Stowarzyszenie Studentów „Ogół” / Товарищество польских студентов „Огул” (1848–1880)

Początek działalności „Ogółu” jest nadal przedmiotem dyskusji wśród historyków. Rozbieżności dotyczą początkowego stadium działalności; widoczne jest to pomiędzy zachowanymi dokumentami tej organizacji a relacjami związanych z nią działaczy. Jako datę powstania stowarzyszenia studenckiego o takiej nazwie na Uniwersytecie Moskiewskim, które założyli działacze z kręgu Związku Młodzieży Litewskiej, Tamara F. Fiedosowa przyjęła początek lat 50. XIX w. W tym samym czasie podobne organizacje powstały w Petersburgu i Kijowie, przy czym organizacja kijowska przyjęła nazwę Związek Trojnicki. Realizowana przez cara Mikołaja I (1796–1825) polityka wewnętrzna, określana mianem „strasznego siedmiolecia” (1848–1855), wykluczała prowadzenie legalnej lub nawet półlegalnej działalności. Przyjmuje się zatem, że do powstania studenckich „Ogółów” na rosyjskich uniwersytetach doszło w okresie zwanym „wiosną” lub „odwilżą” posewastopolską (1856–1858). Zachowana dokumentacja „Ogółu” moskiewskiego jako początek jego działalności wskazuje jesień 1858 r. Wiosną tego samego roku rozpoczął działalność „Ogół” petersburski.

Przedstawiciele obu organizacji próbowali uzgodnić w Moskwie wspólny program i plan działania, jednakże ujawniły się między nimi poważne rozbieżności dotyczące zarówno struktury, jak i celów organizacji. Przez moskiewskich studentów „Ogół” petersburski był postrzegany jako mniej radykalny, stąd też jego program określano w Moskwie mianem „Hotelu Lambert”, co podkreślać miało konserwatywne zapatrywania nadnewskich działaczy. Radykalizm moskiewskiej organizacji wiązano z faktem, że większość tamtejszych polskich studentów wywodziła się ze środowiska drobnej szlachty i pochodziła z tzw. guberni „zabranych” (litewsko-białoruskich). „Ogóły” miały charakter organizacji międzyuczelnianych, w Petersburgu najliczniejszą grupę stanowili jednak studenci Uniwersytetu Petersburskiego (UP) i Akademii Medyko-Chirurgicznej. Nie istniało pojęcie ścisłego członkostwa, dlatego też liczbę działającej w nich młodzieży można określić jedynie szacunkowo na ok. 500 osób. Specyficzną formą działalności „Ogółu” petersburskiego było nawiązanie współpracy z Kołem (Kółkiem) Polskim Oficerów Zygmunta Sierakowskiego (1827–1863) i Jarosława Dąbrowskiego (1836–1871).

W działalności stołecznej organizacji można wyróżnić trzy etapy. W pierwszym, trwającym do lutego 1861 r., dominowały bazujące na założeniach korporacyjno-ziomkowskich cele moralno-wychowawcze i oświatowe. Przełomowe dla tego środowiska okazały się wydarzenia z marca 1861 r., tj. odprawione (na zamówienie polskich studentów uniwersytetu) w kościele św. Katarzyny w dniu 1/13 marca nabożeństwo żałobne za pierwszych poległych w Warszawie (27 lutego) oraz pogrzeb ukraińskiego wieszcza i malarza Tarasa Szewczenki (1814–1861), zmarłego 26 lutego/10 marca tego roku w Petersburgu, a pochowanego także 1/13 marca na cmentarzu Smoleńskim. W drugim etapie, od lutego 1861 do początków 1862 r., „Ogół” coraz bardziej się upolityczniał, głównie pod wpływem radykalizującej się sytuacji w Królestwie Polskim. W trzecim, od lutego 1862 r. do wybuchu powstania styczniowego 1863 r., działalność petersburskiego „Ogółu” nabrała cech spiskowo-niepodległościowych, m.in. pod wpływem wystąpień studenckich w Petersburgu i demonstracji w Warszawie, a jego członkowie włączyli się czynnie do przygotowań powstańczych. Do początków 1862 r. „Ogół” zarówno moskiewski, jak i petersburski dzieliły się na komórki wydziałowe i sekcje. Przed wybuchem powstania styczniowego 1863 r. obydwa „Ogóły” przybrały bardziej scentralizowaną strukturę, dzieląc się odtąd na gminy, czyli komórki o profilu terytorialnym, związane z miejscem pochodzenia studentów.

