Sztyrmer (Stürmer) Ludwik/ Штюрмер (Штирмер) Людвиг Людвигович (1809–1886), polski prozaik i krytyk literacki (publikował pod pseudonimami Eleonora Sztyrmer, Gerwazy Bomba i in.), generał piechoty w armii rosyjskiej.

Urodzony 30 kwietnia 1809 r. w Płońsku na Mazowszu (gub. płocka), był synem lekarza wojskowego Jakuba Stürmera (zm. 1830) z pochodzenia Niemca, i jego drugiej żony Julianny z Linkowskich 1. v. Kraszewskiej. W związku z obowiązkami służbowymi ojca w czasach Królestwa Polskiego rodzina przeniosła się do Siedlec. Sztyrmer jako trzynastolatek rozpoczął w sierpniu 1821 r. czteroletnią edukację w kaliskim Korpusie Kadetów, którą od 1825 r. kontynuował na koszt rządu w Wojskowej Szkole Aplikacyjnej. W trakcie studiów w Warszawie nie tylko zyskał wiedzę i umiejętności przydatne oficerowi, lecz także w znacznym stopniu rozwinął zainteresowania europejską literaturą romantyczną, filozofią i psychologią. Nominację na porucznika uzyskał 16 sierpnia 1829 r., po czym został odkomenderowany do 1. Kompanii Pozycyjnej Artylerii Pieszej w Kozienicach. Pod wpływem lektur filozoficzno-psychologicznych napisał wówczas rozprawę psychologiczną O magnetyzmie zwierzęcym, opublikowaną w 1830 r. w „Pamiętniku Umiejętności Moralnych i Literatury” (t. 4). Tekst ten poprzez swój antyracjonalistyczny wyraz w znacznym stopniu zapowiadał charakter jego późniejszej twórczości literackiej.

Z chwilą wybuchu powstania listopadowego 1830 r. Sztyrmer wraz ze swą kompanią opuścił Kozienice i udał się do Warszawy. Początkowo dał się ponieść powstańczemu entuzjazmowi. Uczestnicząc 25 lutego 1831 r. w bitwie o Olszynkę Grochowską, w trakcie przeprowadzania zwiadu pod Grochowem dostał się do rosyjskiej niewoli. Po sądzie wojennym trafił na zesłanie do Wiatki (obecnie Kirow) i osiadł w pobliskim miasteczku Kotielnicze, gdzie dotarł 10 stycznia 1832 r. Po kilkumiesięcznym pobycie na zesłaniu złożył w Wiatce (15 maja tegoż roku) w obecności gubernatora przysięgę wiernopoddańczą Mikołajowi I (1796–1855) i wstąpił do armii rosyjskiej. Miesiąc później rozpoczął służbę w Wyborgu; w Finlandii przebywał w latach 1832–1834. Tam powstała jego pierwsza rosyjskojęzyczna powieść spisana w formie listów i nigdy niepublikowana pt. Мечтатель, письма из финляндской крепости [Marzyciel, listy z twierdzy finlandzkiej] oraz pamiętnik (obecnie zaginiony; jego fragmenty opublikował lwowski historyk literatury Piotr Chmielowski [1848–1904] w wydawanym w latach 1887–1895 cyklu Nasi powieściopisarze), w którym w rocznicę wybuchu powstania listopadowego padły znamienne słowa: „trzy lata temu w tej samej godzinie rzucono ziarno nieszczęścia na Warszawę, którego gorzki owoc dotąd czuć się daje”.

