Walentynowicz Marian / Валентынович Марян Рафайлович (1896–1967), h. Zagłoba, architekt, grafik, malarz, podróżnik, pedagog i żołnierz. Współtwórca postaci Koziołka Matołka. W Petersburgu/Piotrogrodzie przebywał w latach 1896–1918.

Urodził się 20 sierpnia 1896 r. w Petersburgu jako syn inżyniera mechanika Rafała Antoniego (1860–1927) i Wilhelminy z Siemaszków (1875? – 8 kwietnia 1952). Miał pięcioro rodzeństwa. Jego bratem stryjecznym był pianista i kompozytor, związany z Akademią Muzyczną w Gdańsku organizator polskiego życia muzycznego – Władysław Walentynowicz (1902–1999).

29 kwietnia/ 11 maja 1915 r. ukończył w Piotrogrodzie ze złotym medalem za dobre wyniki w nauce 7-letnie klasyczne 5. Gimnazjum [Пятая Санкт-Петербургская (Аларчинская) гимназия] przy prosp. Jekatierinhofskim [Екатерингофский пр.] 73 obok mostu Ałarczyńskiego, w którym podjął naukę w sierpniu 1907 r. W latach 1915–1917 studiował w prywatnej Szkole Rysunku i Malarstwa [Классы живописи и рисования Я. С. Гольдблата]. Jej założycielem i dyrektorem był od 1902 r. absolwent (1888) stołecznej Akademii Sztuk Pięknych malarz Jakow S. Goldblatt (1860–1929). Cieszyła się ona statusem oficjalnej szkoły przygotowawczej do studiów w tutejszej ASP. We wrześniu 1915 r. podjął studia w założonym w 1899 r. Instytucie Politechnicznym [Политехнический институт]. W gronie studentów tej uczelni notowany jest do czerwca 1916 r. Jednocześnie jesienią 1915 r. zmobilizowany został do armii rosyjskiej, ale po odniesieniu ran wiosną 1916 r. zwolniono go ze służby. W kwietniu 1917 r. otrzymał przydział do Pułku Zapasowego I Dywizji Gwardii. 9 sierpnia 1917 r. zgłosił się na ochotnika do nowo utworzonego I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbór-Muśnickiego (1867–1937). Służył w tej formacji jako kawalerzysta w pułku ułanów do jej rozwiązania w maju 1918 r. Po powrocie do Piotrogrodu podjął pracę w Szpitalu Polskim. Chodziło zapewne o placówkę stworzoną po wybuchu I wojny światowej przez Związek Polski Lekarzy i Przyrodników przy prosp. Kronwerkskim [Кронверкский пр.] 31 albo o otwarty w marcu 1918 r. w pałacu wielkiego księcia Pawła Aleksandrowicza (1860–1919) przy ul. Galiernej [Галерная ул.] 69 i nab. Angielskim [Английская наб.] 68 „szpital wojskowy dla Polaków”.

Walentynowicz działał w konspiracji niepodległościowej, początkowo jako uczeń, a potem student. Na podstawie rekomendacji wystawionej w 1937 r. przez Władysława Borawskiego (1892–1970), syna artysty i konserwatora zabytków Aleksandra (1861–1942), wiceprezesa Piotrogrodzkiego Koła warszawskiego Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, wiadomo, że był członkiem założonej przez niego tajnej organizacji, która funkcjonowała pod przykrywką koła samokształceniowego i Bratniej Pomocy. Władysław, w odrodzonej Polsce specjalizujący się w budowie szpitali architekt, jako student IIC był nad Newą prezesem Ogólnostudenckiej Kasy Bratniej Pomocy oraz utworzonego w maju 1917 r. Koła Artystycznego Młodzieży Polskiej. Tajną organizacją niepodległościową, do której obaj należeli, był prawdopodobnie ukrywający się pod przykrywką oficjalnie działających stowarzyszeń Związku Młodzieży Polskiej (ZET), z którym związana była także siostra Walentynowicza, Wanda (1895–1943) – w II RP radczyni w Ministerstwie Przemysłu i Handlu. Pojmany na ulicy z bronią, został postawiony pod murem. Szczęśliwie tylko ranny, trafił do więzienia, skąd dzięki usilnym staraniom ojca zwolniono go po sześciu tygodniach. Posługując się fałszywymi dokumentami na nazwisko Okoński, uciekł wraz z rodziną do zajętej przez Niemców Warszawy, unikając tym samym wcielenia do sowieckiego wojska.

