Talko-Hryncewicz Julian / Талько‐Хрынцевич Юлиан (1850–1936) h. Iłgowski, lekarz, antropolog, etnograf, badacz Syberii, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Urodził się 12 sierpnia 1850 r. w folwarku Rukszany pow. trocki (gub. wileńska) na Litwie (aktualnie w obw. grodzieńskim na Białorusi), w rodzinie szlacheckiej, której gniazdem rodowym był leżący na przeciwległym brzegu Niemna Iłgów. Był synem Dominika Jana (ur. 1803), lekarza, i Leokadii z Fiszerów. Rodzice rozwiedli się po czterech latach małżeństwa. Wychowaniem młodego Talki-Hryncewicza zajęli się dziadkowie ze strony matki – Adam (zm. 1896) i Domicella z Dworzeckich (zm. 1873) Fiszerowie. Do gimnazjum uczęszczał najpierw w Kownie, gdzie po ukończeniu szóstej klasy pracował krótko w rodzinnej aptece, a następnie w Petersburgu. Źle wspominaną ze względu na okres represji po powstaniu 1863 r. edukację gimnazjalną ukończył już w prywatnej placówce nad Newą w roku 1869. Nieprzyjęty do Szkoły Głównej w Warszawie, w roku 1870 rozpoczął studia medyczne w Akademii Medyko-Chirurgicznej (AM-Ch). Ogromny wpływ na wybór tego kierunku miała tradycja rodzinna. Wykształconymi na Uniwersytecie Wileńskim lekarzami byli praktykujący w Kownie ukochany dziadek, ojciec i stryj Julian, medykami zostali też przyrodni brat i brat matki. Talko-Hryncewicz nie był jednak w AM-Ch pełnoprawnym słuchaczem i po zdaniu egzaminu półlekarskiego zmuszony był przenieść się w 1872 r. na kijowski Uniwersytet św. Włodzimierza, gdzie w 1876 r. uzyskał dyplom lekarza.

Po rozpoczęciu stażu w miasteczku Zwinogródka na Podolu (gub. kijowska) wyjechał na dalsze studia medyczne (1876–1877) do Wiednia i Paryża. Zgłębiał tam ginekologię i położnictwo, a na wykładach chirurga Pierreʼa Paula Broca (1824–1880) zetknął się z antropologią, która wzbudziła jego szczególne zainteresowanie. W drodze powrotnej nawiązał w Krakowie kontakty z polskimi antropologami Józefem Majerem (1808–1899) i Izydorem Kopernickim (1825–1891). Po powrocie do Zwinogródki, prowadząc szeroką i czasochłonną praktykę lekarską, interesował się zwłaszcza występującymi endemicznie i epidemicznie chorobami zakaźnymi. Zaczął też prowadzić badania antropologiczne oraz archeologiczne i etnograficzne. Kierowany ciekawością zwrócił wówczas uwagę na kurhany we wsi Ryżanówka koło Zwinogródki i choć jego amatorskie wykopaliska z kwietnia 1884 r. nie przyniosły efektów, to przyczyniły się do odkrycia kryjącego szczątki scytyjskiej księżniczki Wielkiego Kurhanu Ryżanowskiego; prace prowadził tu następnie zawodowy archeolog Gotfryd Ossowski (1835–1891), a Talko-Hryncewicz analizował znalezione w grobowcu szczątki. W 1881 r. opublikował nowelę Z dziennika lekarza, a w 1883 r. wspomnienia Z przełomu. Kartka z lat minionych.

