Słonimski Siergiej
Слонимский Сергей Михайлович
Słonimski Siergiej / Слонимский Сергей Михайлович (1932–2020), kompozytor, muzykolog, pianista, pedagog, profesor Petersburskiego Konserwatorium Państwowego im. Nikołaja A. Rimskiego-Korsakowa; popularyzator muzyki polskiej w Rosji.
21.06.2024
stan artykułu kompletny
stan artykułu kompletny
Słonimski Siergiej / Слонимский Сергей Михайлович (1932–2020), kompozytor, muzykolog, pianista, pedagog, profesor Petersburskiego Konserwatorium Państwowego im. Nikołaja A. Rimskiego-Korsakowa; popularyzator muzyki polskiej w Rosji.
Urodził się 12 sierpnia 1932 r. w Leningradzie. Był synem Michaiła L. Słonimskiego (1897–1972) i pochodzącej z Kobrynia (obw. brzeski, Białoruś) Idy I. Kapłan-Ingiel, z wykształcenia fizjolożki (1903–1999). Jego ojciec był cenionym prozaikiem, członkiem grupy literackiej Bracia Serafiońscy [Серапионовы братья], autorem siedmiu powieści (w tym tłumaczonych na jęz. polski Inżynierów [Инженеры, 1950] i Rodziny Ławrowów [Лавровы, 1926, 1953]), także nowel, opowiadań i wspomnień [Книга воспоминаний, 1966]. Pełnił kierownicze funkcje w Związku Pisarzy ZSRR, w tym w oddziale leningradzkim, którego był prezesem w latach 1929–1932. Debiutował w 1914 r., w 1922 r. ukazał się zbiór opowiadań jego autorstwa pt. Шестой стрелковый [Szósty strzelecki]. Akcja dwóch z nich: „Warszawa” oraz „Sztabskapitan Rotczenko” toczy się na ziemiach polskich latem 1915 r. i nawiązuje do wydarzeń I wojny światowej.
Wśród przodków Siergieja Słonimskiego byli: jego prapradziadek Abraham Stern (1769–1842) – uczony, twórca pierwszej maszyny do liczenia, członek Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, pradziadek Chaim Zelig Słonimski (1810–1904) – urodzony w Warszawie, także wynalazca, przy tym matematyk i astronom, oraz dziadek Leonid (Ludwik) Słonimski (1850–1918) – dziennikarz, publicysta, autor książek w zakresie prawa i ekonomii. Stryjecznym bratem ojca kompozytora, Michaiła, był Antoni Słonimski (1895–1976) – pisarz, publicysta, satyryk, członek grupy poetyckiej Skamander. Do grona krewnych należeli też wybitny amerykański pianista, dyrygent, kompozytor i muzykolog Nicolas Slonimsky (1894–1995) oraz mieszkający we Francji Piotr Słonimski (1922–2009) – genetyk.
Od najwcześniejszych lat Słonimski wzrastał w kręgu petersburskiej elity twórczej, w środowisku pisarzy. Z otoczenia ojca szczególny wpływ na przyszłego kompozytora mieli dramatopisarze i scenarzyści Jewgienij L. Szwarc (1896–1958) i Michaił M. Zoszczenko (1894–1958). W jego życiu literatura była obecna od dzieciństwa również ze względu na więzy dalszego pokrewieństwa, które łączyły rodzinę Słonimskich z poetami Aleksandrem S. Puszkinem (1799–1837) i Osipem E. Mandelsztamem (1891–1938). Trwale go to ukształtowało i znalazło odzwierciedlenie w twórczości. Był oczytany, zamiłowanie do lektury towarzyszyło mu przez całe życie. Ale to nie literatura, a muzyka stała się jego pasją, życiowym przeznaczeniem. Jako dziecko zafascynowany światem dźwięków wierszyków nie recytował, lecz przekształcał w piosenki. W wieku dojrzałym stwierdził, że „nigdy nie czytał wierszy na głos, ale bardzo lubił je śpiewać” i to nie tylko lirykę Michaiła J. Lermontowa (1814–1841), Aleksandra A. Błoka (1880–1921) czy Siergieja A. Jesienina (1895–1925), ale nawet monolog Hamleta. Do rodzinnej legendy Słonimskich przeszła historia, gdy jako ośmiolatek po powrocie z teatru, gdzie oglądał Czerwonego kapturka ułożył melodie do piosenek lisa, zajęcy i wilka. Wówczas też skomponował romans Nocowała chmurka złotowłosa do wiersza Lermontowa Głaz. Podczas wojny utwór ten został wyemitowany przez radio.