Nad Newą Walentynowiczowie wielokrotnie zmieniali adresy i mieszkali kolejno przy: nab. Priażki [Пряжки р. наб.] 13 (1894), w dzielnicy Kirowskiej przy ul. Korabielnoj [Корабельная ул.] 2 (1895–1896, 1903–1905), tamże pod nr. 4 (1897–1901), nab. Fontanki [Фонтанки р. наб.] 137, (1906), ul. Sadowej [Садовая ул.] 112 (1907–1911), ul. Zarotnej [Заротная ул.] (obecnie ul. 13-ja Krasnoarmiejskaja [13-я Красноармейская ул.]) 22 (1913–1914), w dzielnicy Kołpino [Колпино] przy ul. Cerkownoj [Церковная ул.] 23 alias Sobornej [Соборная ул.] (w latach 1918–2017 ul. Urickiego [Урицкого ул.]) 1/23 m. 16 (1915–1917).

W odrodzonej ojczyźnie rodzina zamieszkała przy ul. Wspólnej 52 (u Małcużyńskich), a następnie we własnym mieszkaniu przy Czackiego 11, gdzie rezydowała do września 1939 r. 1 października 1918 r. Walentynowicz rozpoczął studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej (PW). Niemal natychmiast, po uzyskaniu urlopu, zaciągnął się do wojska. W czasie wojny polsko-ukraińskiej (1919) i polsko-bolszewickiej (1920) walczył w 1. Pułku Ułanów Krechowieckich, który wywodził się z pułku ułanów sformowanego w Rosji I Korpusu Polskiego. Uczestniczył m.in. w walkach o Gródek Jagielloński, toczonych w ramach przełamania frontu polsko-ukraińskiego w Galicji Wschodniej wiosną 1919 r. Po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej wrócił na studia, podejmując równocześnie pracę. Był asystentem współtwórcy Wydz. Architektury PW, malarza prof. Zygmunta Kamińskiego (1888–1969) w jego Katedrze Rysunku Odręcznego. Współpracował z Wydawnictwem Gebethnera i Wolffa, publikując materiał ilustracyjny w „Tygodniku Ilustrowanym” i „Naokoło Świata”. Jego pierwsze czarno-białe ilustracje w książce dla dzieci ukazały się w 1922 r. w wyborze Marii Steckiej pt. Bajki polskie (Warszawa, 1922). W roku 1923 profesor PW, architekt Stanisław Noakowski (1867–1928), absolwent petersburskiej ASP (1898) i były wykładowca rosyjskich uczelni artystycznych, powierzył mu kierowanie przebudową według własnego projektu pałacu Ostrowskich w Korczewie na Podlasiu. W tym samym roku jako członek Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Walentynowicz uczestniczył w inwentaryzacji zabytków na Wołyniu i Podolu. Rok później został członkiem ekipy plastyków, która aranżowała pod kierunkiem malarza i scenografa Karola Frycza (1877–1963) Polską Wystawę Przemysłową, odbywającą się w Konstantynopolu w dzielnicy Tophane od 12 września do 3 października. Delegatem polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych (MSZ) na tę ekspozycję był Krystyn hr. Ostrowski (1894–1980) z Korczewa.

Po śmierci schorowanego ojca w październiku 1927 r. Walentynowicz przejął obowiązki głowy rodziny. Konieczność utrzymania matki i nieletniego rodzeństwa zaowocowała wzmożoną twórczością artystyczną. W latach 1928–1931 zaprojektował dla Wydawnictwa Gebethner i Wolff oraz Wydawnictwa Andrzeja Własta (1895–1942 lub 1943) ponad 100 okładek do zeszytów nutowych najpopularniejszych przebojów. W 1928 r. we współpracy z L. Szachówną stworzył scenografię do filmu Komendant, opowiadającego o dziejach Legionów i życiu Józefa Piłsudskiego (1867–1935), a w następnym roku wspólnie z absolwentem (1912) Wydz. Architektury petersburskiej ASP i wykładowcą (od 1914 r.), a następnie prorektorem (1919–1924) nadnewskiego Wyższego Żeńskiego Instytutu Politechnicznego Władysławem Jastrzębskim (1880–1958), zaprojektował wystrój pawilonu Ministerstwa Reform Rolnych oraz samodzielnie ekspozycję wydawnictwa Gebethner i Wolff na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu.