Z końcem 1834 r. Sztyrmer zdał z powodzeniem egzaminy i podjął dwuletnią naukę w Cesarskiej Akademii Wojskowej [Императорская военная академия] (CAW) w Petersburgu. W jej trakcie służył jednocześnie w 1. Brygadzie Artylerii. Po ukończeniu akademii został w randze pułkownika (od 11 kwietnia 1843 r.) skierowany do służby w Sztabie Generalnym, gdzie zajmował się sprawami rozliczeń wojskowych, a następnie pełnił obowiązki naczelnika Wydziału w Departamencie Osad Wojennych. W 1859 r. został generałem majorem i w tej randze szefował kancelarii Akademii Sztabu Generalnego, a następnie jako inspektor nadzorował szkołę topografów. Kolejny awans z 1867 r. na generała lejtnanta zbiegł się z członkostwem w petersburskim Generalnym Komitecie Cenzury, gdzie zajmował się cenzurą wojskową.

Po 1835 r. Sztyrmer napisał wiele artykułów filozoficznych i literackich w językach polskim, francuskim i rosyjskim, nie zostały one jednak opublikowane. Działalność literacką rozwinął w roku 1838, tworząc krótką powieść w języku polskim pt. Błogosławieństwo matki, która trafiła do druku dopiero w 1844 r. („Niezabudka”, R. 3). Jego oficjalnym debiutem literackim była więc powieść Pantofel. Historia mojego kuzyna, którą ogłosił pod pseudonimem „Eleonora Sztyrmer”; zapewne z uwagi na karierę wojskową imieniem i nazwiskiem żony podpisywał też kolejne powieści. Jak pisał P. Chmielowski, ów opublikowany w roku 1840 w petersburskim piśmie „Niezabudka” (R. 2) tekst „powszechną obudził ciekawość, czytano go z zajęciem i podziwiano świeżość talentu młodej «autorki»”. W „Tygodniku Petersburskim” („TP”) ukazały się jego pochlebne recenzje autorstwa Józefa I. Kraszewskiego (1812–1887) i Michała Grabowskiego (1804–1863).

Swoje najlepsze utwory literackie ogłosił Sztyrmer w 1. poł. lat 40. XIX w. Były to Frenofagiusz i Frenolesty (fragmenty ukazywały się w „Athenaeum” 1842 t. 4, „Bibliotece Warszawskiej”, 1842 t. 3 i „TP” 1842, nr 94–95, całość wyszła w 1843 r. w „Roczniku Literackim”), Dusza w suchotach. Wyciąg z papierów doktora („Athenaeum” 1843) oraz Czarne oczy („TP” 1844). W 1844 r. w Wilnie ukazało się jeszcze dwutomowe wydanie Powieści nieboszczyka Pantofla z papierów po nim pozostałych wybrane i ogłoszone przez Eleonorę Sztyrmer. Wspólnym bohaterem tych moralizatorskich i często autobiograficznych utworów, które analizując charaktery i psychikę ludzką, polemizowały także z postępowymi nurtami filozofii jest postać Wincentego Pantofla. Obfitujące w elementy fantastyki powieści Sztyrmera (zwłaszcza Frenofagiusz i Frenolesta i Czarne oczy) pozwalają uznać go za prekursora polskiej prozy tak psychologicznej, jak i fantastycznej, porównywanego niekiedy z ojcem niemieckiej fantastyki grozy Ernstem T. A. Hoffmanem (1776–1822). Jego późniejsza twórczość literacka, reprezentowana przez takie utwory, jak Kataleptyk. Powieść nieboszczyka Pantofla (1846) czy Światła i cienie („TP” 1847–1848), nie wzbudziła już szerszego zainteresowania czytelników, nie zyskała też przychylnych ocen krytyki. W latach 50. XIX w. bywał za to częstym gościem w salonie literackim Heleny z Szymanowskich Malewskiej (1811–1861).

