskich Juszkiewiczową (1865–1921), Stanisławem Wojciechowskim (1869–1953) i Leonem Wasilewskim (1870–1936). Pod pseudonimem „Nielegalny” publikował w socjalistycznym „Przedświcie”. Prawdopodobnie w 1892 r. Więckowski poznał Piłsudskiego, który wrócił z pięcioletniego zesłania na Syberię. Połączyła ich wówczas polityczna koncepcja, według której należało najpierw podporządkować sobie opozycją rosyjską (Więckowski), a potem zaprząc ją do socjalistycznego rydwanu (Piłsudski). Opinie obu znał Wojciechowski, który w liście z 1895 r. wytykał Piłsudskiemu, że „za dużo w Tobie Aleksandra siedzi”. Warto zaznaczyć, iż w korespondencji z tego okresu Więckowski nazwany był przez Piłsudskiego „maklerem”, pojawiając się jako osoba opiniująca różne postaci, brana też pod uwagę przy opracowywaniu taktyki postępowania wobec Rosjan.
Na przełomie XIX i XX stulecia prowadził działalność polityczną w kręgach petersburskiej lewicy i w środowiskach demokratycznych. Był zapraszany do skupiającego postępowych i radykalnych inteligentów salonu pisarki oraz pedagożki Jelizawiety N. Wodowozowej (1844–1923) i jej męża historyka, zarazem współzałożyciela partii ludowych socjalistów Wasilija I. Siemiewskiego (1848–1916), w którym bywali m.in. teoretyk ruchu narodnickiego Nikołaj K. Michajłowski (1842–1904), socjolog, ekonomista i tłumacz dzieł Karola Marksa (1818–1883) Nikołaj F. Danilson (1844–1918), przedstawiciele liberalnego narodnictwa: pisarz i krytyk literacki Aleksandr M. Skabiczewski (1838–1911), ekonomista i socjolog Wasilij P. Woroncow (1847–1918), oraz historyk literatury Siemion A. Wiengierow (1855–1920).
Od 1895 r. Więckowski był członkiem dwóch wydziałów działającego w szerokim zakresie programowym petersburskiego Wolnego Towarzystwa Ekonomicznego. Z czasem został jego wiceprezesem. W siedzibie tej organizacji przy prosp. Zabałkańskim [Забалканский пр.] zbierał się od stycznia 1904 r. nielegalny Związek Wyzwolenia [Союз освобождения], do którego również należał i był członkiem Rady. Ten liberalny związek skupiał organizacje opozycyjne, dążące do demokratyzacji Rosji i wprowadzenia swobód obywatelskich, które określano jako Związek Wszystkich Związków [Союз союзов]. Na tej płaszczyźnie współpracował Więckowski m.in. z historykiem Pawłem M. Milukowem (1859–1943), działaczem i teoretykiem liberalizmu rosyjskiego Piotrem B. Struwem (1870–1944), działaczem politycznym i społecznym ks. Pawłem D. Dołgorukowem (1866–1927) oraz liberałem Aleksandrem I. Guczkowem (1862–1936). Były to osoby, które po zmianach rewolucyjnych stały się liderami Partii Konstytucyjno-Demokratycznej [Конституционно-демократическая партия] (tzw. kadeci) i Związku 17 Października [Союз 17 Oктября]. Ich idee przekazywał do kraju podczas spotkań i wieców organizowanych w Warszawie przez grupę „Kuźnica”. Późnym latem 1904 r. uczestniczył w Zakopanem w konferencji polskiej inteligencji, zwołanej w sprawie opracowania wspólnego programu niepodległościowego dla Królestwa Polskiego wobec spodziewanych zmian politycznych w Rosji w związku z wybuchem wojny japońsko-rosyjskiej. Obecni tam byli m.in. pisarz Stefan Żeromski (1864–1925), socjolog i działacz społeczny Ludwik Krzywicki (1859–1941), pisarz i publicysta Gustaw Daniłowski (1871–1927), Heryng i najpewniej sam Piłsudski, który zdążył już wrócić z Japonii.
Działalność Więckowskiego uległa wyraźnej aktywizacji w okresie pierwszej rosyjskiej rewolucji. W kwietniu 1905 r. wraz z Heryngiem uczestniczył w petersburskim Wszechrosyjskim Zjeździe Dziennikarzy (140 członków), reprezentując polską prasę postępową. Jako przedstawiciel prasy prowincjonalnej został wybrany do 10-osobowego Komitetu Centralnego utworzonego wtedy Związku Pisarzy. Z kolei 5–7 maja 1905 r. wziął udział w ogólnorosyjskim Zjeździe Inżynierów i Techników, w którego trakcie przedstawił referat o celach i zadaniach Wszechrosyjskiego Związku Inżynierów i Techników [Всероссийский союз инженеров и техников] (WZIiT). Jak zaznaczyła ówczesna prasa, „Obrady Zjazdu odbywały się w Teriokach [Териоки] (pod osłoną praw finlandzkich)”. Obecni tam polscy delegaci zażądali autonomii dla Królestwa Polskiego z sejmem w Warszawie wybranym w powszechnych wyborach, co Zjazd zaakceptował. Wiosną 1905 r. Więckowski znalazł się w zarządzie powołanego z inicjatywy Związku Wyzwolenia do stworzenia masowego nacisku na rząd w celu wprowadzenia zmian demokratycznych Związku Wszystkich Związków (ZWZ). Podczas jego zebrania 7 sierpnia 1905 r. w mieszkaniu Milukowa został aresztowany wraz z grupą kilkunastu osób. Jego zatrzymanie sparaliżowało na pewien czas działalność WZIiT oraz zarządzanego przez tę organizację Związku Związków Zawodowych, do których zarządów wówczas należał. Po uwolnieniu działał jednak dalej, wziął m.in. udział w zwołanym 17 marca 1906 r. w sali Zgromadzenia Szlacheckiego [Дворянское собрание] zebraniu petersburskiej inteligencji, na którym – tuż przed wejściem policji i aresztowaniami – zdążono powołać Ligę Wykształcenia.
W czasie pierwszej rosyjskiej rewolucji, a także po jej zakończeniu Więckowski brał aktywny udział w spotkaniach polskiego komitetu wyborczego do Dumy Państwowej Imperium Rosyjskiego i w wiecach wyborczych w Petersburgu, przemawiając na nich m.in. wraz z prawnikiem gen. Aleksandrem Babiańskim (1853–1931), adwokatem i historykiem prawa Bolesławem Olszamowskim (1848–1920) oraz pomocnikiem adwokackim Henrykiem Lewestamem (1879–1939). Optował za Partią Konstytucyjno-Demokratyczną, a wedle niektórych przekazów był jej członkiem. Utworzona jesienią 1905 r. partia powstała w wyniku połączenia organizacji, z którymi współpracował w ramach Związku Wyzwolenia i wchodzącej do ZWZ tzw. grupy ziemców-konstytucjonalistów. Jak zaznacza Wilhelm Feldman (1868–1919), Więckowski „zaczął propagować założenie organizacji polskiej celem przystosowania się do nowych warunków i zdobycia maximum swobód autonomicznych dla kraju przy pomocy stronnictw Rosji postępowej”. Wówczas też zawiązał się założony przez L. Krzywickiego i Aleksandra Świętochowskiego (1849–1938) liberalny Związek Postępowo-Demokratyczny, zwany później (od 1907 r.) Polskim Zjednoczeniem Postępowym. Więckowski utrzymywał kontakty z tymi organizacjami m.in. przez Herynga. Aktywnie zaangażował się w akcję wiecową organizowaną przez wspomniane środowiska w Królestwie Polskim między 18 stycznia a 17 lutego 1907 r. Podczas wielotysięcznych spotkań w sali warszawskiej Filharmonii przedstawiał program Polskiego Zjednoczenia Postępowego, konfrontując go z programem narodowej demokracji i rosyjskiej skrajnej prawicy, omawiał bieżącą sytuację w Rosji i tłumaczył idee samorządności w państwie konstytucyjnym, akcentując wprowadzenie autonomii dla Królestwa Polskiego do „ostatecznego uregulowania stosunków polsko-rosyjskich”. W opozycji wobec narodowej demokracji chciał wprowadzenia do Dumy polskich posłów liberalnych i postępowych, którzy staliby się sojusznikami rosyjskich kadetów.