Słonimski zyskał gruntowne wykształcenie muzyczne. Początkowo była to edukacja domowa pod kierunkiem pianistki, znakomitej pedagożki Anny D. Artobolewskiej (1905–1988). Następnie od września 1939 r. do maja 1941 r. uczył się w szkole muzycznej rejonu piotrogrodzkiego. Po napaści Niemiec na ZSRR, miał wówczas niecałe 9 lat, wyjechał wraz z matką pod Ural. W roku szkolnym 1942/1943 uczył się w Permie (wówczas Mołotow), w dwóch szkołach: ogólnokształcącej i muzycznej. Jesienią 1943 r. rodzina Słonimskich przeniosła się do Moskwy. Tam do maja 1945 r. kształcił się w Centralnej Szkole Muzycznej przy Moskiewskim Konserwatorium w klasach kompozycji i fortepianu. Po powrocie do Leningradu w latach 1945–1950 kontynuował naukę na obydwu kierunkach w dziesięcioletniej Średniej Specjalistycznej Szkole Muzycznej przy Leningradzkim Państwowym Konserwatorium im. Nikołaja Rimskiego-Korsakowa. Na uczelni tej w latach 1950–1956 studiował obie specjalności – na wydziałach kompozycji i fortepianu.
Z Petersburskim Konserwatorium związał całe swoje długie życie zawodowe. Wykładowcą został w 1956 r., aspiranturę ukończył w 1958 r., w 1976 r. uzyskał tytuł profesora. W 1963 r. obronił pracę doktorską pt. Черты симфонизма Сергея Прокофьева и тематизм первых частей его симфоний [Granice symfonizmu Siergieja Prokofiewa i tematyzm pierwszych części jego symfonii]. W 1964 r. na podstawie dysertacji wydał zawierającą szczegółową analizę utworów monografię Симфонии Прокофьева. Опыт исследования [Symfonie Prokofiewa. Doświadczenie badawcze]. W latach 1976–2008 był profesorem Katedry Kompozycji, natomiast od 2008 r. do niemal ostatnich dni – Katedry Specjalnej Kompozycji i Improwizacji.
Podczas studiów w coraz większym stopniu łączył ścieżkę naukową z twórczością kompozytorską, która z czasem wysunęła się na pierwszy plan. Komponował od dziecka. Jeszcze podczas nauki szkolnej powstało wiele jego utworów, w tym suita dla orkiestry „Bajka o carównie żabie” i „Sonata na skrzypce z fortepianem”. Już w pełni dojrzałe kompozycje powstały w latach 50. XX w. Było to kilkadziesiąt utworów instrumentalnych i chóralnych, preludia, suity, pieśni i romanse, w tym koncert na skrzypce z orkiestrą, sonet Szekspira na głos, flet i fortepian i inne. Nie była to łatwa droga, tym bardziej że początki jego działalności przypadły na czasy stalinowskiego reżimu. Wkrótce po powrocie rodziny Słonimskich do Leningradu, w 1946 r. jego ojciec, Michaił, w związku z dyrektywą Komitetu Centralnego WKP(b) „O czasopismach «Zwiezda» i «Leningrad»”, która uderzała w Achmatową i Zoszczenkę, także znalazł się na cenzurowanym. Nie bez znaczenia był fakt, że jeszcze w latach 30. XX w., pełniąc ważne funkcje w Związku Pisarzy, niejednokrotnie wstawiał się za represjonowanymi kolegami, co doprowadziło do czasowego zakazu druku jego utworów. Z kolei rozporządzenie KC WKP(b) z 1948 r. zwrócone przeciwko Związkowi Radzieckich Kompozytorów uznanemu za „rozsadnik formalistycznego, antyludowego kierunku w muzyce współczesnej” (opublikowane w „Prawdzie” z 11 lutego 1948 r.), de facto zabraniało wzorować się na tak mu bliskich odkryciach stylistycznych Siergieja S. Prokofiewa (1891–1953) i Dymitra Szostakowicza (1906–1975).
