Walentynowiczówna Wanda / Валентынович Ванда Рафайловичовна (1894–1943), h. Zagłoba, prawniczka i działaczka społeczna, z Petersburgiem/Piotrogrodem związana od ok. 1894 zapewne do 1919 r.

Urodziła się 1 czerwca 1894 r. w majątku Ockowicze (pow. oszmiański woj. wileńskiego; obecnie obw. witebski na Białorusi). Była jednym z sześciorga dzieci Rafała Walentynowicza (1860–1927), inżyniera mechanika i działacza społecznego, oraz Wilhelminy z Siemaszków (zm. 8 kwietnia 1952), która Ockowicze wniosła w posagu. Młodszym bratem Wandy był Marian Walentynowicz (1896–1967), architekt, grafik i malarz.

Z Petersburgiem rodzina Walentynowiczów była związana niemal od urodzenia. Rafał ukończył tu bowiem w 1886 r. Instytut Technologiczny (IT) [Технологический институт] i podjął pracę jako inżynier. Gdy Wanda była dzieckiem, związany był z Towarzystwem Akcyjnym Zakładów Francusko-Rosyjskich [Aкционерноe обществo Франко-русских заводов] (dawniej Zakłady Birda [Завод Берда]). Zapewne to właśnie nad Newą Walentynowiczówna zdobyła średnie wykształcenie, a następnie w latach 1914–1917 kształciła się na utworzonym w roku 1906 Wydziale Prawnym Piotrogrodzkich Wyższych Kursów Żeńskich (dawniej Bestużewskich) [ПетроградскиeВысшие женские (Бестужевские) курсы] przy 10. Linii [10-я линия] Wyspy Wasiljewskiej [Васильевский остров]. Program zajęć obejmował historię i filozofię prawa, prawo: rzymskie, państwowe, polityczne, finansowe i rodzinne, historię prawa rosyjskiego i nauk ekonomicznych, statystykę oraz ekonomię polityczną. Studentki miały też zajęcia z religii oraz z języków obcych (niemiecki, francuski, angielski i włoski). W czasie studiów Walentynowiczówna działała w powołanej do życia w 1909 r. „Spójni” Stowarzyszeniu Studentek Polek w Petersburgu. Przed I wojną światową weszła do Rady tej nieoficjalnej organizacji. Pełniła w niej wówczas funkcję przewodniczącej. Przed nią przewodniczącymi Rady Spójni były m.in. Halina (1889–1976), córka adwokata Bolesława Olszamowskiego (1848–1920), zamężna z inż. Władysławem Rawicz-Szczerbą (1882–1959), Maria Matuszewska (zm. 1940), Helena z Firewiczów Kasperowiczowa (1887–1981), a także Stanisława z Piekarskich Adamowiczowa (1888–1965). Ta ostatnia była już wówczas „siostrą Zetową” (najwyższy stopień członkowski) w tajnym niepodległościowym Związku Młodzieży Polskiej „Zet” (ZMP „Zet”), do którego należała również Walentynowiczówna.

Po wybuchu I wojny światowej (1914) Walentynowiczówna zaangażowała się w pracę powstałego we wrześniu 1915 r. Oddziału Piotrogrodzkiego Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny (PTPOW), którego siedziba znajdowała się przy ul. Gorochowej [Гороховая ул.] 24. Jesienią 1917 r. na Walnym Zebraniu tego oddziału została wraz z panną Syrwidówną wybrana z ramienia kuratorek do jego Komitetu. W lutym 1918 r. reprezentowała Oddział Piotrogrodzki PTPOW w sprawach urzędowych niezbędnych do funkcjonowania i utrzymania ciągłej działalności bursy dla ok. 50 dziewcząt. Placówka ta powstała zaraz po utworzeniu Oddziału Piotrogrodzkiego PTPOW we wrześniu 1915 r. przy ul. Troickiej [Троицкая ул.] (obecnie ul. Rubinsteina [Рубинштейнаул.]) 27. 5 listopada tego roku Walentynowiczówna jako jej kuratorka została wydelegowana przez Wydział Opieki Publicznej przy Przedstawicielstwie Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego na Rosję do odwiezienia polskich dzieci ze stołecznych ochron i burs do odradzającego się kraju, do Wilna i Warszawy. W grupie tej znajdowały się także dziewczęta z dwóch założonych przez „Spójnię” jesienią 1915 r. burs, których utrzymanie wspomagał Oddział Piotrogrodzki PTPOW oraz indywidualni darczyńcy. Placówki te funkcjonowały przez trzy lata i opiekowały się setką dziewcząt.