Po rewolucji działalność polityczna Więckowskiego osłabła. Angażował się za to w liczne inicjatywy o charakterze społecznym i naukowym. W latach 1909–1917 pełnił obowiązki przewodniczącego oddziału XI (przemysłowo-ekonomicznego) założonego w 1866 r. Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Technicznego [Императорскoe Русскоe техническое общество]. Pracował m.in. w Komitecie Jubileuszowym dla uczczenia 40-lecia pracy twórczej pisarza i publicysty Aleksandra Świętochowskiego (1849–1938) wraz z językoznawcą prof. Janem Baudouinem de Courtenay (1845–1929), działaczem politycznym Aleksandrem Lednickim (1866–1934), prawnikiem prof. Leonem Petrażyckim (1867–1931), lekarzem prof. Józefem Kazimierzem Ziemackim (1856–1925). W Związku Polskim Lekarzy i Przyrodników miał jesienią 1912 r. oparty na własnych badaniach odczyt pt. „Arytmologiczne związki między ciężarami atomowemi elementów”. Praca ta została oceniona przez prof. Henryka Merczynga (1860–1916) jako odkrywająca „rąbek tajemnic natury dających może klucz do odkrycia nowych praw nią rządzących”. W przekazach o Więckowskim znajduje się wiele odniesień do jego szerokiej wiedzy i prowadzonych badań naukowych, które ciągle uzupełniał.
Podczas trzydziestoletniego pobytu nad Newą był prawdopodobnie związany zawodowo z koncernem hutniczo-metalowym należącym do spółki akcyjnej Lilpop, Rau i Loewenstein z siedzibą w Warszawie. Miała ona swoje udziały w Warszawskiej Fabryce Stali na Nowej Pradze, w której pracował krótko po powrocie z Syberii. Wedle lakonicznej informacji L. Wasilewskiego podanej w liście do Marii Wysłouchowej (1858–1905) w połowie 1895 r. znalazł czasowe zatrudnienie przy budowie kolei. Był także jednym z dyrektorów (1914–1917) w założonej w 1905 r. Spółce Partnerskiej w Zakresie Nieruchomości Petersburg–Jałta [Петербургско-Ялтинское торварищество недвижимостей] oraz w spółce akcyjnej Łachta [Анонимное общество «Лахта»]. Obie weszły w skład syndykatu budowlanego z siedzibą przy prosp. Newskim [Невский пр.] 46, który zajmował się budowaniem całorocznych osiedli w bliskiej odległości od centrum Petersburga. Bilans spółki Petersburg-Jałta na 31 grudnia 1912 r. wyniósł 1 462 933 rub. Wiadomo, że pracował również w zarządzie kompanii transportowej „Надежда” [Nadzieja], gdzie notowany jest w roku 1902. W 1912 r. z inicjatywy inż. górniczego, przedsiębiorcy i deputowanego do Dumy IV kadencji Michała Łempickiego (1856–1930) został petersburskim przedstawicielem Towarzystwa Przemysłowców Guberni Królestwa Polskiego.
Wedle ustaleń Ludwika Hassa (1918–2008) po pierwszej rewolucji rosyjskiej 1905 r. Więckowski – podobnie jak spore grono jego politycznych przyjaciół związanych z ruchem liberalno-demokratycznym (od kadetów po mienszewików) – znalazł się wśród członków rosyjskiej masonerii. Należał do loży istniejącej przy petersburskim Wolnym Towarzystwie Ekonomicznym. Również Leon Chajn (1910–1983) wymienia go wśród wolnomularzy „z rosyjskiej emigracji”, obok takich osób jak: A. Babiański, działacz polityczny Ludwik Darowski (1881–1948), aktywista społeczny i wydawca Ludwik Józef Evert (1863–1945), przedsiębiorca Hipolit Gliwic (1878–1943), związany z „Dziennikiem Petersburskim” dziennikarz Stefan Grostern (1887–1940), działacz niepodległościowy Marian Klott (1892–1967), czy dyplomaci: Mirosław Arciszewski (1892–1963), Roman Knoll (1888–1946) i Juliusz Łukasiewicz (1892–1951) oraz inż. technolog Józef Ziabicki (1871–1958), z którymi zetknął się w różnych okresach pobytu w Rosji. Z zawiązanych w tym środowisku kontaktów korzystał w rewolucyjnych czasach 1917 r. Zaangażował się również w prace utworzonego w 1908 r. polskiego stowarzyszenia robotniczego o charakterze kulturalno-oświatowym i samopomocowym Klubu Robotniczego „Promień”, którego pierwszym prezesem był bliski mu gen. Babiański.
W wyniku wybuchu w 1914 r. pierwszej wojny światowej Więckowski ponownie zaktywizował swoją działalność polityczną. Został jednym z organizatorów oraz znalazł się w zarządzie Polskiego Biura Informacyjno-Prasowego, którego zadaniem było informowanie prasy i społeczeństwa rosyjskiego o dążeniu do niepodległości Polski. Zainicjowane 7 lutego 1915 r. przez piotrogrodzką redakcję „Głosu Polskiego” Biuro to przygotowywało własne biuletyny prasowe z informacjami z prasy polskiej i obcej na temat kwestii polskiej, sytuacji wewnętrznej w Rosji oraz w innych objętych wojną krajach. Jego pracownicy tworzyli też w dużych gazetach rosyjskich „działy polskie” oraz organizowali publiczne odczyty. Jesienią 1915 r. wraz z gen. Babiańskim był inicjatorem powstania tajnego Polskiego Zrzeszenia Niepodległościowego (PZN). Celem organizacji, do której weszli m.in. przedsiębiorca Jan Stanislaw Barchwic (1878–1950?), adwokaci Jan Dąbrowski (1882–1940) i Stefan Mickiewicz (1881–1929), inż. chemik Stefan Filipkowski (1873–1948), H. Gliwic, A. Lednicki, inż. technolog Władysław Rawicz-Szczerbo (1882–1959) i przedsiębiorca Franciszek Skąpski (1881–1966), była koordynacja działań sił liberalno-demokratycznych poprzez nawiązanie relacji z grupami stojącymi na gruncie aktywizmu. Stało się to w dużym stopniu pod wpływem kontaktów z członkami Polskiej Organizacji Wojskowej i klęsk ponoszonych przez Rosję na froncie (opuszczenie ziem polskich w 1915 r.).
Wraz z gen. Babiańskim Więckowski zainspirował też utworzenie w grudniu 1915 r. konspiracyjnego Koła Przyjaciół Niepodległości Polski [Kружок друзей независимости Польши] (KPNP), skupiającego Rosjan i Polaków popierających niepodległość Rzeczypospolitej. Istniało ono do czasu jej odzyskania. Pierwsze posiedzenie odbyło się w Hotelu Angielskim przy pl. Isakijewskim [Исаакиевская площадь], w pokoju zajmowanym przez Lednickiego. Prezesem koła został Władimir D. Kuźmin-Karawajew (1859–1927), do Zarządu weszli m.in. Nikołaj W. Niekrasow (1879–1940) i Aleksandr F. Kiereński (1881–1970), oraz przyszli przedstawiciele Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich (PRDRiŻ) Nikoloz (Nikołaj) S. Czcheidze (1864–1926) i Nikołaj D. Sokołow (1870–1928), a ze strony polskiej Babiański, Dąbrowski, Filipkowski, Mickiewicz oraz Lednicki. Spośród Rosjan związanych z KPNP cztery osoby w 1917 r. znalazły się na ministerialnych stanowiskach w Rządzie Tymczasowym (RzT). Byli to Kiereński, Niekrasow, Aleksandr I. Konowałow (1875–1949) i Michaił I. Tereszczenko (1886–1956).
O szerokich kontaktach Więckowskiego, dalece wykraczających poza kręgi lewicowe i demokratyczne, świadczy przykład uratowania od śmierci Fina Mauritza Maexmontana (1856–1936), skądinąd wybitnego szermierza, którego syn pomagał blisko związanym z Piłsudskim działaczom niepodległościowym: Stanisławowi Downarowiczowi (1874–1941) i Aleksandrowi Sulkiewiczowi (1867–1916). W 1915 r. Maexmontan-ojciec został osadzony w Twierdzy Pietropawłowskiej oraz oskarżony przez władze carskie o zdradę stanu. Zrzucono na niego również odpowiedzialność za czyny syna. W jego sprawie kanałem oficjalnym interweniowała dyplomacja szwedzka, nieoficjalnym zaś Więckowski, który wykorzystał znajomość z dowódcą Frontu Północnego gen. Nikołajem W. Ruzskim (1854–1918). Nieszczęsnemu Finowi karę śmierci zamieniono na 20 lat ciężkich robót. Został uwolniony z więzienia po rewolucji lutowej 1917 r.