Pod koniec lat 50. XX w. pojawiły się utwory, które Słonimskiemu pozwoliły zaistnieć na głównych scenach koncertowych Leningradu. W 1957 r. roku odbyła się premiera jego pierwszego utworu symfonicznego Карнавальная увертюра [Uwertura karnawałowa]. Zaraz potem nastąpił znaczący debiut. Symfonia nr 1, którą napisał, mając zaledwie 26 lat, początkowo spotkała się wprawdzie z druzgocącą krytyką leningradzkiego Związku Kompozytorów, ale w 1958 r. wykonana została w Sali Wielkiej Leningradzkiej Filharmonii. Rok później ugruntował swoją pozycję cyklem wokalnym Песни вольницы [Pieśni Wolnicy], inspirowanym rosyjskimi pieśniami ludowymi. Słonimski brał wówczas udział w licznych wyprawach folklorystycznych, co znalazło odzwierciedlenie w jego kompozycjach i cyklach wykładów. Kultura ludowa, zresztą nie tylko rosyjska, stała się dla niego jednym z ważniejszych źródeł inspiracji, czym wpisał się w nurt neofolkloryzmu.
W latach 60. XX w. powstało wiele jego utworów na tyle znaczących, że zaliczany jest do czołówki rosyjskich „szestidiesiatników” w sferze muzyki. Ich twórczość przypadła na okres poststalinowskiej odwilży. Kompozycje Słonimskiego tego czasu to muzyka na poszczególne instrumenty (skrzypce, organy, harfę, wiolonczelę), Concerto buffo [Концерт-буфф] na orkiestrę kameralną i kolejne inspiracje literackie, m.in.: kantata Голос из хора [Głos z chóru] (1963) do wierszy A. Błoka i cykl Польские строфы [Polskie strofy] do poezji A. Słonimskiego. W latach 1965–1967 powstał „muzyczny dramat” czerpiący z folkloru rosyjskiej wsi, pt. Виринея [Wiryneja] – pierwsza opera Słonimskiego.
To w ciągu tych dwóch pierwszych dziesięcioleci, w latach 50. i 60., Słonimski wypracował swój indywidualny język muzyczny, zmierzył się z charakterystycznymi dla niego także później gatunkami, kierunkami stylistycznymi, źródłami inspiracji, tematami. Ukształtowało się wtedy jego pojmowanie istoty muzyki oraz roli kompozytora. Dały o sobie znać zasadnicze, właściwe jego twórczości rysy – wszechstronność i nowatorstwo. Kolejne dziesięciolecia przyniosły wielowątkowe konsekwentne ich rozwijanie, przy tym nie bez śmiałych, nieoczekiwanych zwrotów i modyfikacji. Otwarty na wszelkie nowości, starał się pozostawać w kręgu współczesnej muzyki zachodnioeuropejskiej, w tym autorstwa uznawanych w ZSRR za „formalistów” Gustava Mahlera (1860–1911) i Arnolda Schönberga (1874–1951) czy Iannisa Xenakisa (1922–2001).
Począwszy od lat 70. XX w. w twórczości Słonimskiego zasadniczą rolę odgrywały wielkie formy muzyczne, przede wszystkim symfonie i opery, również balety. To w nich w sposób najbardziej charakterystyczny przejawiał swój styl kompozytorski, ale też światopogląd. W warstwie fabularnej najchętniej sięgał do światowej klasyki literackiej, szczególnie do antyku, średniowiecza, także historii dawnej Rusi. Dzieła Dantego Alighieri (1265–1321) czy Williama Shakespeare’a (1564–1616) w zamyśle stawały się tworzywem do opowieści o współczesności, obszarem niezgody.
