„Spójnia” Stowarzyszenie Studentek Polek w Petersburgu / „Спуйня” ассоциация студенток Полек в Петербурге, nieoficjalne stowarzyszenie powołane do życia w 1909 r. przez studiujące w Petersburgu Polki, których do wybuchu I wojny światowej (1914) przebywało nad Newą ok. 200 rocznie.

Studiowały one w żeńskich zakładach naukowych, spośród których największą popularnością (w 1916 r. uczyło się tam 161 Polek; w pierwszych latach istnienia kursów było ich 60–70 rocznie) cieszyły się nieposiadające jednak praw wyższej uczelni, utworzone w 1878 r. czteroletnie Wyższe Kursy Żeńskie (od nazwiska założyciela zwane Kurasami Biestużewskimi, zawieszone 1886 r. i wznowione od 1890 r.). Dopuszczający wolne słuchaczki od 1859 r. Uniwersytet Petersburski (UP) zaczął przyjmować kobiety na studia eksternistyczne po roku 1905. Polki chętnie podejmowały naukę na kierunkach medycznych, ucząc się w powołanym do życia w 1897 r. Żeńskim Instytucie Medycznym, czynnej od 1903 r. Farmaceutycznej Szkole dla Kobiet Antoniny Leśniewskiej (1866–1937), czy też działającym od 1907 r. Instytucie Psychoneurologicznym oraz Instytucie Dentystycznym. Wybierały też uczelnie pedagogiczne i artystyczne, takie jak: Żeński Instytut Pedagogiczny i Pedagogiczne Kursy Przyrodnicze, Kursy Języków Obcych, uruchomione w 1904 r. Żeńskie Kursy Rolnicze Iwana A. Stebuta (1833–1923), Szkoła Sztuk Pięknych, koedukacyjne Konserwatorium Muzyczne, a wreszcie utworzone w 1906 r. Żeński Instytut Politechniczny i Żeńskie Kursy Wyższych Umiejętności Architektonicznych.

Petersburskie stowarzyszenie studentek nazwą i programem nawiązywało do działających w Krakowie i Lwowie studenckich organizacji socjalistycznych „Spójnia”. Z czasem podjęło też ścisłą współpracę z utworzonym w 1907 r. Petersburskim Oddziałem warszawskiego Związku Równouprawnienia Kobiet. Głównymi zadaniami nadnewskiej „Spójni” były: nawiązanie koleżeńskiej współpracy w celach samokształceniowych, zdobycie doświadczenia w wystąpieniach publicznych niezbędnego do pracy społecznej, a w przyszłości także parlamentarnej oraz pogłębienie wiedzy teoretycznej w zakresie tzw. kwestii kobiecej. Ważnym zadaniem miało być również budzenie u członkiń z głębi Rosji świadomości narodowej oraz pogłębianie wiedzy o polskiej historii i kulturze. W świetle uchwalonego w 1909 r., ale nie zarejestrowanego statutu powyższe cele realizowano poprzez urządzanie wieczorów dyskusyjnych, zebrań towarzyskich prywatnych i publicznych, zbieranie i ogłaszanie informacji o warunkach przyjęcia i zasadach funkcjonowania stołecznych zakładów naukowych oraz zbieranie danych statystycznych na temat wykształcenia wyższego kobiet. Postulat pogłębiania wiedzy o polskiej historii i kulturze urzeczywistniano również poprzez organizowanie przy wsparciu Towarzystwa Krajoznawczego wycieczek do Warszawy; kilkanaście członkiń zobaczyło dzięki tym wyjazdom dawną stolicę Polski po raz pierwszy.