Wedle Stanisława Grabskiego (1871–1949) po wybuchu rewolucji lutowej 1917 r. dynamikę zmian, a w gruncie rzeczy chaos panujący w Rosji, Więckowski ująć miał pragmatycznie, „bo władza leży na ulicy i kto ją pierwszy podniesie, ten będzie ją miał”. 5/18 marca z udziałem Więckowskiego pospiesznie przeprowadzono przekształcenie PZN w opowiadający się otwarcie za niepodległością Polski i reprezentujący sprawę polską przed rosyjskim RzT Polski Komitet Demokratyczny w Piotrogrodzie (PKD). Jeszcze w tym samym dniu Komitet ten opublikował w prasie rosyjskiej komunikat o dążeniu do niepodległości Polski, a 8 marca skierował pisemne poparcie dla rewolucji z wyrazami nadziei, że wolna Rosja uzna niepodległość państwa polskiego. Ponadto 12 marca Więckowski spotkał się w Pałacu Taurydzkim z przewodniczącym PRDRiŻ Czcheidze, jego zastępcą Kiereńskim i przedstawicielami rosyjskiej lewicy, czym według Szymona Askenazego (1865–1935) dał „pierwsze pchnięcie ku śpiesznemu proklamowaniu niepodległości Polski”. Zabiegi dyplomatyczne Więckowskiego i działania członków PKD przyniosły w efekcie rezolucję PRDRiŻ ogłaszającą prawo Polski do niepodległości (14/27 marca 1917 r.). Dwa dni później znalazła ona swoje potwierdzenie w deklaracji RzT napisanej przez Milukowa. Akt ten został odnotowany przez traktat wersalski (1919) jako jedna z podstaw do uznania niepodległości Polski. Prawdopodobnie jako jeden z niewielu Polaków Więckowski miał na tyle szerokie kontakty zarówno w PRDRiŻ, jak i w RzT, że mógł skutecznie oddziaływać na rosyjskich polityków zasiadających w tych strukturach. Wskazuje na to przekaz prawnika Lucjana Altberga (1886–1967), którego zdaniem na jego opiniach szczególnie polegał Kiereński. 15 kwietnia 1917 r. Więckowski reprezentował PKD i w jego imieniu przemawiał podczas inauguracyjnego posiedzenia Komisji Likwidacyjnej ds. Królestwa Polskiego (KL) w Pałacu Zimowym. Jako członek tej Komisji został zaproszony do pracy w Wydziale III ds. Jeńców Wojskowych i Cywilnych Narodowości Polskiej. Współpracował wówczas m.in. z adwokatem i publicystą Bohdanem Kutyłowskim (1863–1922) oraz gen. Janem Jacyną (1864–1930). Należał też do Rady Politycznej przy prezesie KL, reprezentując w niej PKD w ramach Grupy Demokratycznej wraz z Lednickim, S. Grosternem i J. Baudouinem de Courtenay.
W wyniku Zjazdu Demokracji Polskiej w Rosji zwołanego w maju 1917 r. w Moskwie Więckowski wraz ze Skąpskim wszedł do jego organu wykonawczego. Z kolei podczas II Zjazdu Demokracji Polskiej 6/12–19/25 października tego roku, który odbył się w Piotrogrodzie, został prezesem polskiego Naczelnego Komitetu Demokratycznego. Znalazł się w Komisji Rewizyjnej Centralnego Komitetu Obywatelskiego guberni Królestwa Polskiego (CKO) audytującej raporty poprzednich Komisji za lata 1915–1916. Pracował w niej od 1 czerwca do 17 sierpnia 1917 r. m.in. wraz z działaczem politycznym i gospodarczym Bolesławem Jałowieckim (1846–1918), a także z jej przewodniczącym, późniejszym prezesem Najwyższej Izby Kontroli, Janem Żarnowskim (1852–1926). Z kolei 7 czerwca 1917 r. z Lednickim, Rawicz-Szczerbą i Skąpskim uczestniczył w pierwszym posiedzeniu Narady Ekonomicznej, podczas którego postanowiono wytyczyć kierunki przyszłej polityki gospodarczej Polski i przygotować materiały dla obrony sprawy polskiej na kongresie pokojowym. Efektem tego posiedzenia było ogłoszenie przez Polskie Towarzystwo Prawników i Ekonomistów konkursu na pracę naukową pt. „Widoki polskiego przemysłu i handlu na rynek rosyjski”. Więckowski zaproszony został oprócz prof. L. Petrażyckiego i H. Gliwica do jego składu sędziowskiego.
W imieniu PKD wystąpił z negatywnym stanowiskiem wobec koncepcji wydzielenia armii polskiej z wojsk rosyjskich prowadzącej przez to do jej uzależnienia od Rosji. Dał temu wyraz 14 maja 1917 r. w trakcie narady z generałami narodowości polskiej Tadeuszem Bylewskim (1866–1939), Antonim Longinem Baranowskim (1854–1922) i Władysławem Wejtką (1859–1933) na posiedzeniu Komisji Wojskowej dla Formowania Oddziałów Polskich przy Sztabie Najwyższego Głównodowodzącego. W spotkaniu tym udział wzięli także Rosjanie – naczelnik sztabu 8. Armii gen. Iwan P. Romanowski (1877–1920) i oficer sztabowy płk Michaił Karchanin (1875–1958). To lojalne wobec Tymczasowej Rady Stanu (TRS) Królestwa Polskiego stanowisko wpłynęło na odrzucenie przez kręgi wojskowe i środowiska narodowodemokratyczne kandydatury Więckowskiego na „komisarza spraw polskich” przy formujących się na terenie byłego Imperium Rosyjskiego polskich oddziałach. Przeciwnicy polityczni spod znaku endecji oskarżali go wprost o działanie w interesie Niemiec. Zmiana stanowiska PKD nastąpiła w wyniku przewrotu październikowego i 21 listopada 1917 r. Więckowski był jednym z sygnatariuszy wsparcia dla działań Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego tworzących polską siłę zbrojną.
W trakcie piotrogrodzkiego I Zjazdu Wojskowych Polaków 26 maja/8 czerwca – 9/22 czerwca 1917 r. Więckowski pośredniczył w kontaktach pomiędzy Polakami a RzT, a zwłaszcza premierem Kiereńskim. Jak podaje członek Związku Wojskowych Polaków w Piotrogrodzie Wacław Szczęsny, podczas jednego z poufnych spotkań, na którym omawiano program i taktykę Zjazdu to właśnie Więckowski wystąpił z propozycją wybrania Piłsudskiego na honorowego prezesa zgromadzenia, oddając mu w ten sposób hołd za realizację wizji niepodległości. Formalnie propozycję tę przedłożył Ignacy Matuszewski (1891–1946). Wkrótce po wyróżnieniu przez Zjazd Piłsudski został w wyniku „kryzysu przysięgowego” aresztowany przez Niemców i oskarżony o chęć przejścia na stronę Rosji. Powiadomiona o jego uwięzieniu TRS skierowała natychmiast (22 lipca) pismo do generała gubernatora warszawskiego Hansa Hartwiga von Beselera (1850–1921), wyjaśniając, że wyróżnienie nie było nominacją. Wobec aresztowania i osadzenia Komendanta w Magdeburgu Więckowski wraz ze Skąpskim przygotowali plan jego uwolnienia, który uzyskał akceptację Rady Regencyjnej oraz zgodę Beselera. Kiedy jednak Skąpski w październiku 1918 r. wyjechał do Niemiec, aby stamtąd towarzyszyć Piłsudskiemu w powrocie do kraju, został tam wraz z przedstawicielem Rady Regencyjnej w Berlinie hr. Adamem Ronikierem (1881–1952) poinformowany o zmianie stanowiska. Strona niemiecka przedstawiła je Polakom oficjalnie 17 października 1918 r. Nadto Skąpski nie uzyskał zgody na spotkanie z Piłsudskim.