Jego symfonie to swego rodzaju spowiedź, muzyczne świadectwo człowieka o trudnym czasie, gorzkie rozważania na temat tragicznych losów narodu i kraju, w którym przyszło mu żyć. Zawartą w nich refleksję nie bez ironii nazwał „Fantastyczną symfonią swoich czasów”, w której „skazane na zgubę człowieczeństwo i zwycięska pospolitość tańczą na trupach i kościach”. Skomponował ich w sumie 34. Po przykrych doświadczeniach z 1. Symfonią, premiera napisanej 20 lat później Symfonii nr 2 nastąpiła dopiero w 1979 r. Włączył do niej elementy muzyki rockowej, czym wzburzył środowisko krytyków. W latach 80. XX w. powstało kolejnych siedem symfonii, przy czym Symfonię nr 4 z 1982 r. kompozytor dedykował swojemu ojcu, a nr 5 – miastu Samara. Symfonia nr 9 z 1987 r. była krokiem w lata 90. XX w. Symfonię nr 10 odwołującą się do Dantego, zatytułowaną Круги ада [Kręgi piekła], niekanonicznie złożoną z dziewięciu części, poświęcił „wszystkim żyjącym i umierającym w Rosji”. Następne symfonie to już lata dwutysięczne. Symfonię nr 11 z 2004 r. zadedykował współpracującemu z nim znanemu artyście rzeźbiarzowi Michaiłowi Szemiakinowi. Był to czas twórczego przyspieszenia, np. latem 2009 r. Słonimski potrafił napisać aż cztery symfonie. W Symfonii nr 21 (Из «Фауста» Гёте) kolejny raz sięgnął do wielkiej literatury europejskiej, tym razem Fausta Johanna Wolfganga Goethego (1749–1832). Ostatnia, nr 34, której część pierwsza nosi tytuł „Elegia”, czwarta zaś „Pieśń pożegnalna”, wyszła drukiem na rok przed śmiercią kompozytora. Autor nie dożył jej wykonania. Zabrzmiała w Samarze w ramach obchodów 90-lecia urodzin maestra we wrześniu 2022 r.
Słonimski jest autorem ośmiu oper, po „Wirynei” kolejnymi były: Мастер и Маргарита [Mistrz i Małgorzata] – opera kameralna powstała w latach 1970–1972 według powieści Michaiła A. Bułhakowa (1891–1940) i opera balladowa Мария Стюарт [Maria Stuart] napisana pomiędzy 1978 a 1980 r. W latach 90. XX w. powstały trzy opery: w 1991 r. został ukończony Гамлет [Hamlet. Dramma per musica w trzech aktach według tragedii Szekspira], poświęcony pamięci ojca kompozytora, wystawiony w 1993 r. w Krasnojarsku, w 1995 r. Видения Иоанна Грозного [Widzenia Iwana Groźnego. Rosyjska tragedia w 14 widzeniach z trzema epilogami i uwerturą] (premiera 1999 r. w Samarze) oraz Царь Иксион [Car Iksion] – opera kameralna, według antycznego mitu i tragedii Innokientija F. Annienskiego (1855–1909). Zwieńczeniem twórczości operowej Słonimskiego były: Король Лир [Król Lear] z 2001 r. (premiera w 2016 r. w Moskwie i w Petersburgu w Teatrze Ermitażowym) oraz Антигона [Antygona] z 2006 r., oratoryjna opera według tragedii Sofoklesa (ok. 496–406 p.n.e.) – premiera w 2008 r. w Sali Akademickiej Kapeli, w inscenizacji Aleksandra N. Sokurowa (ur. 1951). W utworach tych w warstwie narracyjnej dominuje jego „główny życiowy temat” – człowiek wobec mechanizmów władzy, motywy związane z sytuacją jednostki i zbiorowości, istoty ludzkiej w zderzeniu z tyranią i ze zniewoleniem. Problematyka ta była na tyle bliska kompozytorowi, że w przypadku ostatnich trzech oper, czyli „Cara Iksiona”, „Króla Leara” i „Antygony” Słonimski jest autorem nie tylko muzyki, ale też librett. Był także współtwórcą libretta do „Hamleta”, będącego własną interpretacją szekspirowskiej tragedii, wraz ze znanym petersburskim historykiem, prozaikem i publicystą Jakowem A. Gordinem (ur. 1935), który napisał też libretta do „Marii Stuart” oraz „Widzeń Iwana Groźnego” (na podstawie dokumentów z XVI w.).