Nad Newą szczególnym echem odbiła się publicystyka literacka Sztyrmera. Z końcem 1842 r. w nr. 88 „TP” pod pseudonimem „Gerwazy Bomba” (którego stale używał, pisząc dla tej gazety) ukazał się tekst jego autorstwa pt. List z Polesia, w którym niezwykle krytycznie opisywał kondycję ówczesnej literatury polskiej, piętnując przede wszystkim ślepe naśladownictwo wzorców zachodnich. Kolegom po piórze zarzucał przedkładanie ilości publikacji ponad ich jakość. Główną odpowiedzialnością za ten stan rzeczy obciążał jednak nierzetelnych, hołdujących powiązaniom koteryjnym krytyków. Jego uwagami poczuli się dotknięci stali współpracownicy uznawanego za organ „koterii litewsko-wołyńskiej”, zwanej również „koterią petersburską” „TP” – J.I. Kraszewski i M. Grabowski, którzy nie kryli pretensji do redaktora Józefa Przecławskiego (1799–1879). Pomimo wywołanego tym tekstem towarzyskiego fermentu na łamach „TP” ukazało się jeszcze sześć kolejnych Listów z Polesia (1842, nr 88–100, i 1842, nr 20–99 z przerwami). Poruszając zagadnienia z zakresu krytyki literackiej i filozofii, Sztyrmer ponawiał w nich wezwanie do podnoszenia poziomu rodzimej literatury poprzez m.in. nadawanie jej osadzonych w wymogach religii chrześcijańskiej cech narodowych. Efektem tej celnej krytyki było oziębienie stosunków pomiędzy „TP”, a autorami spod znaku „koterii”, za której głównego animatora uchodził wówczas M. Grabowski.

Nie przeszkodziło to jednak Sztyrmerowi związać się wkrótce z tym środowiskiem. W latach 1842–1845 wymieniany był jako jeden z liderów „koterii” (obok m.in. M. Grabowskiego, Ignacego Hołowińskiego (1807–1855) oraz Henryka Rzewuskiego (1791–1866) i J. Przecławskiego, z którymi często się spotykał). O ile nie podzielał oceny stanu polskiej literatury prezentowanej m.in. przez Grabowskiego, o tyle jego poglądy filozoficzno-społeczne były jak najbardziej zbieżne z reprezentowanym przez koterię kierunkiem. Sprzeciw wobec nurtów rewolucyjnych i liberalnych, całkowity lojalizm wobec władz carskich, postrzeganie religii jako fundamentu moralności i ładu społecznego, a przede wszystkim postulat tworzenia literatury wypływającej z ducha narodowego łączyły go z pozostałymi reprezentantami tego środowiska. Trafną charakterystykę jego twórczości i poglądów pozostawił w swoim pamiętniku Tadeusz Bobrowski (1829–1894), a ocenę jego osobowości Aleksander Walicki w „Kraju” (1892, nr 14): „czułym był niezmiernie na sądy o nim wydawane, choć pozornie obojętność udawał. Z tem wszystkiem jednak laurów autorskich uporczywie się wyrzekał, wkładając je na skroń swej małżonki”. Kontakty zawodowe i towarzyskie utrzymywał m.in. z plenipotentem i filantropem Kasprem Żelwietrem (ok. 1780–1856), redaktorem „TP” Józefem Przecławskim (1799–1879), prawnikiem Franciszkiem Malewskim (1800–1870), Janem Barszczewskim i muzykiem Wiktorem Każyńskim (1812–1867).

Po opublikowaniu „Świateł i cieni” (Petersburg 1847–1848) Sztyrmer zamilkł na dziewięć lat, pochłonięty zarówno sprawami zawodowymi, jak i wychowaniem czwórki dzieci. Dopiero w latach 1857–1859 na łamach „Kroniki Wiadomości Krajowych i Zagranicznych” ogłosił cykl rozpraw i opowiadań pt. Noc bezsenna. Rozmyślania i pamiątki nieboszczyka Pantofla z papierów po nim pozostałych ogłoszone, w którym powróciły dawne wątki literackie, krytyczne i moralizatorskie. Była to jego ostatnia publikacja w języku polskim (w formie książki ukazała się w 1859 r. w Warszawie).