Nad Newą rodzina Walentynowiczów wielokrotnie zmieniała adresy, mieszkając kolejno przy: nab. Priażki [Пряжки р. наб.] 13 (1894), w dzielnicy Kirowskiej przy ul. Korabielnoj [Корабельная ул.] 2 (1895–1896, 1903–1905), tamże pod nr. 4 (1897–1901), nab. Fontanki [Фонтанки р. наб.] 137, (1906), ul. Sadowej [Садовая ул.] 112 (1907–1911), ul. Zarotnej [Заротная ул.] (obecnie ul. 13-ja Krasnoarmiejskaja [13-я Красноармейская ул.]) 22 (1913–1914). Przyjąć należy, że były to także jej adresy przynajmniej do 1914 r.

Zapewne w marcu 1919 r. wraz z resztą rodziny Walentynowiczówna wyjechała do Polski. W 1920 r. związała się zawodowo z Ministerstwem Przemysłu i Handlu. Pracowała tam najpierw jako referentka, a od lipca 1928 do września 1939 pełniła obowiązki radcy ministerialnego w Wydziale Administracji Górniczej (Departament II Górniczo-Hutniczy) Centralnego Zarządu Ministerstwa. Działała w utworzonym w tym resorcie w maju 1926 r. Kole Prawników Ministerstwa Przemysłu i Handlu, którego misją było pogłębianie wiedzy zawodowej i szerzenie kultury prawnej. Była jedyną kobietą w 6-osobowym Zarządzie Koła, w którym zasiadała m.in. wespół z prawnikiem i dyplomatą Świętosławem Baudouinem de Courtenay (1888-1961), synem językoznawcy Jana Niecisława (1845–1929), a bratem słuchaczki Wyższych Kursów Żeńskich, etnografki i etnolożki Cezarii Anny (1885–1967) Vasmer-Ehrenkreutz-Jędrzejowiczowej, Władysławem Paprockim (1879–1937) i Eugeniuszem Wcisłą. Należała także do komisji rewizyjnej Zarządu Koła rodziny urzędniczej tegoż resortu, któremu przewodziła Zofia Floyar-Rajchmanowa, żona ówczesnego ministra Przemysłu i Handlu Henryka Floyar-Rajchmana (1893–1951). Ponadto w październiku 1930 r. została powołana do Zarządu Głównego Towarzystwa Pomocy Studentom Polakom Politechniki Gdańskiej z siedzibą w Warszawie. Była to jedna z wielu utworzonych wówczas organizacji wspierających polskich studentów wobec zaostrzeń wprowadzanych przez niemieckie władze Wolnego Miasta Gdańska. Założycielami Towarzystwa, nad którym patronat objął minister przemysłu i handlu Eugeniusz Kwiatkowski (1888–1974), byli: Stowarzyszenie Politechników Petersburskich, Koło Byłych Wychowańców Instytutu Technologicznego w Petersburgu, Zrzeszenie Byłych Studentek Szkół Akademickich w Petersburgu „Spójnia” oraz Związek Filistrów Gdańskiej Korporacji Z.G.A. Wisła. W Zarządzie tego Towarzystwa działała m.in. ze znanymi z Petersburga: prezesem, konstruktorem taboru kolejowego inż. Tadeuszem Popowskim (1868–1930), absolwentami IT inż. Czesławem Klarnerem (1872–1957) i inż. Janem Jeziorańskim (1865–1933) oraz związanym tak jak ona z „Zet”-em inż. mechanikiem Władysławem Leśniewskim (1894–1955).

Aktywnie działała w Zrzeszeniu Byłych Studentek Szkół Akademickich w Petersburgu „Spójnia” powołanym do życia w 1919 r., a zalegalizowanym w sierpniu 1923 r. pod przewodnictwem H. Kasperowiczowej. Celem tego stowarzyszenia było utrzymywanie łączności koleżeńskiej i wzajemna pomoc materialna oraz propagowanie korzyści społecznej akademickiego wykształcenia kobiet. Między innymi w lutym 1924 r. była jedną ze współorganizatorek rautu tego stowarzyszenia, w którym udział wzięło wiele znaczących postaci z dawnej petersburskiej Polonii. Współpracowała też z założoną w 1922 roku przez działaczkę społeczną i publicystkę, senator RP Józefę Szebeko (1859–1945), siostrę Ignacego (1859–1937), Radą Narodową Polek (RNP), reprezentując w niej „Spójnię” wespół z H. Kasperowiczową. Ze względu na brak aktywności organizacji „Spójnia”, obok innych dwunastu stowarzyszeń, wystąpiła jednak z RNP w kwietniu 1930 r. Walentynowiczówna dołączyła też do grona autorek społeczno-literackiego tygodnika kobiecego „Bluszcz”, w którym w 1929 roku opublikowała artykuł na temat znaczenia związku Górnego Śląska z Polską (nr 24). W okresie II wojny światowej, po zbombardowaniu rodzinnego mieszkania przy ul. Czackiego, zamieszkała wraz z matką i młodszym rodzeństwem, Marią i Bohdanem, przy ul. Mianowskiego 16. Przyjął ich tam do swojego mieszkania inż. Stanisław Świętochowski (1879–1958), absolwent petersburskiego Instytutu Górniczego [Горный институт] (1907), w latach 1918–1927 dyrektor Departamentu Górniczo-Hutniczego Ministerstwa Przemysłu i Handlu, a następnie przewodniczący Rady Administracyjnej Kopalni Węgla „Brzeszcze”. Także pod tym adresem do maja 1940 r. wynajmowała mieszkanie rodzina pisarza i publicysty Melchiora Wańkowicza (1892–1974) – żona Zofia z Małagowskich (1890–1969) z córkami. Warto podkreślić, iż podobnie jak Walentynowiczówna również S. Świętochowski i M. Wańkowicz byli związani z ZMP „Zet” i wzięli udział w uroczystym zjeździe tej organizacji odbywającym się w dniach 28–29 listopada 1936 r. w Warszawie z okazji 50. rocznicy jej powstania.