W Warszawie i Krakowie wykonał projekty wystroju wnętrz willi (m.in. należącej do ministra spraw zagranicznych Józefa Becka [1894–1944]), dworków, pawilonów, sal wystawowych, kawiarni i kaplic, a także ośrodków propagandowych i schronów przeciwlotniczych powołanej do życia w 1928 r. Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej. Uczestniczył też w konkursach m.in.: na typy schronisk górskich i kajakowych (1935), w którym zdobył I nagrodę (typ X). Od 1930 r. prowadził w Warszawie przebudowę Pałacu Igelströma (dawniej Młodziejowskiego) przy ul. Miodowej 10, a następnie piwnic w siedzibie Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych przy ul. S. Małachowskiego 3.

Jako rysownik i ilustrator Walentynowicz współpracował z wieloma czasopismami, w tym: „Tygodnikiem Ilustrowanym”, „Z Całego Świata”, „Kurierem Warszawskim”, „Naokoło Świata” czy „Małym Dziennikiem”. Ilustrował też poczytne książki dla dzieci, takie jak: Hansa Christiana Andersena (1805–1875) Bajki (Warszawa, 1938), Wilhelma (1786–1859) i Jacoba (1785–1863) Grimmów Baśnie (Warszawa, 1938) oraz Baśnie z 1001 nocy… (Warszawa, 1942). We współpracy z pisarzem Kornelem Makuszyńskim (1884–1953) stworzył w latach 1932–1934 czterotomową historię przygód Koziołka Matołka, która stała się najpopularniejszą pracą obu autorów i ikoną polskiej literatury dla dzieci. Tandem ten do 1939 r. wydał jeszcze kilka książek dla najmłodszych czytelników.

Studia na PW ukończył dopiero w 1932 r. (studiował 15 lat). Tematem pracy dyplomowej był projekt usytuowanego u zbiegu Alej Jerozolimskich i ul. Marszałkowskiej lotniska dla taksówek powietrznych, z obrotową płytą startową. Było to wielkie wydarzenie w przedwojennych dziejach tej uczelni – najważniejszym elementem dekoracji ówczesnego balu absolwentów był wielki napis: „Walentynowicz skończył!”. Po obronie zajął się pracą dydaktyczną. Do 1939 r. prowadził odnoszącą liczne sukcesy (m.in. Grand Prix na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej i Wzornictwa w Paryżu w 1925 r.) Pracownię Szczegółu Architektonicznego i Akwareli w Żeńskiej Szkole Architektury im. Stanisława Noakowskiego. Projektował eksperymentalne dekoracje dla Państwowej Szkoły Dramatycznej, a także dla teatrzyku dla dzieci w Domu Towarowym Braci Jabłkowskich i dla stworzonego w 1937 r. Baletu Reprezentacyjnego (1938). Kierował występami Baletu Reprezentacyjnego w Cannes, Marsylii, Luksemburgu, Kownie oraz na Wystawie Światowej w Nowym Jorku (1939). W 1938 r. objął też po Arnoldzie Szyfmanie (1882–1967) prezesurę utworzonego w 1937 r. Towarzystwa Polskich Widowisk Artystycznych.

W latach 1924–1939 odbył wiele podróży zagranicznych, w tym w 1937 r. wyprawę dookoła świata. Został przyjęty w poczet członków National Geographic Society (1929). Relacje i rysunki ze swoich podróży publikował w prasie, prezentował na wystawach oraz odczytach.

We wrześniu 1939 r. Walentynowicz ewakuował się z Warszawy wraz z MSZ i przez Rumunię, Jugosławię, Włochy, dotarł do Francji. Służbę wojskową w Polskich Siłach Zbrojnych poza Krajem rozpoczął już 30 września 1939 r. w bretońskim Coëtquidan jako dowódca 3. kompanii ciężkich karabinów maszynowych. Podkomendnymi sierżanta (byłego wachmistrza) Walentynowicza byli m.in.: związany z Biblioteką Polską w Paryżu historyk Czesław Chowaniec (1899–1968), dyplomata Józef Lipski (1894–1958), dziennikarz i korespondent wojenny Zygmunt Lityński (1905–1969), malarz Józef Paweł Natanson (1909–2003) oraz poeta i satyryk Jerzy Paczkowski (1909–1945). W styczniu 1940 r. został przeniesiony do podchorążówki saperów w Angers jako elew i szef jednocześnie. W tym czasie podjął współpracę z przedwojennym redaktorem wileńskiego „Słowa”, pisarzem i publicystą Stanisławem Cat-Mackiewiczem (1896–1966) – publikował relacje z Angers w wychodzącej w Paryżu prasie polskiej.