Jeszcze jesienią 1917 r. Więckowski wziął udział w spotkaniu przedstawicieli polskich związków i stowarzyszeń zorganizowanym przez ówczesnego ministra spraw zagranicznych z ramienia RzT M. Tereszczenkę. Chciał on uzyskać ich wsparcie dla wywołania na terenie Królestwa Polskiego zbrojnej dywersji Polaków przeciwko Niemcom. W gronie tym, obok przedstawicieli PKD, znaleźli się także były członek Rady Państwa prawnik Stanisław Łopaciński (1851–1933), członek Komitetu Narodowego Polskiego i CKO ks. Maciej Radziwiłł (1873–1920) oraz adwokat J. Dąbrowski. Sprawa pozostała bez echa. Więckowski reprezentował też PKD w Polskiej Radzie Bezpieczeństwa (PRB) utworzonej 27 października/ 9 listopada 1917 r. z inicjatywy Polskiego Towarzystwa Patriotycznego i Stronnictwa Radykałów Polskich pod przewodnictwem Lednickiego. Głównym zadaniem PRB stała się ochrona rodaków zagrożonych anarchią rewolty październikowej i przejmowaniem władzy przez bolszewików.
Nad Newą Więckowski mieszkał kolejno: w latach 1896–1897 w kamienicy czynszowej przy ul. Nikołajewskiej [Николаевская ул.] (obecnie ul. Marata [Марата ул.]) 39, następnie w dzielnicy Piaski przy ul. Piesocznej [Песочная ул.] 13 (1898–1899 i 1909), przy ul. Zwierinskiej [Зверинская ул.] 17 (1902), przy Łachtińskiej [Лахтинская ул.] 9 (1903–1908), a w końcu w dzielnicy Petrogradzkiej przy ul. Szamszewa [Шaмшева ул.] 15-w (1911) i ul. Ropszyńskiej [Ропшинская ул.] 23 (1913–1917). W latach 1894 i 1900–1901 nienotowany, jedynie żona w 1894 r. przy ul. Nikołajewskiej oraz w 1901 r. przy ul. Zwierinskiej 17.
Po 30 latach pobytu w Petersburgu 2 listopada 1918 r. Więckowski powrócił do Warszawy wraz z adwokatem S. Mickiewiczem. W stołecznej prasie przedstawiono go jako „wybitnego działacza społecznego” i prezesa PKD. Zamieszkał przy Krakowskim Przedmieściu 13. Szybko zaangażował się w działalność polityczną. Już 9 listopada 1918 r. wziął udział w zebraniu inaugurującym utworzenie Związku Demokracji Polskiej i został wybrany do tymczasowego Komitetu Organizacyjnego wraz z dr. Rafałem Radziwiłłowiczem (1860–1929), Dąbrowskim, Evertem, Gliwicem, Knollem oraz publicystami Ludwikiem Abramowiczem (1879–1939) i Eugeniuszem Starczewskim (1862–1927). Zgromadzenie już na wstępnym etapie prac udzieliło całkowitego poparcia dla działań Piłsudskiego „około utworzenia Rządu Narodowego, reprezentującego dążenia szerokich warstw demokratycznych”. 12 listopada w godzinach wieczornych Piłsudski przyjął delegację Naczelnego Komitetu Demokratycznego, w której skład wchodzili Więckowski, Gliwic i Rawicz-Szczerbo. Zapewne rozmawiano o formowaniu przyszłego rządu, ponieważ w tej sprawie Piłsudski konsultował się wówczas z przedstawicielami różnych środowisk politycznych. Było to pierwsze spotkanie Więckowskiego z przyszłym Naczelnikiem Państwa już w niepodległej Polsce. Ponadto w pierwszych wyborach parlamentarnych wyznaczonych na 26 stycznia 1919 r. kandydował z listy nr 15 Inteligencji Demokratycznej na posła do Sejmu Ustawodawczego, mandatu jednak nie uzyskał.
W drugiej połowie grudnia 1918 r. Więckowski spotkał się z wysłannikiem Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu (KNP) St. Grabskim. Wystąpił jako rzecznik syjonistów i zarazem ich pośrednik w negocjacjach z KNP na temat przebiegu przyszłej granicy wschodniej odrodzonej Rzeczypospolitej. Niewykluczone, że był to rezultat jego znajomości z Izaakiem Grünbaumem (1879–1970), jednym z najbardziej wpływowych działaczy syjonistycznych w Polsce. Na przełomie lat 1918 i 1919 Więckowski założył w Warszawie lożę masońską, która później przyjęła nazwę „Prawda” i została uśpiona w 1932 r. Początkowo miała ona charakter prowizoryczny. Od 1920 r. jej patronem była Wielka Loża Narodowa Włoch. Należeli do niej ludzie, którzy niedawno powrócili z Rosji i byli związani z PKD: M. Arciszewski, gen. Babiański, Grostern, Knoll i J. Ziabicki. Po śmierci Więckowskiego kierownictwo loży przejął ten ostatni.
W lutym 1919 r. Więckowski został mianowany delegatem nadzwyczajnym przez ministra spraw zagranicznych Ignacego Jana Paderewskiego (1860–1941), który polecił mu udać się do Moskwy i Piotrogrodu. Do jego zadań należało przede wszystkim uwolnienie z rąk sowietów przedstawicieli Rady Regencyjnej oraz odzyskanie jej mienia, a także wyjaśnienie sprawy zabójstwa delegatów sowieckiego Czerwonego Krzyża.
Podczas misji do Rosji 4 marca – 27 kwietnia towarzyszyło mu kilku gońców dyplomatycznych, a do linii demarkacyjnej miał mu asystować oficer Sztabu Generalnego. Efektem starań Więckowskiego było uwolnienie członków byłej polskiej legacji oraz komisji prowincjonalnych opiekujących się wygnańcami, a także przejęcie opieki nad Polakami przez przedstawicielstwa Duńskiego Czerwonego Krzyża działające w Moskwie i Piotrogrodzie. Wskutek rozpoczęcia 16 kwietnia polskiej ofensywy na Wilno strona sowiecka wycofała się jednak z prowadzenia dalszych rozmów. W konsekwencji Więckowskiego deportowano z Rosji (opuścił Moskwę pod wojskową eskortą). W drodze powrotnej otrzymał poufną informację o aresztowaniu przez sowietów w charakterze zakładników całej grupy wybitnych obywateli polskich, w tym arcybiskupa Edwarda Roppa (1851–1939). Spodziewając się, iż 12 maja dotrze do Sztokholmu, wysłał 9 maja do MSZ z Rewla (obecnie Tallinn) telegram z informacją o położeniu misji. W lipcu tego roku spotkał się z historykiem Sz. Askenazym, któremu zrelacjonował wydarzenia w Piotrogrodzie w 1917 r. Doświadczenia z pobytu w bolszewickiej Rosji planował ponadto przedstawić podczas odczytu „Współczesna faza bolszewizmu w Rosji”, który – jak zapowiadano – miał wygłosić 18 lipca 1919 r. w warszawskim lokalu Uniwersytetu Ludowego (ul. Obwoźna 4). Podczas kolejnej misji dyplomatycznej prowadzonej etapami w lipcu 1919 r., a dotyczącej dalszych pertraktacji ze stroną sowiecką, Więckowski nie zajmował żadnego oficjalnego stanowiska w strukturach władz polskich. Wraz z komisarzem generalnym Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich Jerzym Osmołowskim (1872–1952) uczestniczył w nieformalnych negocjacjach pokojowych w Baranowiczach i Białowieży (21–23 lipca), o które Moskwa wystąpiła pod pretekstem pomocy dla jeńców, więźniów i zakładników. Jako delegat sowiecki uczestniczył w nich Julian Marchlewski (1866–1925), któremu podczas pobytu w Polsce towarzyszył adiutant przyboczny Naczelnego Wodza ppor. Janusz Olszamowski (1887–1920), skądinąd syn wymienionego wyżej adwokata B. Olszamowskiego. Kilka dni po powrocie z rozmów na wyraźne życzenie Piłsudskiego Więckowski spotkał się 27 lipca 1919 r. z ziemianinem i zarazem reprezentantem Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich w Warszawie hr. Michałem Kossakowskim (1883–1962). Wraz z nim wziął udział w drugim etapie pertraktacji (29 i 30 lipca). W ich trakcie zreasumował Marchlewskiemu oświadczenie Naczelnika Państwa, sprowadzające się do stanowczego stwierdzenia, że rząd polski nie będzie negocjował z partnerem, który bierze zakładników. Ich uwolnienie miało być conditio sine qua non dalszych negocjacji. Więckowski podkreślił też konieczność sprecyzowania, kogo należy uznać za obywatela polskiego spośród osób przebywających w Rosji, na co otrzymał odpowiedź, że sprawa ta może zostać załatwiona dopiero po ustaleniu granic Rzeczypospolitej.