W celu ułatwienia nowo przybyłym wyboru uczelni oraz poruszania się zarówno wśród miejscowej Polonii, jak i w samym mieście stowarzyszenie uruchomiło Biuro Informacyjne. Udzielało ono, także pisemnie, wyczerpujących informacji dotyczących rodzajów szkół, warunków przyjęcia oraz uprawnień nabywanych po ukończeniu nauki. „Spójnia” podjęła też niezrealizowaną ze względu na brak środków próbę stworzenia własnego akademika, ograniczając się ostatecznie do wynajmowania – dzięki uprzejmości prezes Jadwigi Gnoińskiej – dla członkiń kilku pokojów w utworzonym na przełomie lat 1912 i 1913 w petersburskim Rzymskokatolickim Towarzystwie Ochrony Kobiet. Obok Biura Informacyjnego działało też pośrednictwo pracy.

Inicjatorkami powołania stowarzyszenia były: studentka Wyższych Kursów Przyrodniczych Stanisława z Piekarskich Adamowiczowa (1888–1965), wolna słuchaczka na Wydziale Historyczno-Filologicznym Uniwersytetu Petersburskiego Cezaria Baudouin de Courtenay (1885–1967), która w 1910 r. jako pierwsza kobieta uzyskała dyplom tej uczelni, oraz studentka Żeńskiego Instytutu Medycznego Zofia Sadowska (1887–1960), od 1914 r. pierwsza w Rosji Polka z tytułem doktora nauk medycznych, w okresie międzywojennym zaś ceniona lekarka oraz bohaterka głośnego skandalu obyczajowego i procesu sądowego.

Członkinią „Spójni” mogła zostać każda studentka Polka, należąca do ogólnostudenckiej kasy polskiej lub posiadająca rekomendację dwóch członkiń stowarzyszenia, na którego czele stały Zarząd i Rada. Trzyosobowy Zarząd i 10-osobową Radę wybierano na roczną kadencję podczas uznawanego za najwyższą władzę „Spójni” walnego zgromadzenia organizowanego w lutym. Statut stowarzyszenia ustalał bowiem dwa terminy walnych zgromadzeń: w lutym i październiku. Prawo do zwoływania nadzwyczajnych walnych zgromadzeń posiadały Zarząd i Rada, a także ogół członkiń na podstawie przedstawionego z dwutygodniowym wyprzedzeniem pisemnego żądania. Do kompetencji Zarządu należały: realizacja uchwał walnego zgromadzenia, reprezentowanie stowarzyszenia na zewnątrz, prowadzenie administracji i Biura Informacyjnego. Z kolei w skład Rady wchodził Zarząd oraz 7 członkiń, a jej zadania obejmowały życie wewnętrze „Spójni” oraz kontrolę nad realizacją uchwał walnego zgromadzenia. Członkinie Rady wybierały spośród siebie przewodniczącą i sekretarkę. Fundusze stowarzyszenia tworzyły ofiary nadzwyczajne z tzw. przedsiębiorstw dochodowych, tj. organizowanych przez członkinie działań charytatywnych.