Po kapitulacji Francji na pokładzie MS „Batory” wypłynął do Anglii, gdzie od 22 czerwca 1940 r. kontynuował służbę wojskową. Początkowo był szefem kompanii saperów w Szkocji, potem służył w Biurze Propagandy i Oświaty w Londynie. Od lipca 1941 do kwietnia 1942 r. jako dowódca kompanii sztabowej przebywał z misją werbunkową gen. Bolesława Ducha (1896–1980) w Kanadzie. Został tam kierownikiem graficznym dwujęzycznego pisma propagandowego wydawanego od lipca 1941 do kwietnia 1942 r. „Odsiecz”, w którym wspólnie z poetą, pisarzem i dziennikarzem Ryszardem Kiersnowskim (1912–1977) stworzył komiksową postać żołnierza – Walentego Pompki. Po powrocie do Anglii służył w kwaterze prasowej przy Sztabie Naczelnego Wodza, studiując jednocześnie malarstwo w londyńskiej St. Martin’s School. Po uzyskaniu urlopu z wojska 11 czerwca 1943 r. otrzymał legitymację Korespondenta Wojennego z nr. 1 i wraz z Dywizją Pancerną gen. Maczka przeszedł jej cały szlak bojowy od Arromanches do Wilhelmshafen. Przebywał głównie na pierwszej linii frontu w opancerzonym wozie sanitarnym 24. Pułku Ułanów. Z tego okresu pochodzi wiele jego zdjęć i rysunków, m.in. z wizyty u gen. Stanisława Maczka (1892–1994), marszałka polnego Bernarda Law Montgomery’ego (1887–1976) czy z inspekcji Pierwszej Dywizji Pancernej dokonanej przez przyszłego prezydenta USA gen. Dwighta Eisenhowera (1890–1969).

Tworzone podczas wojny, często „na gorąco” na polu bitwy, rysunki, karykatury i szkice były wystawiane na licznych wystawach indywidualnych w Anglii, Kanadzie, w Muzeum Polskim w Chicago oraz na terenie okupowanych Niemiec. Projektował również dyplomy, pocztówki, druki propagandowe i odznaki wojskowe, w tym Odznakę Cichociemnych. Zilustrował wreszcie kilka wydanych w Anglii książek dla dzieci. Po zakończeniu działań wojennych został oddelegowany na proces norymberski, a jego relacje i rysunki z tego wydarzenia były drukowane w polskiej prasie emigracyjnej. Wspomnienia wojenne spisał w książce zatytułowanej Wojna bez patosu. Z notatnika i szkicownika korespondenta wojennego (Warszawa, 1969).

Po powrocie do Polski w 1947 r. Walentynowicz został kierownikiem graficznym Wydawnictwa MON, dostał także mieszkanie na Krakowskim Przedmieściu, w „domu bez kantów”. Ze względu jednak na swoje przekonania (nie chciał rysować „zachodnich podżegaczy wojennych”) po niecałym roku stracił posadę i mieszkanie. W 1949 r. przydzielono mu mały pokoik przy ul. Hożej 27a. Poświęcił się wówczas pracy grafika. Współpracował z najpopularniejszymi dziennikami i periodykami („Życiem Warszawy”, „Ekspresem Wieczornym”, „Przygodą”, „Światem Młodych”, „Horyzontami Techniki”, „ABC Techniki”), ilustrował książki (m.in. cykl Żołnierski elementarz), wykonał też ilustracje do ponad 40 bajek na przezroczach oraz do wielu książek i kolorowanek dla dzieci. Projektował również plakaty i dyplomy okolicznościowe, okładki do rozkładów jazdy i foldery turystyczne. Przez 10 lat prowadził w Polskim Radiu cykl pogadanek Wędrujemy z malarzem. Współpracował też z powstającą Telewizją Polską. W styczniu 1953 r. zilustrował pierwszy program dla dzieci emitowany przez TVP – opowiadaną przez Henryka Ładosza (1902–1979) bajkę Ewy Szelburg-Zarembiny (1899–1986). Publikował wreszcie opowiadania Ze sztucerem przez Czarny Ląd, drukowane w ukazującym się od 1957 r. tygodniku dla młodzieży „Przygoda”.