31 lipca 1919 r. Kossakowski złożył Piłsudskiemu raport z tego etapu białowieskich negocjacji, uzyskując zgodę na ich kontynuowanie. W związku z tym na początku sierpnia udał się wraz z Więckowskim do wiceministra spraw zagranicznych Władysława Skrzyńskiego (1873–1937), aby otrzymać pozwolenie rządu na dalsze rozmowy z Rosyjskim Towarzystwem Czerwonego Krzyża, a także ustalić skład polskiej delegacji. Jeszcze w drugiej połowie sierpnia 1919 r. Więckowski zajmował się sprawami uwolnienia przetrzymywanych przez stronę sowiecką zakładników i więźniów. Za jego pośrednictwem Piłsudski prosił Kossakowskiego o skompletowanie delegacji do rozmów z przedstawicielami Moskwy, które początkowo planowano przeprowadzić w Łunińcu. Na krótko przed śmiercią, bo 11 września 1919 r., wziął udział w zorganizowanej w Warszawie konferencji wieńczącej badania wystąpień antyżydowskich, do jakich doszło w Polsce w latach 1918–1919. Zostały one przeprowadzone w okresie 13 lipca – 13 września 1919 r. na terenie Polski przez amerykańską misję rządową, której przewodniczył Henry Morgenthau (1856–1946). Poza Więckowskim w spotkaniu z amerykańskim dyplomatą uczestniczyli też inni przedstawiciele obozu demokratycznego, w tym prezes Prokuratorii Generalnej Stanisław Bukowiecki (1867–1944), wybitny prawnik i zarazem członek Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej prof. Alfons Parczewski (1849–1933) oraz szef Wydziału Prasowego Kancelarii Cywilnej Naczelnika Państwa Bohdan Straszewicz (1888–1920).
W trakcie pobytu w Cytadeli Więckowski zawarł związek małżeński z poznaną podczas studiów w Petersburgu Marią Markiewicz (ur. 7 sierpnia w 1854 r. w Jurówce, gub. wołyńska), córką Mikołaja i Franciszki z Łukawskich. W latach 70. XIX wieku była ona słuchaczką kursów medycznych dla kobiet, działających od 1872 r. przy Cesarskiej Wojskowej Akademii Medycznej [Военно-медицинская академия]. Za działalność w kółkach rewolucyjnych została aresztowana w stolicy imperium 18 września 1879 r., a po przeprowadzeniu dochodzenia objęta od 8 października nadzorem policyjnym. Po uwolnieniu wyjechała w 1880 r. do Warszawy, gdzie wyszła za Więckowskiego i razem z nim udała się na Syberię. Po ślubie używała zamiennie nazwiska Markiewicz-Więckowska lub Więckowska. Pomimo dobrowolnego wyjazdu na zesłanie, odmówiono jej w maju 1881 r. powrotu do europejskiej części Rosji. Było to bowiem krótko po udanym zamachu na imperatora Aleksandra II (1/13 marca). Z czasem jednak opuściła Syberię i w 1884 r. ukończyła rozpoczęte wcześniej kursy medyczne, uzyskując prawo do wykonywania zawodu. Aktywność zawodową podjęła prawdopodobnie po 1888 r., kiedy przeprowadziła się z mężem z Warszawy do Petersburga. Jako praktykujący lekarz występuje w tamtejszych księgach adresowych pod adresami zamieszkania męża. Zachowały się wpisy o jej pracy na stanowisku lekarza miejskiego w tamtejszych szkołach (notowana w latach 1902–1914). Jej nazwisko figuruje na rosyjskich listach lekarzy jeszcze w 1916 r. (stan na 1 maja). Prowadziła ponadto co najmniej od 1895 r. działalność w ramach Wolnego Towarzystwa Ekonomicznego, do którego należał także jej mąż. Małżeństwo najpewniej nie przetrwało próby czasu i nie posiadało potomstwa, Maria nie wróciła do Polski, pozostając w sowieckiej Rosji. W lutym 1920 r. za pośrednictwem osób trzecich korespondowała z naczelnikiem wydziału w Ministerstwie Zdrowia Publicznego Wacławem Gawłowskim (?–1926) w sprawie zakupu w Polsce książek medycznych i przekazania ich do Rosji. Jej dalsze losy są nieznane.
Więckowski zmarł w Warszawie 20 września 1919 r. po południu „wskutek choroby nabytej przy spełnianiu powierzonej mu trudnej misji”. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim, lecz informacja o lokalizacji grobu nie zachowała się. Pozostała natomiast prasowa adnotacja, iż w trzecią rocznicę śmierci powołany został komitet, którego zadaniem było wybudowanie pomnika dla uczczenia jego pamięci. Inicjatorami było grono petersburskich przyjaciół Więckowskiego (Altberg, Babiański, Gliwic, Grostern, Knoll, Łukasiewicz, Skąpski i Ziabicki).
Mariusz Wołos, Barbara Gąsieniec
Bibliografia:
Encyklopedia Rewolucji Październikowej, red. L. Bazylow, J. Sobczak, Warszawa 1987, s. 442; A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Warszawa–Poznań 2000, s. 373–374; Деятели революционного движения в России. Биобиблиографический словарь: от предшественников декабристов до падения царизма, t. 2: Семидесятые годы, вып. 1: А–Е, сост. А.А. Шилов и М.Г. Карнауховaя, Москва 1929, s. 183; toż, вып. 2: Ж–Л, Москва 1930, s. 576–577; toż, t. 2, вып. 3: M–P, Москва 1931, s. 881–882; toż, t. 3: Восьмидесятые годы, вып. 1: А–В, сост. М.М. Клевенский, Е.Н. Кушевaя, А.А. Шилов, Москва 1933, s. 567; M. Korzeniowski, K. Latawiec, M. Gabryś-Sławińska, D. Tarasiuk, Leksykon uchodźstwa polskiego w Rosji w latach I wojny światowej, Lublin 2018, s. 401–402; Słownik pseudonimów i kryptonimów pisarzy polskich oraz Polski dotyczących, t. 3: Wykaz nazwisk pisarzy, oprac. A. Bar przy współudziale W.T. Wisłockiego i T. Godłowskiego, Kraków 1938, s. 124; A. Achmatowicz, Akty rosyjskie z marca 1917 roku dotyczące Polski, „Studia z Dziejów ZSRR i Europy Środkowej” 1986, t. 22, s. 72; S. Askenazy, Uwagi, Warszawa 1924, s. 457–458; H. Bartoszewicz, Polskie ugrupowania polityczne w Rosji wobec problemu niepodległości Rzeczypospolitej (luty–listopad 1917 roku), „Mazowieckie Studia Humanistyczne” 1999, nr 1, s. 49–53; tenże, Roman Knoll. Polityk i dyplomata, Warszawa 2018, s. 120–121; М.И. Барышников, Деловой мир Петербурга. Исторический справочник, Санкт-Петербург 2000, s. 342; L. Baumgarten, Kółka socjalistyczne, gminy i Wielki Proletariat. Procesy polityczne 1878–1888, Warszawa 1966, s. 187, 202, 205; tenże, Marzyciele i carobójcy, Warszawa 1960, s. 143–145; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Warszawa 1984, s. 271–275, 425, 428–429; J. Borzęcki, Pokój ryski 1921 roku i kształtowanie się międzywojennej Europy Wschodniej, Warszawa 2012, s. 46–48, 70–71; L. Chajn, Polskie wolnomularstwo międzywojenne, „Dzieje Najnowsze” 1970, nr 4, s. 81; W. Feldman, Dzieje polskiej myśli politycznej 1864–1914, Warszawa–Kraków 1933, s. 220, 305; A. Garlicki, Józef Piłsudski 1867–1935, Warszawa 1990, s. 221; J. Gierowska-Kałłaur, Józef Piłsudski wobec kwestii białoruskiej (1918–1920), Warszawa 2023, s. 172–174, 445–446; Е.