Po 14 latach pracy zrujnowany rodzinnymi rozliczeniami finansowymi opuścił Zwinogródkę i w trosce o poprawę sytuacji materialnej rodziny wyjechał wiosną 1891 r. ze świeżo poślubioną żoną Krystyną na Syberię. Po drodze poznał w Moskwie wybitnych rosyjskich naukowców, m.in. zoologa Anatolija P. Bogdanowa (1834–1896) i etnografa Oresta F. Millera (1833–1889). W położonej przy granicy z Mongolią miejscowości Troickosawsk-Kiachta w okręgu zabajkalskim objął stanowisko lekarza okręgowego (na ok. 70 tys. mieszkańców przypadło tam 11 lekarzy), pełniąc przede wszystkim funkcje sądowo-lekarskie, wykonywał m.in. sekcje zwłok. Kontynuując w wolnych chwilach badania antropologiczne i etnograficzne, przyczynił się do rozwoju lokalnego życia naukowego. Był założycielem i długoletnim kierownikiem miejscowego Oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, muzeum etnograficznego i biblioteki naukowej, z którą związane było redagowane przez niego wydawnictwo „Prace Troicko-Kiachtańskiej Sekcji Nadamurskiego Oddziału Imperatorskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego”. Opierając się na prowadzonych badaniach i obserwacjach terenowych, zamieszczał tam liczne publikacje z zakresu antropologii. Rozkopał ok. 500 kurhanów i mogił prehistorycznych. Zbadał i opisał cechy antropologiczne Ewenków, Tunguzów, Tatarów, Chałchasów, Chińczyków i Czuwaszów. Zwracając uwagę na wzajemne przenikanie się ras i kultur ludów pogranicza, opracował też opisy etnograficzne badanej ludności. Utrzymywał listowne kontakty z polskimi urzędnikami oraz badaczami Syberii, m.in. Aleksandrem Despotem-Zenowiczem (1829–1897), Benedyktem Dybowskim (1833–1930) i Bronisławem Piłsudskim (1866–1918). W uznaniu zasług na tym polu otrzymał w 1898 r. nagrodę naukową Towarzystwa Miłośników Przyrody, Antropologii i Etnografii w Moskwie.

W 1899 r. Talko-Hryncewicz oddelegowany został do stolicy Mongolii Urgi w związku z wybuchem epidemii dżumy. Doświadczenie i obserwacje pozwoliły mu stwierdzić, że głównymi nosicielami choroby na objętym epidemią terenie były gryzonie – tarbagany. Swoje spostrzeżenia z tego okresu publikował w „Medycynie”, „Gazecie Lekarskiej” i „Przeglądzie Lekarskim” (1911). Publikowane głównie po rosyjsku, niezbyt liczne w porównaniu z antropologicznymi prace medyczne stanowią istotny fragment jego dorobku naukowego. Powstawały na podstawie wnikliwych obserwacji prowadzonych w różnorodnych warunkach na bardzo dużej grupie pacjentów. Talko-Hryncewicz zajmował się w nich zagadnieniami z zakresu ginekologii i położnictwa, opisywał typowe choroby, z jakimi stykał się w swej praktyce, tj. błonicę, dusznicę bolesną, kołtuna (1890), poruszał też wiele ważnych dla lekarzy praktyków spraw. W 1904 r. w uznaniu jego wkładu w rozwój badań antropologicznych na Syberii został nagrodzony wielkim złotym medalem Towarzystwa Geograficznego w Petersburgu.

W 1908 r., będąc już uznanym badaczem Słowian i plemion Syberii Wschodniej, Talko-Hryncewicz po wieloletnim pobycie w Rosji wyjechał do Krakowa. Objął tu jako profesor nadzwyczajny (nominacja 12 września tego roku) kierownictwo świeżo utworzonej katedry antropologii fizycznej na Wydz. Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego (UJ). W 1911 r. ogłosił w „Przeglądzie Lekarskim” (nr 28) pracę Katedra i Zakład antropologii na UJ. W okresie tym włączył się również aktywnie w tworzenie koncepcji naukowej nowo powstającego Muzeum Etnograficznego. Tytuł profesora zwyczajnego otrzymał w 1913 r.