Debiutanckim baletem Słonimskiego był Икар [Ikar] z 1970 r. Libretto nawiązujące do antycznego mitu napisał Jurij Słonimski. Prapremiera miała miejsce w Moskwie w roku następnym. W latach 70. XX w. pokazał go także Teatr Opery i Baletu im. Kirowa w Leningradzie (obecnie Teatr Maryjski). Kolejny balet kompozytora to powstała ponad 30 lat później, w 2001 r. Принцесса Пирлипат [Księżniczka Pirlipata], autorem libretta na podstawie Ernsta Theodora Amadeusa Hoffmanna (1776–1822) był emigracyjny malarz i rzeźbiarz Michaił M. Szemiakin (ur. 1943). Wystawiona została w Petersburgu w 2003 r. Rok później powstała jej rozbudowana wersja tych samych autorów, zatytułowana Волшебный орех [Czarodziejski orzech]. Był to trzeci, a zarazem ostatni balet Słonimskiego. Po raz pierwszy wystawiony został w Petersburgu w Teatrze Maryjskim wiosną 2005 r.
Dorobek kompozytorski Słonimskiego jest imponujący, zarówno ze względu na skalę, jak i na wszechstronność stylów i gatunków muzycznych. Jego dziełem jest blisko 250 utworów instrumentalnych i wokalnych, dziesiątki utworów orkiestrowych, kameralno-instrumentalnych, fortepianowych, organowych, chóralnych, romansów. Tworzył muzykę teatralną (m.in. we współpracy z Wielkim Teatrem Dramatycznym) i filmową (Перед судом истории [Przed sądem historii], 1965; Республика ШКИД [Republika Szkid], 1966; Интервенция [Interwencja], 1968, i inne). O jego wielkości jako kompozytora w sposób szczególny świadczy „Requiem” dla solistów, chóru mieszanego i orkiestry symfonicznej w 14 częściach (2003), które wpisało się w wielowiekową europejską tradycję tej formy. Tworzył nie tylko muzykę poważną, do legendy przeszły jego melodie do piosenek filmowych śpiewanych przez Władimira S. Wysockiego (1938–1980) oraz dziecięcych, jak np. „Kot ma cztery łapy”. Przez całe życie towarzyszyła mu niezwykła pasja, wewnętrzny przymus tworzenia, który z biegiem lat się nasilał. Pod koniec życia nowe kompozycje powstawały w zawrotnym tempie.
Był wielką indywidualnością twórczą, jednym z bardziej interesujących kompozytorów drugiej połowy XX i początków XXI w., uznawanym za czołowego radzieckiego twórcę muzyki awangardowej, ale też ważnego dla współczesnej rosyjskiej kultury muzycznej. Wprawdzie nie stronił od muzyki z ducha klasycznej, opartej na tradycji, ale przede wszystkim był nowatorem. Jego żywiołem były eksperymenty muzyczne, nowoczesne techniki kompozycyjne. Stosował własne rozwiązania, aleatoryzm, niekonwencjonalny zapis nutowy, do utworów włączał nawet elementy muzyki elektronicznej. Przy tym nie chodziło mu wyłącznie o zabiegi czysto formalne. Był to raczej szczególny rodzaj wrażliwości, swego rodzaju manifest swobody twórczej. Muzykę traktował bowiem jako przesłanie. Był niezwykle wyczulony na bieżący bieg wydarzeń. Stylistyka Słonimskiego niekiedy określana jest mianem „romantyzmu sumarycznego”, zakorzenionego co prawda w przeszłości, ale przefiltrowanej przez doświadczenia XX wieku, swoisty komentarz do czasu teraźniejszego.
Do każdej formy muzycznej miał własne podejście, odporny na mody i obowiązujące tendencje pozostawał wierny awangardzie. Chociaż miał świadomość, że uprawianie tego rodzaju twórczości nie było przez władze dobrze widziane, pozostawał twórcą osobnym, niemieszczącym się w oficjalnym nurcie. Przejawiało się to na przykład w jego utworach wokalnych pisanych do wierszy poetów niepokornych: Anny A. Achmatowej (1889–1966), S. Jesienina, O. Mandelsztama. Jako pierwszy, w 1971 r. wziął na swój warsztat muzyczny awangardowe utwory Daniiła I. Charmsa (właśc. Juwaczow, 1905–1942).