Do czołowych działaczy „Ogółu” petersburskiego należeli dwaj studenci UP: matematyki – Ignacy Zdanowicz (1840–1863) i prawa – Wincenty Konstanty („Kostuś”) Kalinowski (1838–1864). Z doniesień agentów policyjnych wynikało, że w pierwszym okresie działalności petersburskiej organizacji ważną rolę odgrywał przede wszystkim pełniący funkcję bibliotekarza Kalinowski. Cieszył się on dużym autorytetem kolegów, o czym przekonują zeznania jego brata Witolda Gażyca (1843–1864). Kolejnymi bibliotekarzami byli: Jan Nepomucen Trejdosiewicz (1834–1900), Polanowski i Jan [Onufry] Staniewicz (1832–1901). Zdanowicz wymienił dodatkowo w pamiętnikach Feliksa Zienkowicza (1842–1910). Zebrania członków tej grupy odbywały się w bibliotece lub w prywatnych kwaterach W. Kalinowskiego, [Piotra] Emanuela Jundziłła (ur. 1839), Edmunda Weryhy [Darowskiego] i Józefa Jamonta. Zeznania Jundziłła potwierdzają, że bywali na nich między innymi: Józef Gorczak, Paweł Kognowicki (1833–1894), Teodor Opocki, Adam Kruszewski oraz Gażyc z Zienkowiczem. W zarządzaniu zbiorami i kierowaniu organizacją pomagał bibliotekarzowi pięcioosobowy zarząd złożony z wybieralnych członków. Rosyjski rewolucjonista, członek „Zemli i Woli” Longin F. Pantielejew (1840–1919) wspominał, że jednym z nich był Władysław Choroszewski (1836–1900), który w odróżnieniu od większości polskich kolegów był zwolennikiem ścisłej współpracy ze studentami rosyjskimi. Pantielejew zwracał również uwagę na niechęć polskich studentów do prenumerowania „Kołokoła” [Колоколь] Aleksandra I. Hercena (1812–1870), która jego zdaniem spowodowana była faktem, iż pismo to „propaguje idee socjalistyczne, a także ideę federacji słowiańskiej, zaś dla sprawy polskiej zarówno jedno, jak i drugie jest szkodliwe”.

Według Gażyca członkowie „Ogółu” petersburskiego reprezentowali trzy orientacje (partie): „białych”, „umiarkowanych” i „czerwonych”. Ci ostatni pochodzili przeważnie z tzw. guberni „zabranych” i byli najliczniejsi. Preferując chłopomaństwo w ubiorze (podarte surduty i buty, a zamiast krawatów ręczniki), nazywali siebie „liberałami i rewolucjonistami”. Działali przede wszystkim w środowiskach wiejskich, utrzymywali też kontakty z rosyjskimi radykałami, zakładając możliwość wybuchu rewolucji społecznej. Z kolei pochodzący z dobrze sytuowanych rodzin „biali” tworzyli nieangażującą się w działalność polityczną elitarną grupę, której celem było jedynie uzyskanie dyplomów uniwersyteckich. Swą postawą przypominali pierwszych organiczników z Królestwa Polskiego. Z powodu lojalnego stosunku wobec władz byli dyskryminowani przez radykalnie nastawionych kolegów. Z kolei wśród „umiarkowanych” przeważała młodzież z Kongresówki, zwłaszcza po przeniesieniu w 1859 r. katedr prawa polskiego z Moskwy do Petersburga. Studenci ci starali się godzić zdobywanie wiedzy z udziałem w życiu politycznym Imperium Rosyjskiego. Główny akcent kładli na odzyskanie przez Polskę niepodległości, nie odrzucając jednak definitywnie rewolucji społecznej. W obiegowej opinii funkcjonował też podział na „specjalistów i demokratów”, zwanych także „purytanami”. Najbardziej wpływowymi działaczami petersburskiego „Ogółu” byli w opinii Gażyca: Adam Majewski, Seweryn Markiewicz (zm. 1870), Cezary Czarnecki, J. Stankiewicz i Statukiewicz.