Po wybuchu I wojny światowej, który zastał go w Finlandii, zmuszony był pozostać w Imperium Rosyjskim. Przebywał w Piotrogrodzie, gdzie mieszkał przy prosp. Kamiennoostrowskim [Каменноостровский пр.]. Przez 2,5 roku związany był tam jako lekarz ze zorganizowanym we wrześniu 1914 r. przez Związek Polski Lekarzy i Przyrodników przy prosp. Kronwerkskim [Кронверкский пр.] 31 Polskim Szpitalem. W 1915 r. na prośbę Buriatów Syberii Wschodniej objął w zarząd wspierany finansowo przez ich przywódcę (w latach 1911–1917) XII Pandito Chambo Lamę Daszi-Dorżo Itigełowa (1852–1927) lazaret dla żołnierzy (nr 245), którym kierował przez ponad dwa lata. W imieniu swoim i pacjentów korespondował przez jakiś czas z buriackim hierarchą, w końcu jednak kontakt się urwał. W trakcie pracy w lazarecie Hryncewicz zebrał materiał antropologiczny, którego opracowanie ogłosił drukiem już w wolnej Polsce. Wykonując obowiązki lekarskie, nie zaniedbywał też zajęć z zakresu antropologii na Wyższych Kursach Polskich zorganizowanych we wrześniu 1916 r. staraniem powołanego do życia w tym samym roku Polskiego Towarzystwa Miłośników Historii i Literatury. Zajęcia te odbywały się w gmachu katolickiego gimnazjum św. Katarzyny przy pl. Michajłowskim [Михайловская пл.] (obecnie pl. Sztuk [Искусств пл.]). W trakcie pobytu nad Newą utrzymywał kontakty z Polonią, m.in. ze stołecznym sędzią śledczym Marianem Jewniewiczem, synem Hipolita (1831–1903), profesora w Instytucie Technologicznym. W okresie 24 lutego – 21 sierpnia 1917 r. spisywał dziennik, który wykorzystał w opublikowanych wspomnieniach, m.in. zostawił ciekawy opis procesji Bożego Ciała, która odbyła się w Piotrogrodzie 2 czerwca 1917 r. Latem 1917 r. wyjechał do Kijowa, gdzie prowadził wykłady w Polskim Kolegium Uniwersyteckim, m.in. 12 października tego roku wystąpił tam z wykładem „Kijów i polska kultura”.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości pomagał w organizacji zakładu antropologii na Uniwersytecie im. Stefana Batorego w Wilnie. Do Krakowa wrócił na stałe w roku 1918, gdzie ponownie objął na UJ kierownictwo Katedry Antropologii. Doprowadził wówczas do rozbudowy zakładu antropologii fizycznej, który wzbogacił do ponad 14 tys. eksponatów, podarowując mu swą bogatą bibliotekę, instrumentarium, korespondencję i rękopisy prac, a także liczne pomoce naukowo-dydaktyczne. Prowadził też badania naukowe (pomiary szkieletów z krakowskich cmentarzy), których efektem były dwie publikacje – Mieszkańcy Krakowa z X–XX wieku. Studium antropo-bio-socjologiczne (1926) oraz Krakowiacy współcześni (1927).