Pierwszą przewodniczącą wybrano Helenę Domaniewską, w skład pierwszej Rady zaś weszły: S. Adamowicz, C. Baudouin de Courtenay, Janina Borkowska-Dąbrowska (1890–1987), Emilia Elżanowska-Hiżowa (1895–1970), studentka prawa na Wyższych Kursach Żeńskich Helena Kononowicz-Wiewiórska (1888–1967), Maria Matuszewska (zm. 1940), córka znanego petersburskiego adwokata Bolesława Olszamowskiego (1848–1920) Halina Rawicz-Szczerbo (1889–1976), Z. Sadowska, Anna Wędziagolska-Argasińska (1887–1971), siostra m.in. Karola Wędziagolskiego (1885–1974), znanego rewolucjonisty i pamiętnikarza. Przewodniczącymi Rady „Spójni” po Domaniewskiej były kolejno: S. Adamowicz, L. Kulikowska, M. Matuszewska, studentka Wyższych Kursów Żeńskich, która w 1915 r. ukończyła eksternistycznie UP, Helena z Firewiczów Kasperowiczowa (1887–1981) i Wanda Walentynowiczówna (1894–1943). Nie ma danych dotyczących liczby członkiń stowarzyszenia – należy przypuszczać, że było ich co najmniej kilkadziesiąt.
Celem pozyskania nowych członkiń „Spójnia” corocznie na początku roku akademickiego wysyłała do wspomnianych wyżej zakładów naukowych delegatki, które na zorganizowanych przez siebie spotkaniach, bądź za pomocą ulotek, informowały o działalności stowarzyszenia. Realizacja bieżących zadań omawiana była na zebraniach, które odbywały się raz w miesiącu i miały charakter spotkań dyskusyjnych. Do najbardziej burzliwych zaliczano te dotykające spraw kobiecych, nie wszystkie członkinie podzielały bowiem przekonania feministyczne, sprowadzające się wówczas głównie do kwestii równouprawnienia kobiet, opartego na zasadach równości i sprawiedliwości, co jednocześnie czyniło kobiety odpowiedzialnymi na równi z mężczyznami za losy ojczyzny. Obok zebrań dyskusyjnych organizowano obchody rocznic narodowych oraz wieczory ku czci wybitnych Polaków. Dużym zainteresowaniem cieszyły się też spotkania towarzyskie przy herbacie, z obowiązkowym programem literacko-muzycznym, organizowane w lokalu „Ogniska Polskiego” przy ul. Rubinsztejna [Рубинштейна ул.] (dawniej ul. Trockaja [Троицкая ул.]) 13. Korzystano też z pomieszczeń udostępnianych przez Rzymskokatolickie Towarzystwo Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny na prosp. Newskim [Невский пр.] 32, w 1918 r. zaś z lokalu Domu Młodzieży Polskiej „Zgoda” przy nab. kanału Kriukowa [Крюкова кан. наб.] 12 , gdzie miała własny lokal.

Dużą wagę przywiązywały spójnianki do samokształcenia. W ramach stowarzyszenia działały więc sekcje: literacka, historyczna i pedagogiczna. W tej ostatniej pracowano pod kierunkiem zasłużonej pedagog Anieli Szycówny (1869–1921), szefującej od 1907 r. Polskiemu Towarzystwu Badań nad Dziećmi, która nadsyłała z Warszawy wykazy literatury fachowej oraz tematy do referatów i dyskusji. Stowarzyszenie posiadało własną bibliotekę, złożoną głównie z literatury dotyczącej kwestii kobiecej. Obok sekcji działały też powstałe z inicjatywy poetki Kazimiery Iłłakowiczówny (1888–1983) kluby na wzór angielskich (w latach 1908–1909 przebywała ona w Oksfordzie w kolegium dla cudzoziemek Norham Hall), gdzie wygłaszano referaty poświęcone kulturze i aktualnym wydarzeniom politycznym. Każdy z klubów zrzeszał 10–12 członkiń. Kolejno przygotowywały wygłaszane z pamięci referaty, a wieńczące je wnioski po dyskusji poddawano pod głosowanie. Obowiązkiem każdej z członkiń klubu było zabranie głosu w dyskusji oraz udział w głosowaniu. Co pół roku w klubach dyskusyjnych zmieniały się przewodniczące i sekretarki. Taka formuła spotkań miała przygotować członkinie „Spójni” do czynnego udziału w życiu publicznym.