Szczegółowych informacji o politycznym zaangażowaniu petersburskich studentów dostarczają materiały policyjne z 1861 r. Głównymi działaczami organizacji byli wtedy: Bolesław Anc (1841–1909), Ignacy Kurniewicz (ur. 1842), E. Weryha, J. Gorczak oraz najaktywniejszy w tym gronie F. Zienkowicz. Jako działaczy „Ogółu” denuncjator Edward Antuszewicz (posługiwał się nazwiskiem Konstanty Kościński lub Kuściński) wymienił także Włodzimierza Prokopowicza i Władysława Niwińskiego. Donosiciel bywał na zebraniach w bibliotece i na prywatnych kwaterach studenckich między innymi u Teofila Ruckiego, Józefa Biernackiego oraz Zienkowicza na nab. Małej Newki [Малой Невки наб.]. Kolejne nazwiska związanych z organizacją studencką kolegów wymienił w swym pamiętniku Anc, który był przez pewien okres bibliotekarzem „Ogółu”. Byli to: Tadeusz Cieszyński, Bronisław Grabowski, Adolf Pieńkowski (1835–1867) i Piotr Doliński. Anc podał również informację, że legalna biblioteka studencka mieściła się wówczas na Wyspie Wasiljewskiej [Васильевский остров], a nielegalna w mieszkaniu studenta Pawłowskiego w dzielnicy Petersburskiej (obecnie Piotrogrodzkiej).

Zebrania petersburskiego „Ogółu” miały otwarty charakter, a prowadzone w ich trakcie dyskusje koncentrowały się na zagadnieniu odzyskania przez Polskę niepodległości. Najważniejsze decyzje podejmowała jednak grupa wtajemniczonych działaczy. Ważnym elementem działalności organizacji było wysyłanie ochotników do szkół wojskowych Ludwika Mierosławskiego (1814–1878) – założona w roku 1860 w Paryżu szkoła wojskowa zamknięta została po interwencji rosyjskiego ambasadora, odrodziła się jednak 1 października 1861 r. w Genui dzięki poparciu rządu włoskiego jako Polska Szkoła Wojenna. Wyjazdami na Zachód zarządzali Anc, Zdanowicz i Kurniewicz, którzy na pokrycie kosztów podróży organizowali loterie. Antuszewicz zeznał, że z Petersburga wyjechało ok. 40 żądnych zdobycia wiedzy wojskowej ochotników, m.in. Stefan Szepielewicz, Józef Judycki i Rylski, a podróż planowali: Zienkowicz, Kurniewicz i Popłoński. Z kolei student Józef Biernacki przywiózł z zagranicy do Petersburga ok. 1 tys. odezw. Informacje te weryfikowano w III Oddziale (tajnej policji), który poświadczył zagraniczne wyjazdy wielu osób, m.in. dwóch braci Judyckich, Józefa Stempowskiego, Kurniewicza, Kalinowskiego, Żyliszkiewicza i Wilbuta. Nie mniej istotnym zadaniem petersburskiego „Ogółu” była akcja propagandowa, adresowana głównie do środowisk wiejskich, a prowadzona w rodzinnych stronach studentów w czasie wyjazdów świątecznych i letnich wakacji. Opierając się na składkach członkowskich działała również kasa i tzw. bank, a dochody z tego tytułu dzielono na potrzeby biblioteki oraz gorzej sytuowanych studentów. Na UP „Ogół” zorganizował też zaopatrujący niezamożnych kolegów tajny sklepik, który założyli Markiewicz z Majewskim, a prowadził Józef Stempel.

Historycy nie są też zgodni co do momentu wznowienia działalności przez studencki „Ogół” po powstaniu styczniowym 1863 r. Wersja optymistyczna zakłada, że podjęto ją już w 1864 r. na podobnych zasadach jak przed powstaniem, a prowadzono do przełomu lat 70. i 80. XIX w. W skład petersburskiego „Ogółu” wchodziło w tym okresie najprawdopodobniej kilkadziesiąt kółek, zrzeszających ok. 450 członków. Organizacja dysponowała liczącą ok. 8 tys. tomów biblioteką i budżetem powyżej 12 tys. rubli. Jednak jej wpływ na środowisko studenckie był zdecydowanie mniejszy niż w okresie przedpowstaniowym. Niektórzy badacze twierdzą, że nie istniała już wtedy jedna ogólnostudencka organizacja, działało natomiast wiele różnorodnych kółek nawiązujących do tradycji ziomkostw z lat 40. XIX w.