Л. Гитлиц, Адрес H.A. Некрасову революционного студенчества в 1877 году, w: Некрасовский сборник, t. 3, под ред. В.Г. Базанова, Н.Ф. Бельчикова, А.М. Еголина, Москва–Ленинград 1960, s. 286–299; M. Gmurczyk-Wrońska, Stanisław Patek w dyplomacji i polityce (1914–1939), Warszawa 2013, s. 79–80; W. Gostyńska, Tajna misja Aleksandra Więckowskiego w Moskwie w 1919 r., „Z Dziejów Stosunków Polsko-Radzieckich. Studia i materiały” 1972, t. 9, s. 35–47; S. Grabski, Rewolucja. Studjum społeczno-psychologiczne, Warszawa 1921, s. 54; L. Hass, Działalność wolnomularstwa polskiego w latach 1908–1915 (w relacji pamiętnikarskiej M. Malinowskiego), „Kwartalnik Historyczny” 1967, nr 4, s. 1049; tenże, Rosyjskie wolnomularstwo lat 1906–1918 (fragment z dziejów liberalizmu w Rosji), „Studia z Dziejów ZSRR i Europy Środkowej” 1971, t. 7, s. 168; tenże, Rozwój organizacyjny wolnomularstwa w Polsce międzywojennej, „Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i studia z okresu 1914–1939” 1969, t. 14, s. 85, 87, 89; W. Jędrzejewicz, J. Cisek, Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego 1867–1935, t. 2: 1916–1920, Kraków–Łomianki 2006, s. 110; K. Kloc, O Józefie Piłsudskim w Zakopanem raz jeszcze, „Dzieje Najnowsze” 2019, nr 4, s. 278; Ф.Я. Кон, Исторический очерк Минусинского местного музея за 25 лет (1877–1902), Казань 1902, s. 73; Д.А. Короткова, Белоруссия в советско-польских отношениях в 1918–1921 гг., Москва 2015 (komputeropis dysertacji doktorskiej), s. 133, 137–139; taż, Советская Социалистическая Республика Белоруссия и Литевско-Белорусская Республика в советской внешней политике в 1919 г., „Studia Podlaskie” 2013, t. 21, s. 250; M. Kukiel, Dzieje Polski porozbiorowe 1795–1921, Paris 1984, s. 602; T. Kulak, Jan Ludwik Popławski. Biografia polityczna, Wrocław–Warszawa–Kraków 1994, s. 80–82; M. Kułakowski, Roman Dmowski w świetle listów i wspomnień, Dębogóra 2014, s. 139–140, 166; С.В. Леончик, Спасение – только в единстве. Нарциз Войцеховский – ссыльный участник восстания 1863 г., w: Поляки в России: история и современность, ред. кол. Х. Граля, А.Л. Петровский, А.И. Селицкий, Краснодар 2007, s. 58; W. Materski, Na widecie. II Rzeczpospolita wobec Sowietów 1918–1943, Warszawa 2005, s. 40–41, 48–50; D. Michaluk, Białoruska Republika Ludowa 1918–1920. U podstaw białoruskiej państwowości, Toruń 2010, s. 459–460; A. Miodowski, Działalność polityczno-wojskowa polskich kręgów proaktywistycznych w Rosji w okresie międzyrewolucyjnym (marzec–listopad 1917 r.), „Białostockie Teki Historyczne” 2010, t. 8, s. 109, 112; A. Nowak, Polska i trzy Rosje. Polityka wschodnia Piłsudskiego i sowiecka próba podboju Europy w 1920 roku, Kraków 2021, s. 267–274, 335–339, 390; G. Nowik, Odrodzenie Rzeczypospolitej w myśli politycznej Józefa Piłsudskiego 1918–1922, cz. 2: Sprawy zagraniczne, Warszawa 2020, s. 382; В.А. Обручев, Избранные работы по географии Азии, t. 2, Москва 1951, s. 314–315; Olszamowski-Łaszczyc Janusz, ps. „Łaszczyc” – https://zolnierze-niepodleglosci.pl/%C5%BCo%C5%82nierz/212472/ [dostęp: 2 III 2024]; J. Pajewski, Budowa Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1926, Poznań 2007, s. 165–166; F. Perl (Res), Dzieje ruchu socjalistycznego w zaborze rosyjskim (do powstania P.P.S.). Wydanie nowe, Warszawa 1932, s. 47, 70; B. Petrozolin-Skowrońska, Z dziejów liberalizmu polskiego. Partie liberalno-demokratyczne inteligencji w Królestwie Polskim, 1905–1907, „Dzieje Najnowsze” 1971, nr 3, s. 24; J. Piłatowicz, Ruch stowarzyszeniowy inżynierów i techników polskich do 1939 r., t. 2: Słownik polskich stowarzyszeń technicznych i naukowo-technicznych do 1939 r., Warszawa 2005, s. 452–453; W. Pobóg-Malinowski, Józef Piłsudski 1867–1914, posłowie P. Cichoracki, Łomianki 2015, s. 90–91; tenże, Leon Wasilewski. Szkic biograficzny, „Niepodległość” 1937, t. 16, s. 23–24; tenże, Najnowsza historia polityczna Polski, t. 2: 1914–1939, Opole 1990, s. 305; A. Próchnik, Leon Wasilewski w polskim ruchu socjalistycznym, „Niepodległość” 1937, t. 16, s. 116; W. Sieroszewski, Józef Piłsudski, Piotrków 1915, s. 20; M. Sikorska-Kowalska, Zygmunt Heryng (1854–1931). Biografia lewicowego intelektualisty, Łódź 2011, s. 28; Т.М. Смирнова, Польские общества в Санкт-Петербурге: конец XIX – начало XX века, Санкт-Петербург 2013, s. 160–167, 239–240; I. Spustek, Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, Warszawa 1966, s. 370, 380–382; T. Stegner, Grupa „Kuźnicy” i jej działalność, „Dzieje Najnowsze” 1980, nr 1, s. 54–55, 58; M. Stokowa, Uwagi wstępne, w: „Głos” 1886–1899. Bibliografia zawartości, „Materiały Bibliograficzne” 1955, nr 3, s. V–XLI, 151, 164, 283, 356, 366, 534; W. Suleja, Mundur na nim szary... Rzecz o Józefie Piłsudskim (1867–1935), Warszawa 2018, s. 197; B. Szordykowska, Partia Konstytucyjno-Demokratyczna wobec problematyki polskiej w Rosji w latach 1905–1907, „Przegląd Wschodni” 2014, z. 1, s. 21–40; M. Śliwa, Sylwetki polskich socjalistów. Studia i szkice, Kraków 2000, s. 8; D. Tarasiuk, Polski Obóz Narodowy w Rosji w latach 1917–1918, Lublin 2014, s. 130; W. Toporowicz, Komisja Likwidacyjna do Spraw b. Królestwa Polskiego w 1917 r., „Z Dziejów Stosunków Polsko-Radzieckich. Studia i materiały” 1972, t. 9, s. 13, 15; taż, Rosyjskie koła rządowe wobec kwestii polskiej w latach 1914–1917, „Dzieje Najnowsze” 1972, nr 4, s. 43; W. Trzciński, Uznanie niepodległości Polski przez Rosję, „Niepodległość” 1933, t. 8, s. 301–304; P. Wandycz, Soviet-Polish Relations 1917–1921, Cambridge, MA, 1969, s. 113–117; L. Wasilewski, Feliks Kon. Za 50 let. Sobranje soczinienij, „Niepodległość” 1934, t. 9, s. 154–156; M. Wawrykowa, Rewolucyjne narodnictwo w latach siedemdziesiątych XIX w., Warszawa 1965, s. 479; W. Wojdyło, Stanisław Grabski (1871–1949). Biografia polityczna, Toruń 2003, s. 148; T. Wolsza, Stowarzyszenie „Łączność” (1888–1893). U źródeł Ligi Narodowej, „Dzieje Najnowsze” 1987, nr 2, s. 3–35; M. Wołos, Marszałek Józef Piłsudski i pułkownik Ignacy Matuszewski. Kilka refleksji o wzajemnych relacjach, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2022, nr 1, s. 455; M. Wrzosek, Problem Wojska Polskiego w Rosji w latach 1917–1918, „Studia Podlaskie” 1995, t. 5, s. 190; M. Złotorzycka, Józef Karol Potocki (1854–1898), „Niepodległość” 1939, t. 20, s. 240–241, 244–246, 248–249; E. Brzeziński, Wspomnienia z mojego