W początkach lat 70. XX w. Słonimski zderzył się z wymierzoną w niego państwową cenzurą. Poddawany był ostrej krytyce. I tak na przykład początkowo Ministerstwo Kultury zaatakowało jego balet „Ikar”. Dzięki wstawiennictwu Szostakowicza balet trafił na scenę i był wielokrotnie wystawiany. Czynniki partyjne, nie bez udziału środowiska kompozytorów, wydały zakaz publicznego wykonywania opery „Mistrz i Małgorzata”. W 1972 r. doszło jedynie do prezentacji koncertowej pierwszego aktu opery. Rękopis utworu Słonimski trzymał poza domem w obawie przed konfiskatą. Opera została wykonana dopiero po 17 latach, w 1989 r., na fali pieriestrojki, w wersji orkiestrowej w Sali Wielkiej Konserwatorium Moskiewskiego i Sali Wielkiej Filharmonii Leningradzkiej. W wersji scenicznej jej część wystawiona została dopiero w 1991 r. Początkowo krytykowana, z sukcesem reprezentowała współczesną muzykę rosyjską na EXPO-2000 w Hanowerze. Pierwsze pełne wykonanie tej opery w Rosji miało miejsce w Teatrze Opery i Baletu w Samarze dopiero w październiku 2023 r.
Postawa Słonimskiego wyrażała się w wyborach zarówno artystycznych, jak i życiowych. Mimo silnej presji nie wstąpił do KPZR, tłumacząc, że jego „system nerwowy nie pozwala na podporządkowanie się większości”. Z drugiej strony z pełnym przekonaniem nie zdecydował się na emigrację, na opuszczenie rodzinnego miasta na stałe. Jego postawa nie pozostała oczywiście bez konsekwencji. W pewnym momencie nad kompozytorem zawisło niebezpieczeństwo wydalenia z konserwatorium. Szczęśliwie do tego nie doszło.
Był nie tylko znakomitym kompozytorem i pianistą, lecz także wnikliwym muzykologiem. Poza wczesnym opracowaniem o Prokofiewie pisał o Robercie Schumannie (1810–1856), G. Mahlerze, Igorze F. Strawińskim (1882–1971), Szostakowiczu, Modeście P. Musorgskim (1839–1881), Nikołaju A. Rimskim-Korsakowie (1844–1908), Miliju A. Bałakiriewie (1837–1910) i Michaile I. Glince (1804–1857). Znany był z ostrych polemicznych wypowiedzi na temat muzyki współczesnej.
Jego utwory wykonywano w ZSRR, następnie w krajach b. ZSRR, samej Rosji i poza jej granicami, m.in. w Wielkiej Brytanii, Niemczech, Izraelu, we Włoszech, w Japonii. Jako autor był w Warszawie, Sofii, Pradze, Brnie, Lipsku, Turynie, Hanowerze, Jerozolimie, Nowym Jorku, gdzie w 2010 r. brał udział w festiwalu muzyki krajów Europy Wschodniej Wall to Wall. Podróżować nie lubił. Petersburski inteligent z dziada pradziada, lokalny patriota, był silnie związany z rodzinnym miastem. Mieszkał w nim niemal przez całe życie (poza czteroletnim okresem wojennym). Miasto nad Newą było jego domem, a zarazem małą ojczyzną. Kulturalna stolica uformowała go duchowo, wywarła znaczący wpływ na jego rozumienie i odczuwanie świata, kształtowała muzyczną wyobraźnię. Biografka Słonimskiego Tatiana Zajcewa zaznacza: „Petersburg inicjował wyobrażone i realne spotkania z tymi, kto tu żył, tworzył i tworzy, kto stał się współautorem, czyje wiersze, jak w dzieciństwie, ale na całkiem innym poziomie mistrzostwa – wyśpiewywał Słonimski. Dzierżawin [Gawrił R. Dierżawin, 1743–1816] i Puszkin, Lermontow i Błok, Achmatowa i Mandelsztam, Rejn [Jewgienij B., ur. 1935] i Kuszner [Aleksandr S., ur. 1936] – to dalece niepełny rejestr tych, dzięki którym przymioty Petersburga mnożyły się i rozkwitały nowymi barwami w muzyce Słonimskiego, zespolonej z poetyckim słowem. […] W rezultacie narodził się artysta ze «światową wrażliwością», z maksymalnie szeroką amplitudą stylów. Najważniejsze: w Petersburgu Słonimski stał się Słonimskim, który potrafił przyswoić dosłownie każdy język potrzebny mu do stworzenia tej czy innej wyobrażonej rzeczywistości, a jednocześnie pozostać sobą. Ten proteuszowy dar upodabnia go do wielu twórców, których artystyczną ojczyzną był Petersburg. Wystarczy wspomnieć Puszkina albo Strawińskiego, albo wiersze ulubionego przez Słonimskiego petersburżanina Błoka…” (Т. Зайцева, Композитор Сергей Слонимский, Санкт-Петербург 2009, s. 11–12).