Nowe polskie środowisko studenckie w niewielkim stopniu przypominało to sprzed 1863 r. Klęska powstania styczniowego spowodowała polaryzację postaw społecznych nie tylko w Królestwie Polskim, a rozczarowanie zaistniałą sytuacją zauważalne było przede wszystkim wśród uczącej się młodzieży. Instytucją spajającą petersburskie środowisko studenckie stała się założona w 1869 r. z inicjatywy petersburskiej Polonii tzw. kuchnia ogólnostudencka. Kierowało nią 12 wybieralnych gospodarzy, a wśród jej znanych działaczy byli: Jan Malkiewicz, Józef Łukaszewicz (1863–1928), Konstanty Homolecki i Bronisław Piłsudski (1866–1918). Kuchnia była nie tylko miejscem dyskusji, obchodzono w niej tzw. lutówki, czyli rocznice powołania stołecznego uniwersytetu, mieściła również bibliotekę z czytelnią. Jej działalność zbiegła się w czasie z utratą przez UP głównej roli na rzecz dynamicznie rozwijających się uczelni technicznych. W 1882 r. z inicjatywy studentów Instytutu Technologicznego powołano nowe organizacje zwane „kołami polskimi” lub „kołami młodzieży polskiej”. Przejęły one opiekę nad Kuchnią Polską i ogólnostudencką Kasą Polską. W latach 70. XIX w. część polskich studentów zaczęła się wiązać z rosyjskim ruchem narodnickim, łączącym antyfeudalne idee z krytyką burżuazyjnego postępu pod hasłami powstania chłopskiego, obalenia caratu i wprowadzenia swoistej formy socjalizmu. Całkowicie nowym zjawiskiem w polskim środowisku studenckim było w tym czasie zainteresowanie socjalizmem jako takim, skutkujące powstawaniem tzw. gmin socjalistycznych, które wbrew swojej nazwie tylko częściowo opierały się na marksizmie.


Bibliografia:
Т. Ф. Федосова, Польские революционные организации в Москве, 60-е годы XIX века, Москва 1974; F. Nowiński, Polacy na Uniwersytecie Petersburskim w latach 1832–1884, Wrocław 1986; A. F. Smirnow, Więzi rewolucyjne narodów Rosji i Polski w latach trzydziestych–sześćdziesiątych XIX wieku, Warszawa 1972; Т. Г. Снытко, Студенческое движение в русских университетах в начале 60-х годов и восстание 1863 г., w: Восстание 1863 г. и русско-польские революционные связи 60-х годов. Cборник статей и материалов, под ред. В. Д. Королюка и И. С. Миллера, Москва 1960, s. 176–322; J. Tabiś, Polacy na Uniwersytecie Kijowskim 1834–1863, Kraków 1974; B. Anc, J. Anc, Z lat nadziei i walki 1861–1869, Brody 1907; L. Bochwic, Wspomnienia uniwersyteckie, Warszawa 1882–1885, Petersburg 1885–1887, Wilno 1938; L. Krzywicki, Wspomnienia, Warszawa 1957–1958, t. 1–2; F. Kuropatwiński, Ze wspomnień młodości 1875–1893, w: Księga pamiątkowa siedlczan (1884–1905), Warszawa 1927; L. Pantielejew, Wspomnienia, przeł. Z. Korczak-Zawadzka, przypisy W. Zawadzki, wstęp W. Śliwowska, Warszawa 1964; E. Płoski, Wspomnienia. Czasy uniwersyteckie, Płock 1938; J. Talko-Hryncewicz, Z przeżytych dni (1850–1908), Warszawa 1930; Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD) w Warszawie: mikrofilm nr 820 (materiały skonfiskowane K. Kościńskiemu, zob. Государственный архив Российской Федерации (GARF) w Moskwie: F. 109, op. 1 eksp., 1861 g., d. 80).