W 1872 r. opuścił Petersburg i osiadł z rodziną w Landawrowie pod Wilnem. W tym okresie powstały już tylko jego dwie rosyjskie prace z zakresu historii wojskowości. Dotyczące wojen starożytnych oraz wojen śląskich (1740–1742, 1744–1745 i 1756–1763) i wojny siedmioletniej (1756–1763) opracowanie weszło w skład ogłoszonej w latach 1872–1873 pod redakcją Nikołaja S. Golicyna (1809–1892) „Historii powszechnej wojen” [Всеобщая военная история древних времен], natomiast studium „Rzym do czasów i w dobie Juliusza Cezara. Zarys wojskowo-historyczny” [Рим до и во время Юлия Цезаря] ukazało się jako samodzielna publikacja w 1876 r. Pod koniec życia zaczął chorować psychicznie (od roku 1880 uznawany był za niepoczytalnego). W 1883 r. przeniesiono go do rezerwy z jednoczesnym awansem do stopnia generała piechoty.

Od ok. 1838 r. był żonaty z córką witebskiego lekarza Eleonorą Janowską (1815–1891), z którą miał czworo dzieci, w tym córkę Aleksandrę (1839–1904), zamężną Szulc, i syna Iwana, rzeczywistego radcę stanu. Miał też trzy siostry: Józefinę, Teofilę i Leokadię.

Zmarł 23 maja/4 czerwca 1886 r. w Landwarowie, pochowany został na wileńskim cmentarzu na Rossie.

Bibliografia:
Bibliografia Literatury Polskiej „Nowy Korbut”, t. 9, Romantyzm, Warszawa 1972; P. Chmielowski, Ludwik Sztyrmer, w: tenże, Nasi powieściopisarze, t. 2, Warszawa–Kraków 1895; A. Kijas, Sztyrmer (Stürmer) Ludwik, w: Polski słownik biograficzny, Warszawa–Kraków 2013, t. 49, s. 144–147 (bibliografia); tenże, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 346–347 (bibliografia); Русский биографический словарь: Шебанов — Шютц, Изд. Императорским Русским Историческим Обществом, Санкт Петербург 1911, t. 23, s. 453; J. Andrzejewski, Kartki z dziennika lektury: Ludwik Sztyrmer, „Odrodzenie”1948, nr 1–2; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984; K. Czachowski, Zapomniany meteor powieści psychologicznej. W 130. rocznicę urodzin Ludwika Sztyrmera: 30 IV 1809–30 IV 1939, „Kurier Literacko-Naukowy” 1939, nr 18; A. Drogoszewski, Ludwik Sztyrmer, w: Wiek XIX. Sto lat myśli polskiej, red. B. Chlebowski i in., Warszawa 1913; M. Inglot, O powieściach Sztyrmera w latach 1838–1844, „Pamiętnik Literacki”, 1964 nr 3; tenże, Poglądy literackie koterii petersburskiej w latach 1841–1843, Wrocław 1961; E. Owczarz, Nieosiągalna całość. Józef Ignacy Kraszewski – Ludwik Sztyrmer – Henryk Sienkiewicz, Toruń 2009; L. Sokół, Ludwik Sztyrmer. Historia życia i twórczości, w: L. Sztyrmer, Powieści nieboszczyka Pantofla, Warszawa 1978; Русский календарь на 1887 г. А. Суворина, Петербург 1887; Pamiętniki Tadeusza Bobrowskiego, oprac. W. Spasowicz, Lwów 1900, t. 1; С. Моравский, В Петербурге 1827–1838, Т. Бобровский, Дневник моей жизни, w: Поляки в Петербурге в первой половине XIX века, red. А. И. Федута Москва 2010, s. 696–698; „Всемирная Иллюстрация” 1886, nr 909; A. Walicki, Wspomnienie o Sztyrmerach, „Kraj” 1892, nr 14, 3/15 kwietnia, s. 6; „Новости” nr z 7 czerwca 1886 r. (nekrolog); „Русский Инвалид” 1876, nr 226.