życia. I., „Niepodległość” 1933, t. 4, s. 54; E. Czajkowski, Proces „Sokoła odeskiego” i tajnych związków polskich w Odesie w latach 1894 i 1895, tamże 1934, t. 9, s. 20; K. Dłuski, Wspomnienia z trzech lat (1875–1878), tamże 1929, t. 1, s. 222–223; Dokumenty do historii stosunków polsko-sowieckich 1918–1945, red. serii M. Wołos, t. 1: 1918–1926, cz. 1: Polska między Rosją „białą” a „czerwoną” (listopad 1918 – marzec 1921), red. J.J. Bruski, M. Wołos, Warszawa 2020, s. 67–71, 105, 111, 175, 264, 266, 300; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich (dalej: DiM), t. 2: listopad 1918 – kwiecień 1920, oprac. W. Gostyńska, T. Kuźmiński, A. Leinwand, S. Wroński, A. Zatorski, Warszawa 1961, dok. 39, 49 i 53, s. 46–47, 62–63, 66–67. Документы внешней политики СССР, t. 2: 1 января 1919 г. – 30 июня 1920 г., Москва 1958, s. 68–70, 105–109, 129–130, 142–143, 151–152, 200–201; Документы и материалы по истории советско-польских отношений, t. 1: Февраль 1917 г. – ноябрь 1918 г., Москва 1963, s. 35–36; Front wschodni 8 X 1918–31 XII 1919. Dokumenty operacyjne, cz. II/1: (7 II–10 IV 1919), oprac. G. Nowik, D. Koreś [et al.], Warszawa 2021/2022, s. 1734; H. Gliwic, Trzech Aleksandrów. Ze wspomnień i wrażeń osobistych, Warszawa [po 1933]; Głos. Tygodnik Literacko-Społeczno-Polityczny. Prospekt, Warszawa 1886, s. 4; Głos. Tygodnik Literacko-Społeczno-Polityczny. Spis Rzeczy 1886 (Kw. IV) i 1887, Warszawa 1887, s. 4; S. Grabski, Pamiętniki, oprac. i wstęp W. Stankiewicz, Warszawa 1989, t. 1, s. 38, 297, t. 2, s. 15–21, 96–97; Z. Heryng, Socjalizm przed pół wiekiem (1875–1880) w Rosji i w Polsce, Łódź 2007, s. 40–41, 117; tenże, W zaraniu socjalizmu polskiego, „Niepodległość” 1933, t. 3, s. 54–57; tenże, X Pawilon przed 50 laty, tamże 1929, t. 1, s. 60–79; J. Hłasko, Wspomnienia, oprac. i wstęp M. Sikorska-Kowalska, Łódź 2016, s. 8–9, 14–15, 95–96; Informator, Założyciele „Głosu”, „Niepodległość” 1933, t. 3, s. 171–173; K. Kelles-Krauz, Listy, t. 2, red. i wstęp F. Tych, Wrocław 1984, s. 807, 818–819; Ф.Я. Кон, За пятьдесят лет. Собрание сочинений, t. 2, Москва 1933, s. 168; M. S. Kossakowski, Mikaszewicze. Pierwsze rozmowy towarzystw Polskiego i Sowieckiego Czerwonego Krzyża, rok 1919, w: Polski Czerwony Krzyż 1919–1929. Wydawnictwo jubileuszowe na dziesięciolecie istnienia Polskiego Czerwonego Krzyża, Warszawa 1929, s. 27; L. Krzywicki, Wspomnienia, Warszawa 1958–1959, t. 2, s. 202–205, t. 3, s. 90; Księga pamiątkowa inżynierów technologów Polaków wychowańców Instytutu Technologicznego w Petersburgu. (W rocznicę stulecia uczelni), Warszawa 1933, s. 99; Kwestja wojska polskiego w Rosji w 1917 r. Przyczynek do historji zwiazków i zjazdu Polaków wojskowych z b. armji rosyjskiej oraz do dziejów ruchu niepodległościowego i polityki polskiej w Rosji, oprac. W. Szczęsny, kom. red. M. Bilek et al., Warszawa 1936, s. 127–128; A. Lednicki, Pamiętnik 1914–1918, Kraków 1994, s. 39; Liga Narodowa (1893–1928). Wybór relacji, wstęp i oprac. T. Sikorski, A. Wątor, Warszawa 2015, s. 112; Listy Józefa Piłsudskiego, oprac. W. Pobóg-Malinowski, L. Wasilewski, „Niepodległość” 1936, t. 13, s. 306–307; J. Marchlewski, Rosja proletariacka a Polska burżuazyjna. Pisma wybrane, t. 2, Warszawa 1956, s. 752–754; Materiały archiwalne do historii stosunków polsko-radzieckich, t. 1: marzec 1917–listopad 1918, red. N. Gąsiorowska, oprac. A. Zatorski przy udziale F. Kalickiej et al., Warszawa 1957, s. 469; A. Miodowski, Sprawozdanie z I Ogólnego Zjazdu Delegatów Wojskowych Polaków w Rosji (7.06–22.06.1917 r.), „Studia Podlaskie” 2000, t. 10, s. 233–279; NN, Śp. Maurycy Mexmontan. Przyczynek do dziejów udziału Finlandczyków w walce o niepodległość Polski, „Niepodległość” 1937, t. 15, s. 100–101; Д.H. Овсянико-Куликовский, Литературно-критические работы. В 2-х т., t. 2: Из „Истории русской интеллигенции”. Воспоминания, Москва 1989 – https://web.archive.org/web/20200628111913/http://az.lib.ru/o/owsjanikokulikowskij_d_n/text_1923_vosp.shtml [dostęp: 19 II 2024]; Н.П. Окунев, Дневник москвича 1917–1924 в 2 книгах, t. 1: 1917–1920, Москва 1997, s. 99; Отчет о действиях Императорского вольного экономического общества за 1895 год, Санкт-Петербург 1896, s. 5, 116, 139, 178, 188; Polskie Dokumenty Dyplomatyczne 1919 styczeń–maj, red. S. Dębski, Warszawa 2016, s. 347–348, 504, 517–518, 538–539, 583; Polskie Dokumenty Dyplomatyczne 1919 czerwiec–grudzień, red. S. Dębski, Warszawa 2019, s. 257–258, 635, 646; Proces Lednickiego. Fragmenty z dziejów odbudowy Polski 1915–1924, wstęp i przypisy Z. Wasilewski, Warszawa 1924, s. 22, 142, 144, 183, 262, 291, 344–346, 412; Procesy polityczne w Królestwie Polskiem. Materjały do historji ruchu rewolucyjnego w Król. Polskiem, z. 1: Rok 1878–1879, Kraków 1907, s. 98–101; Российский медицинский список изданный Управлением главного врачебного инспектора Министерства внутренних дел на 1916 год, Петроград 1916, s. 621; K. Skrzyński, Wspomnienia 1891–1978, oprac. M.A. Wolff, Warszawa 2021, s. 139; W. Skubiński, „Promień” petersburski, „Niepodległość” 1934, t. 9, s. 438–439; Советско-польские отношения в 1918–1945 гг. Сборник документов в четырех томах, ред. М. Наринский, А. Мальгин, t. 1: 1918–1926, Москва 2017, s. 25–27, 29; Tajne rokowania polsko-radzieckie w 1919 r. Materiały archiwalne i dokumenty, zebrała i oprac. W. Gostyńska, Warszawa 1986, s. 27–28; W. Trzciński, Z minionych dni Polski Podziemnej (1905–1918), przedm. L. Krzywicki, Warszawa 1937, s. 95–96; L. Wasilewski, Wspomnienia 1870–1904 (1914). Fragmenty z dziennika 1916–1926. Diariusz podróży po kresach 1927, wstęp i oprac. J. Dufrat, P. Cichoracki, Łomianki 2014, s. 73, 79–80, 85, 269; S. Wojciechowski, Moje wspomnienia, t. 1, Lwów 1938, s. 107; „Czas” (Kraków) 1919, nr 237, 15 września, s. 2 (Wyjazd Morgentau z Polski); „Gazeta Warszawska” 1915, nr 155, 8 czerwca, s. 2 (Z Rosyi. Polskie biuro informacyjno-prasowe), 1919, nr 259, 22 września, s. 4 (Notatki. Aleksander Więckowski); „Głos” (Warszawa) 1918, nr 359, 3 listopada, s. 4 (Osobiste), nr 371, 15 listopada, s. 2 (Związek „Demokracji Polskiej”); „Głos Lubelski. Pismo Codzienne” 1915, nr 100, 12 kwietnia, s. 4 (Z Rosyi. Polskie biuro prasowe informacyjne); „Kraj” 1906, nr 1227, 20 stycznia/2 lutego, s. 11–12 (Kurjer nadnewski. Wobec wyborów), nr 1235, 17/30 marca, s. 11 (Kurjer nadnewski. Wiece polskie w Petersburgu); „Kurjer Codzienny” 1905, nr 105, 14/27 kwietnia, s. 1–2 (Wszechrosyjski Zjazd dziennikarzy), nr 119, 1/14 maja, s. 3 (Kronika); „Kurjer Litewski” (Wilno) 1912, nr 260, 13/26 listopada, s. 3 (Na obczyźnie. Doniosła praca naukowa); „Kurjer Polski” 1919, nr 15, 19 stycznia, s. 9 (Wybory do Sejmu), nr 181, 17 lipca, s. 6 (Odczyty), nr 246, 21 września, s. 4 (St. Gr.