Świadectwem głębokiej więzi Słonimskiego z miastem nad Newą jest jego twórczość. W sposób bezpośredni „petersburski temat” zaistniał w skomponowanej w 1983 r. „Pieśni o Leningradzie” czy też poemacie symfonicznym z 1995 r. Петербургские видения [Petersburskie wizje] na podstawie Biednych ludzi Fiodora M. Dostojewskiego (1821–1881). Słonimski jest autorem muzyki do hymnu Światowego Klubu Petersburżan granego m.in. podczas ceremonii przyjmowania nowych członków. W Petersburgu miały miejsce prawykonania wielu utworów kompozytora, niektóre pośmiertnie (np. premiera Symfonii nr 26 odbyła się w Sali Wielkiej Petersburskiej Filharmonii 9 lutego 2024 r.).
Muzyka maestra obecna jest w północnej stolicy w różnoraki sposób. Jego utwory wykonywane były i są na petersburskich festiwalach: Leningradzka wiosna, Białe noce, Petersburska wiosna muzyczna, Gwiazdy białych nocy, koncertach z cyklu Charms – projekt”. Od początku lat dwutysięcznych w Petersburgu odbywają się festiwale poświęcone kompozytorowi: Muzyka Słonimskiego, Imiona Petersburga. Siergiej Słonimski, Petersburski renesans Siergieja Słonimskiego. Od 2001 r. otwarty konkurs Maleńki pianista kompozytor. Gramy Słonimskiego organizuje jego żona, Raisa Słonimska. W 2017 r. powstało Międzynarodowe Centrum Współczesnej Muzyki Klasycznej im. S. M. Słonimskiego, które we współpracy z centrum „reMusic” powołało do życia kompozytorski Konkurs imienia S. M. Słonimskiego z udziałem międzynarodowego jury.
Słonimski nie stronił od działalności społecznej, popularyzatorskiej, edukacyjnej. Był członkiem m.in. Związku Kompozytorów, Rosyjskiej Akademii Edukacji, Międzynarodowego Klubu Petersburżan. W leningradzkim oddziale Związku Kompozytorów od 1963 r. przewodniczył sekcji teatru muzycznego i od 1996 r. sekcji folkloru. Aktywnie zajmował się popularyzacją muzyki, wygłaszał odczyty, wykłady, prelekcje, wypowiadał się w audycjach radiowych i programach telewizyjnych. W latach 1990–1999 brał udział w pracach Fundacji im. Dmitrija Lichaczowa, dla której prowadził comiesięczne wieczory muzyczne ze słowem wstępnym. Nauczanie młodzieży, nie tylko na poziomie akademickim, traktował jako misję. Wykształcił kilka pokoleń muzyków. Słonimski zrobił wiele dla promocji twórczości mało znanych bądź niezasłużenie zapomnianych kompozytorów. Poświęcił im książkę Заметки о композиторских школах Петербурга XX века [Uwagi o kompozytorskich szkołach Petersburga XX w.] (Санкт-Петербург, 2013). Działalnością społeczną na rzecz popularyzacji muzyki współczesnej i kompozytorów rosyjskich zajmuje się także działająca od 2013 Fundacja Muzyki Klasycznej i Współczesnej Kompozytora Słonimskiego.
Siergiej Słonimski, który z czasem w Rosji osiągnął znaczącą pozycję, miał świadomość swojego pochodzenia, swoich korzeni, więzów pokrewieństwa, międzynarodowych koneksji, w tym związków rodzinnych z Polską, znał losy i dokonania przodków.