Po kilku latach działalności spójnianki, uznając, że zdobyły już niezbędne doświadczenie do podjęcia działalności zewnętrznej zorganizowały pierwsze otwarte zebranie poświęcone prawom kobiet, na które zaproszono wszystkie stołeczne organizacje młodzieżowe oraz przedstawicielki utworzonego w 1907 r. w Warszawie, a działającego na trenie całego Imperium Rosyjskiego Związku Równouprawnienia Kobiet. Z referatem pt. „U źródeł kwestii kobiecej” wystąpiła Jadwiga z Ziemców Firewiczowa (zm. 1962). Spotkanie to wypadło na tyle dobrze, że odtąd zapraszano „Spójnię” do udziału we wszystkich wspólnych wystąpieniach młodzieży akademickiej. Kolejne zebranie z referatem Henryki Krukowskiej-Samsonowiczowej (1892–1987) dotyczyło roli kobiety w pracy społecznej. W tym czasie nawiązano też korespondencyjne kontakty z organizacjami kobiecymi w Krakowie i we Lwowie. Zarząd „Spójni” opracował też szczegółową ankietę dotyczącą „doli i niedoli, marzeń i ideałów” młodych kobiet. Pytano w niej m.in. o pracę umysłową, kondycję materialną, stan zdrowia, pracę społeczną, poglądy polityczne, stosunek do religii. Nie zachowały się niestety wyniki tego badania, wzór samej ankiety opublikowany został wraz ze statutem „Spójni” oraz statutem powołanego do życia w 1919 r. Zrzeszenia Byłych Studentek Szkół Akademickich w Petersburgu „Spójnia” w okolicznościowym wydawnictwie z 1929 r.

Po wybuchu I wojny światowej „Spójnia” przystąpiła do utworzonego w Petersburgu jesienią 1914 r. konspiracyjnego Komitetu Centralnego Młodzieży Polskiej (KCMP), popierającego idee niepodległościowe i jednoczącego niemal wszystkie organizacje młodzieżowe działające w rosyjskiej stolicy (nie przystąpił doń Związek Socjal-Demokracji Królestwa Polskiego i Litwy). Reprezentantką stowarzyszenia w KCMP była do 1916 r. H. Kasperowiczowa, która wzięła udział w zwołanym w grudniu 1915 r. w Moskwie dwudniowym zjeździe polskiej młodzieży z całej Rosji. W okresie wojny „Spójnia” nawiązała też kontakt z Ligą Kobiet, wspomagając ją materialnie poprzez zbieranie składek, sprzedaż pocztówek czy organizowanie imprez charytatywnych. W tym czasie zebrania stowarzyszenia zdominowały sprawy bieżące i wątki niepodległościowe. Zarząd zapraszał na nie zewnętrznych prelegentów, którzy poruszali kwestie polityczno-partyjne, narodowościowe i ustrojowe. Członkinie „Spójni” włączyły się w działania na rzecz wygnańców z Królestwa Polskiego i tzw. guberni zachodnich, odwiedzały więźniów politycznych, pomagały w Szpitalu Polskim, udzielały się w sekcjach wizytacyjnej i tanich mieszkań Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny (PTPOW) oraz innych organizacjach, jak Doraźna Pomoc Kobiety Polskiej czy Polska Macierz Szkolna.

Jesienią 1915 r. korzystając z funduszy PTPOW „Spójnia” zorganizowała też dwie bursy szkolne dla dziewcząt z rodzin wygnańców. Obie powstały zaraz po utworzeniu Oddziału Piotrogrodzkiego PTPOW we wrześniu 1915 r. Pierwsza przy ul. Troickiej [Троицкая ул.] (obecnie ul. Rubinsteina [Рубинштейна ул.] 27, druga przy ul. Kołomienskiej [Коломенская ул.] 16. Utrzymanie obu placówek wspomagały okolicznościowe imprezy i darowizny, a wychowanki umieszczono w polskich szkołach, dostarczając im książki i pomoce naukowe oraz udzielając korepetycji. Latem Zarząd „Spójni” organizował dla podopiecznych kolonie nad morzem w Finlandii. Obie placówki, w których przebywało w sumie 100 dziewcząt, funkcjonowały trzy lata. We wrześniu 1918 r. ich podopieczne wywieziono do odrodzonej ojczyny, po 40 dziewcząt udało się do Wilna i Warszawy, 20 zabrali rodzice. Same spójnianki także decydowały się na wyjazd do kraju, zanim to jednak nastąpiło powołały do życia nową organizację o nazwie Zespół, która zapewnić miała łączność koleżeńską byłych studentek oraz koordynować prace po powrocie do kraju „w myśl naczelnych zasad Spójni” („Dziennik Narodowy” 1918, nr 162). Ruszając w drogę, przygotowywały się dodatkowo na kursach sanitarno-ratowniczych prowadzonych przez Związek Polski Lekarzy i Przyrodników. W początkach 1919 r. większość z nich była już w odrodzonej Polsce.