W 1950 r. zaprojektował budynki Muzeum Komunikacji, jednak projekt nie został zrealizowany, placówkę tę bowiem zlikwidowano, a na przeznaczonym dla niej miejscu powstał Stadion Dziesięciolecia. Zrealizowane zostały projekty dekoracji trawionych na szkle dla Centralnego Domu Towarowego i sieci Delikatesów. W 1959 r. zamieszkał w wymarzonym dwupokojowym mieszkaniu przy ul. F. Joliot-Curie 19 na Mokotowie. Zajął się malarstwem.

Walentynowicz uważany jest za prekursora polskiego komiksu. Oprócz Koziołka Matołka stworzył postaci: małpki Fiki-Miki (1934), pani Kunegundy Sitko (1933), Walusia (1933), Tchórzaczka (1933), Jurka Czupurka (1936), Osła Kłapoucha (1936), Stracha na Wróble (1938), Piecyka i Rzepki (1939), Walentego Pompki (1941), Jurka Prztyka (1947), Felka Tarapaty (1947), Pifa i Pafa (1948), Don Kichota (1949) oraz Niedźwiadka Kosmatka (1964).

Zmarł 26 sierpnia 1967 r. w Warszawie. Pochowany został w rodzinnym grobowcu na cmentarzu Powązkowskim (kw. 238, rz. 6, m. 4). Kilka dni przed śmiercią napisał w testamencie: „Miałem życie bardzo kolorowe i byłem bardzo szczęśliwy”.

Był odznaczony Krzyżem Walecznych (1920 – dwukrotnie i 1945) oraz licznymi odznaczeniami Armii Sprzymierzonych.  


Wojciech Walentynowicz, Witold Tchórzewski  


Bibliografia:

S. Łoza, Czy wiesz kto to jest? Uzupełnienia i sprostowania, Warszawa 1939, s. 331; S. Zieliński, Mały słownik pionierów polskich kolonialnych i morskich, Warszawa 1933, s. 572; arch. Marian Walentynowicz, w: in memoriam. Pamięci Architektów Polskich, https://www.archimemory.pl/pokaz/marian_walentynowicz,14380 [dostęp: 9 II 2023]; S. Bądkowska, Marian Walentynowicz malarz i podróżnik, „Radio i Świat” 1958, 2 marca, s. 6; A. Sułkowska, Podróże przez czas i świat, „Przyjaciółka” 1989, 16 listopada, s. 9; A. Szarapka, Władysław Walentynowicz twórca, pedagog i organizator życia muzycznego, Gdańsk 2017, s. 24–25 (il., dokumenty), 30–34 (rodzina); M. Walentynowicz, Wojna bez patosu, Warszawa 1969; A. i W. Stanisławscy, W drodze do Pacanowa, 1997 (film dokumentalny); Walentynowicz, Marian, https://bibliotekapiosenki.pl/osoby/Walentynowicz_Marian/powiazania, https://bibliotekapiosenki.pl/osoby/Walentynowicz_Marian/publikacje, w: Cyfrowa Biblioteka Piosenki Polskiej [dostęp: 10 I 2023]; „Kurjer Warszawski” 1927, nr 294, 26 października, s. 8, nr 295, 27 października, s. 9 i 10 (nekrologi Rafała), nr 300, 1 listopada, s. 14 (podziękowanie rodziny), nr 316, 17 listopada, s. 4 (Ś.p. Rafał Walentynowicz); Petersburskie/piotrogrodzkie księgi adresowe z lat 1894–1917; M. Macheta, Zapomniana twórczość Mariana Walentynowicza, Kraków 2002 (praca magisterska, Akademia Pedagogiczna w Krakowie); The National Archives w Kew, Richmond: Records of the Ministry of Defence UK, sygn. APC Disclosures 5 (Polish), RAF Northolt (Teczka osobowa ppor. M. Walentynowicza); Wojskowe Biuro Historyczne, Centralne Archiwum Wojskowe w Rembertowie: sygn. Waka_Wali_2437 Walentynowicz Marian; Archiwum rodzinne Wojciecha Walentynowicza i Joanny Kisielewskiej-Tilszer z Warszawy.