[Grabski], Ś.p. Aleksander Więckowski), nr 248, 23 września, s. 5 (nekrologi), nr 249, 24 września, s. 3 (M. Łempicki, Ś.p. Aleksander Więckowski. Wspomnienie pośmiertne), nr 249, 24 września, s. 3 (Pogrzeb); „Kurjer Warszawski” 1871, nr 140, 15/27 czerwca, s. 2 (W gimnazjum realnem); „Le Petit Oranais” (Oran) 1932, nr 261, 8 października, s. 1 (Polonius, Quelques informations sur la Franc-Maçonnerie en Pologne); „Liberum Veto. Pismo Narodowo-Radykalne” (Warszawa) 1919, nr 4, 25 stycznia, s. 2 (Przed Konstytuantą); „Ludzkość” (Warszawa) 1907, nr 34, 21 stycznia, s. 2–3 (J. R., Zebranie przedwyborcze VI okręgu. (Zorganizowane przez Zjednoczenie Postępowe)), nr 47, 29 stycznia, s. 3–4 (Zebranie przedwyborcze VIII okręgu. (Zorganizowane przez Zjednoczenie Postęp.)); „Nauka Polska” (Warszawa) 1919, t. 2, s. 556 (Życie naukowe polskie na obczyźnie i na Kresach); „Nowa Gazeta” 1908, nr 28 (wyd. poranne), 18 stycznia, s. 2 (Uczczenie 40-letniej pracy Aleksandra Świętochowskiego), 1909, nr 440, 27 września, s. 2 (Z życia kolonii polskiej w Petersburgu); „Nowa Reforma” (Kraków) 1886, nr 235, 14 października, s. 1 (Korespondencya „Nowej Reformy”); „Prawda” (Warszawa) 1907, nr 8, 23 lutego, s. 85 (Ostatnie wiece postępowe); „Przedświt” (Kraków) październik–grudzień 1904, nr 10–12, s. 435–442 (Nielegalny, Akcya konstytucyjna ziemstw rosyjskich w Petersburgu); „Robotnik” 1919, nr 249, 17 lipca, s. 5 (Kronika), nr 315, 22 września, s. 2–3 (Aleksander Więckowski), nr 316, 23 września, s. 5 (nekrolog); „Rozwaga. Miesięcznik Społeczno-Literacki” (Warszawa) marzec–kwiecień 1915, nr 3–4, s. 77 (Miscellanea); „Równość (Égalité). Czasopismo Socyjalistyczne” (Genève) październik 1879, nr 1, s. 1–5 (Program socyalistów polskich. (Drukowano w Brukseli 1878)); Archiwum Akt Nowych (AAN) w Warszawie: Akta Józefa i Aleksandry Piłsudskich, sygn. 2 (telegram A. Więckowskiego do MSZ, 9 maja 1919), k. 85; Centralny Komitet Obywatelski Królestwa Polskiego (w Piotrogrodzie), sygn. 13 (Sprawozdanie z działalności CKO od początku istnienia do dnia 1 października 1916 zatwierdzone na posiedzeniu Rady Głównej w dniu 16/29 grudnia 1917), k. 1–48, sygn. 561 (Dziennik uroczystego posiedzenia Komisji Likwidacyjnej do spraw Królestwa Polskiego), k. 44–50; Kancelaria Cywilna Naczelnika Państwa, sygn. 212 (Zawiadomienie podpisane przez J. Łukasiewicza w zastępstwie szefa Sekcji Wschodu MSZ, 22 lutego 1919) k. 208; Przedstawicielstwo Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego w Rosji, sygn. 2 (Protokół nr 7 posiedzenia Komisji Likwidacyjnej do spraw Królestwa Polskiego w dniu 13 maja 1917 r.), k. 3, sygn. 8 (Dziennik Uchwał Narady Ekonomicznej oraz Polskiej Narady Ekonomicznej i Rozrachunkowej, posiedzenia 1–55, czerwiec 1917–lipiec 1918, Dziennik uchwał Narady Ekonomicznej I-sze posiedzenie dnia 7 czerwca 1917 roku), k. 1–2; Archiwum Główne Akt Dawanych (AGAD) w Warszawie: Prokurator Warszawskiej Izby Sądowej, sygn. 352 (Dokumenty osób pozwanych w charakterze oskarżonych w sprawie dochodzenia dotyczącego socjalno-rewolucyjnej propagandy w 1879 roku w m. Warszawie, Билет на свободное проживание в г. Варшава (wydany dla A. Więckowskiego do 7 kwietnia 1879), k. 2; Archiwum Państwowe w Lublinie: Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Rossoszu, sygn. 45 (Księga urodzeń, małżeństw i zgonów 1854, akt chrztu Aleksandra/Alexandra Józefa Więckowskiego, nr 13) k. 5–6; Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Warszawie: Materiały Michała Stanisława Kossakowskiego (1883–1962), Diariusz Michała Stanisława Kossakowskiego, pierwsze półrocze 1919 r., sygn. 11, s. 431 (zapis z 16 maja); drugie półrocze 1919 r., sygn. 15, k. 32–33 (zapis z 31 lipca), k. 109 (zapis z 22 września) i 112 (zapis z 23 września); Державний архів Рівненської області (DARO) w Równem: F. 171 (Острожско-Рувенский деканат г. Острог Волынской губернии 1828–1903), оp. 1, spr. 37 (Метрические экстракты Острожского и Ровенского деканатов 1854 – 25 января 1900 г.), k. 618V–619R (akt chrztu Marii Markiewicz, nr 44); Zakład Narodowy im. Ossolińskich (ZNO) we Wrocławiu, Dział Rękopisów: sygn. 7195/II (Korespondencja różnych osób z lat 1820–1932 ze zbioru Bolesława i Marii Wysłouchów, list L. Wasilewskiego do M. Wysłouchowej, 20 lipca 1895), k. 357; sygn. 6870/II (Teki Łempickich. Korespondencja Michała Łempickiego (jun.) z lat 1885–1914. Listy od różnych osób. Lit. L-Ż, listy A. Więckowskiego do M. Łempickiego z 1 sierpnia, 27 września i 19 listopada 1912), k. 359–369.
ostatnio dodane
Hasła:
Związek Młodzieży Polskiej „Zet” w Petersburgu / Piotrogrodzie
Niżyńska Bronisława
Więckowski Aleksander Józef
Słonimski Siergiej
Czarnomska Izabella
Walentynowiczówna Wanda
Skąpski Franciszek Salezy
Słonimski Ludwik
Walentynowicz Marian
Krajowski-Kukiel Feliks
Walentynowicz Rafał Antoni Władysław
Ogiński Ignacy
Szemioth Piotr
Szemioth Stanisław
Szemioth Włodzimierz
Szemioth Aleksander Edward
Żukowska Jadwiga Aniela Tekla
Liniewicz Leon
Filipkowski Stefan Julian
Rawicz-Szczerbo Władysław
Rzymskokatolickie parafie i kaplice Petersburga/Piotrogrodu oraz dekanatu petersburskiego
Mickiewicz Stefan
Kakowski Aleksander
Spasowicz Włodzimierz
Parafia i kościół św. Stanisława w Petersburgu
Żenkiewicz Józef
„Promień Poranny” / „Promień”
Dąbrowski Jarosław
Klub Robotniczy „Promień”
Polska Szkoła Przygotowawcza i Pierwsze Polskie Gimnazjum Żeńskie Stanisławy Ćwierdzińskiej
Barchwic Maria Ludwika
Petersburskie edycje utworów Adama Mickiewicza
Barchwic (Barchwitz) Jan Stanisław
Łukaszewicz Dominik
Szkiłłądź (Szkiłądź) w zakonie Jakub
Jocher Adam Teofil
Biblioteka:
Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół Polski” w Petersburgu
Ferdynand Ruszczyc w Petersburgu
Teatr Polski i Polskie Studio Teatralne
Polonica Petropolitana
Piotrogrodzkie inicjatywy charytatywno-oświatowe fundatora KUL Karola Jaroszyńskiego (Prezentacja)
Życie Teatralne Wielonarodowego Piotrogrodu-Leningradu w latach 1917-1941
Inwentarz rękopisów Biblioteki Załuskich w Cesarskiej Bibliotece Publicznej