Walentynowiczówna zmarła w wyniku choroby 31 sierpnia 1943 roku. Pochowana została w rodzinnym grobowcu na cmentarzu Powązkowskim (kw. 238, rz. 6, m. 4).

W styczniu 1930 roku otrzymała Złoty Krzyż Zasługi „za wyjątkowo gorliwą pracę w państwowej służbie górniczo-administracyjnej”.  


Barbara Gąsieniec


Bibliografia:

Pacynko, „Prawo kija i pięści” – zajścia między polskimi a niemieckimi korporantami w Wolnym Mieście Gdańsku (1920–1939), „Studia Historica Gedanensia” 2013, t. 4, s. 105–123; I. Spustek, Polacy w Piotrogrodzie (1914–1917), Warszawa 1966, s. 96; A. Szarapka, Władysław Walentynowicz twórca, pedagog i organizator życia muzycznego, Gdańsk 2017, s. 31; King i Królik, korespondencja Zofii i Melchiora Wańkowiczów, oprac. Aleksandra Ziółkowska-Boehm, Warszawa 2004, t. 2, s. 79; Roku wojny: album Piotrogrodzkiego Oddziału P.T.P.O.W., Piotrogród 1916, s. 41, 42 (fot.);Z życia studentek Polek w Petersburgu, red. H. Kasperowiczowa, Z. Klarnerowa, M. Matuszewska, Warszawa 1929, s. 12–13, 16; W pięćdziesiątą rocznicę powstania „ZETU”. Sprawozdanie ze zjazdu uczestników Ruchu Niepodległościowego Związku Młodzieży Polskiej („Młodzieży Narodowej”) 28 i 29 XI. 1936 w Warszawie, oprac. T. Piskorski, Warszawa 1937, s. 165; „Bluszcz” 1929, nr 24, 15 czerwca, s. 2–3 (Związek gospodarczy Górnego Śląska z Polską); „Dziennik Polski” 1918, nr 289, 2 stycznia, s. 3 (Życie polskie. Zmiany w oddziale PTPOW); „Kurjer Warszawski” 1924, nr 38, 7 lutego s. 7 (raut), 1935, nr 169, 22 czerwca wyd. poranne, s. 4 (Koło rodziny urzędniczej); „Monitor Polski” 1929, nr 38, 15 lutego, s. 7, 1930, nr 15, 20 stycznia, s. 1; „Przegląd Elektrotechniczny” 1932, nr 9, 1 maja, s. 284–285 (Studenci Polacy na wydziale elektrotechnicznym Politechniki w Gdańsku); „Rzeczpospolita” 1926, nr 138, 23 maja, s. 5 (Niedoukowie mogą się obrazić); „Technik” 1930, nr 4, s. 133 (Wiadomości z Władz Górniczych); „Warszawski Dziennik Wojewódzki” 1939, nr 3, 23 marca, s. 57 (Zgubione dokumenty); Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu: sygn. 15956/II („Niepełny wykaz członków Związku…”) s. 15 i 840–884; Dokumenty dotyczące Walentynowiczówny udostępnione przez panią Joannę Kisielewską-Tilszer z Warszawy (świadectwo z 2 grudnia 1916 r. wydane przez Komisję Egzaminacyjną Wyższych Kursów Żeńskich, certyfikat Towarzystwa Pomocy Biednym Rodzinom Polaków Uczestniczących w Wojnie oraz Zubożałej przez Wojnę Ludności Polskiej z 28/15 stycznia 1918 r., oświadczenie Przedstawicielstwa Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego na Rosję z 5 listopada 1918 r., pismo Ministerstwa Przemysłu i Handlu i zaświadczenie nr 1092 wystawione przez Ministerstwo Przemysłu i Handlu RP – oba z 13 listopada 1920 r., legitymacja ubezpieczeniowa wystawiona w Warszawie 14 stycznia 1941 r.). Autorka dziękuje pani Joannie Kisielewskiej-Tilszer za udostępnienie dokumentów i zdjęć.