W 1919 r. niedawne członkinie „Spójni” powołały wspomniane wcześniej Zrzeszenie Byłych Studentek Szkół Akademickich w Petersburgu „Spójnia”, wpisane do rejestru stowarzyszeń Rzeczypospolitej Polskiej 11 sierpnia 1923 r. Jego celem było podtrzymywanie koleżeńskich kontaktów, pomoc materialna i moralna oraz propagowanie korzyści akademickiego wykształcenia kobiet. Przewodniczącą stowarzyszenia została H. Kasperowiczowa. W okolicznościowym wydawnictwie z 1929 r. znalazła się pozyskana drogą ankiety lista 61 byłych członkiń petersburskiego stowarzyszenia. Większość z nich w latach 20. XX w. znalazła zatrudnienie w szkolnictwie, pracując głównie jako nauczycielki i dyrektorki w warszawskich oraz m.in. lubelskich szkołach średnich. Absolwentki medycyny pracowały m.in. w: Państwowej Szkole Higieny w Warszawie (St. Adamowiczowa), Zakładzie Anatomii i Patologii UW oraz wileńskiej Klinice Psychiatrycznej (Halina Jankowska [1890–1944]), adeptki prawa zaś w wileńskich Sądzie Apelacyjnym (Zofia z Pacewiczów Gutkowska) i kancelarii Rady Adwokackiej (Zofia Sadkowska-Geldnerowa). C. Baudouin de Courtenay Ehrenkrentzowa wykładała na tamtejszym Uniwersytecie Stefana Batorego. Posady ministerialne zajmowały: Janina Baudouin de Courtenay Grzegorzewska (zm. 1981) – starsza referentka w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej, K. Iłłakowiczówna – radczyni ministerialna w Ministerstwie Spraw Wojskowych, H. Rawicz-Szczerbo – radczyni ministerialna w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, Stanisława Sierzputowska – radczyni ministerialna w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, W. Walentynowiczówna i Zofia Zwolińska – radczynie ministerialne w Ministerstwie Przemysłu i Handlu.

Bibliografia:

J. Bełcikowski, Warszawa kobieca, Warszawa 1930, s. 47 („Spójnia” [1919]);
Т. М. Смирнова, Польские общества в Санкт-Петербурге: конец XIX – начало XX века, Санкт-Петербург 2013, s. 31, 101, 103, 104, 153 (tu jako Stowarzyszenie Polek „Spójnia”); I. Sustek, Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, Warszawa 1966, s. 95–96; G. A. Tiszkin, Z historii wyższego kształcenia kobiet w Rosji, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1980, nr 23, s. 125–138; Z życia studentek Polek w Petersburgu, red. H. Kasperowiczowa, Z. Klarnerowa, M. Matuszewska, Warszawa 1929 (tu m.in. Lista b. spójnianek [s. 14–17], Statut Zrzeszenia Byłych Studentek Szkół Akademickich w Petersburgu „Spójnia” [s. 18–23], Regulamin „Funduszu Zapomogowego” Spójni zrzeszenia b. studentek szkół akademickich w Petersburgu [s. 24, 25] i Pierwszy Statut „Spójni” [s. 26, 27]); „Dziennik Narodowy” 1918, nr 162 z 5 kwietnia, s. 4.; „Kraj” 1882, nr 14, 3/15 października, s. 12–13 (S. Bar, Wyższe wyksztalcenie kobiet w Rosji); „Kurjer Warszawski” 1924, nr 38, 7 lutego s. 7 (raut).