Rok 1926, w którym otrzymał tytuł doktora honoris causa UJ, stanowił podsumowanie 50-letniej działalności naukowej Talki-Hryncewicza. Wówczas też przekazał do Bibliografii Antropologii Polskiej spis swoich prac (wydana w 1959 r. bibliografia obejmuje 263 pozycje z lat 1881–1935), w którym znalazły się m.in. teksty antropologiczne i medyczne wysyłane do druku z Ukrainy i Syberii, jak również publikacje przygotowywane do czasopism literacko-naukowych i społeczno-politycznych, tj. „Przegląd Tygodniowy”, „Gazeta Warszawska” czy „Prawda”. Wiele jego artykułów ukazało się w wydawanym w Petersburgu pod redakcją Erazma Piltza (1851–1929) „Kraju”. Sam wspominał: „Pisałem do różnych działów „Kraju”, od czasów jego powstania przez lat trzydzieści kilka aż do zamknięcia. Były to artykuły treści naukowej, społecznej, recenzje i krytyki z prac różnych i nowele. W korespondencjach moich z Ukrainy pt. «Z nad Tykicza», podpisywanych pseudonimem Jan Iłgowski, omawiałem dzięki swobodniejszej cenzurze (w Petersburgu) sprawy społeczne, krajowe i narodowe południowo-zachodnich prowincji” (Z przeżytych dni). W 1927 r. został członkiem czynnym Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, której przekazał część majątku, ustanawiając fundusz stypendialny swojego imienia na badania antropologiczne. W roku 1930 zwolniony z zajęć uniwersyteckich na własną prośbę, odszedł na emeryturę w 1932 r. W tym też roku ukazały się jego Wspomnienia z lat ostatnich. Był członkiem wielu polskich i zagranicznych towarzystw naukowych, m.in. Instytutu Antropologicznego w Paryżu i rosyjskiego Komitetu dla badań Azji Środkowej i Wschodniej w Petersburgu.

Od 1891 r. był żonaty z Krystyną Szabuniewicz. Zmarł w Krakowie 26 kwietnia 1936 r., pochowany został na cmentarzu Rakowickim (kw. He). Był odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (1926).


Bibliografia:
S. Konopka, Polska bibliografia lekarska XIX wieku (1801–1900), Warszawa 1982, t. 11, s. 19–26; A. Wrzosek, Bibliografia antropologii polskiej, Wrocław 1959, t. 1, s. 6–7, 330–353; K. Stołyhwo, Hryncewicz Talko Julian, w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1965, t. 5, s. 55 (bibliografia); A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, s. 356–357; A. Śródka, Talko-Hryncewicz Julian, w: Słownik biograficzny polskich nauk medycznych XX wieku, Warszawa 1994, t. 2, s. 114–116; tenże, Uczeni Polscy XIX i XX wieku, Warszawa 1995, t. 2, s. 335–336; И. Арванити, Юлиан Талько‐Хрынцевич – добропорядочный поляк, уважаемый человек, замечательный учёный, доктор бедняков в Сибири, w: Архив Академии наук – достояние национальной и мировой науки и культуры: Материалы междунар. науч. конф. Москва, 10–14 ноя. 2008 г., oтв. ред. В. Ю. Афиани, Москва 2009, s. 129–156; K. Kaczanowski, Julian Talko-Hryncewicz, „Alma Mater” [Kraków] 2001, s. 6; J. Staszel, Z.J. Wójcik, Związki Juliana Talko-Hryncewicza z Polską Akademią Umiejętności i Uniwersytetem Jagiellońskim w Krakowie, „Prace Komisji Historii Nauki PAU”, 2010, t. 10, s. 83–109, http://pau.krakow.pl/PKHN-PAU/pkhn-pau-X-2010-7.pdf [dostęp: 20 III 2016]; J. Supady, Zasługi polskiego lekarza i antropologa Juliana Talko-Hryncewicza dla nauki rosyjskiej, „Archiwum Historii i filozofii Medycyny” 2012, t. 75, nr 1, s. 131–134; Я. Д. Васильева, Пандито Хамбо Лама Итигелов. Смерти нет, Улан-Удэ 2014, s. 60–61; W. Wasiliew, Julian Talko-Hryncewicz, „Głos z nad Pregoły” 2003, nr 4 (81), s. 7; A. Wrzosek, Uwagi o rozwoju antropologji w Polsce, „Przegląd Antropologiczny” 1929, t. 4, s. 54–60; J. Talko-Hryncewicz, Z przeżytych dni (1850–1908), Warszawa 1930; tenże, Wspomnienia z lat ostatnich (1908–1932), Warszawa 1932.