W Polsce był dwukrotnie w latach 60. XX w. Pierwszy raz w 1962 r., kiedy to wziął udział w Międzynarodowym Festiwalu Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień”. Poznał wówczas osobiście swojego „dziadzię” Antoniego Słonimskiego, co zaowocowało skomponowanym w 1963 r. cyklem wokalnym na mezzosopran i flet „Cztery polskie strofy” do wiersza poety Nie wołaj mnie. Utwór został wykonany podczas „Warszawskiej Jesieni” w 1966 r. pod nieobecność kompozytora i był dobrze przyjęty zarówno przez publiczność, jak i krytykę. Podczas drugiej i, jak się okazało, ostatniej wizyty na tym festiwalu, w 1969 r. zabrzmiał jego utwór na orkiestrę kameralną Concerto buffo. Dyrygował Jan Krenz (1926–2020). Kompozytor choć trzykrotnie wywoływany na scenę, spotkał się z krytyką polskich recenzentów muzycznych zarzucających mu zbytni tradycjonalizm. Po części było to też pokłosie wydarzeń marcowych 1968 r. Natomiast koledzy kompozytorzy: Lutosławski, Stefan Jarociński (1912–1980) i Zygmunt Krauze (ur. 1938) oraz muzykolog Michał Bristiger (1921–2016), przyjęli go z wielką życzliwością, zorganizowali mu specjalne spotkanie w salonie krytyków. Z uznaniem odnieśli się do jego awangardowych „Antyfon” na kwartet smyczkowy. Ich partyturę i nagranie Lutosławski postanowił przesłać do Cleveland i dzięki jego rekomendacji utwór często był grywany w USA i Anglii przez Cleveland Quartet. „I tak chociaż dostałem po nosie w prasie, ale zyskałem znamienitych przyjaciół. I później wzmocniwszy dobre relacje z Lutosławskim, Pendereckim, Krzysztofem Meyerem (ur. 1943), Z. Krauzem, niezbyt byłem lubiany przez surowych polskich krytyków. Zresztą analogiczna dwoistość reputacji ciągnie się za mną w rodzinnym mieście przez całe moje życie” – wspominał.
Wizyty w Warszawie wywarły na Słonimskim głębokie, niezatarte wrażenie. Szczególną rolę odegrało zwłaszcza zetknięcie się z muzyką niedostępną wtedy w ZSRR i co może jeszcze ważniejsze – spotkanie ze stryjecznym bratem ojca, Antonim Słonimskim. Cenił jego opinię o swoich utworach wykonywanych podczas Warszawskiej Jesieni. Wyrażał się o nim niezwykle ciepło, a zarazem z dużym szacunkiem i podziwem. Miał też świadomość, że jako krewny niepokornego poety nie jest dobrze widziany przez polskie czynniki oficjalne. Ciężko przeżył jego śmierć w wypadku samochodowym pod Warszawą, nie krył się ze swoimi wątpliwościami, czy rzeczywiście było to zdarzenie spowodowane nieumyślnie. Nad Wisłę więcej nie przyjechał. Tłumaczył to tak: „wstydziłem się jeździć do Polski w epoce ucisku, nieprzyjemnie było być pośrednio odpowiedzialnym i nie będąc winnym, płacić za niedźwiedzią politykę sowieckiego centrum władzy. Przestałem więc przyjmować zaproszenia na [Warszawską] Jesień” (C. Слонимский, Бурлески, элегии, дифирамбы в презренной прозе, Санкт-Петербург 2019, s. 25). Niemniej w latach 70. i 80. XX w. dzięki polskim przyjaciołom na festiwalu tym zabrzmiały jeszcze jego utwory kameralne: Упрямый ветер [Uparty wiatr] (1975), Антифоны [Antyfony] (1968, wykonanie polskie 1977) i dwukrotnie Новгородская пляска [Taniec nowogrodzki] (1980 i 1985).
Muzyczną wrażliwość kompozytora kształtowały utwory wielkich europejskich i rosyjskich twórców, niemniej ważne były też polskie inspiracje, na które się powoływał, jak choćby: Karola Szymanowskiego (1882–1937) Król Roger i Pieśni kurpiowskie, Witolda Lutosławskiego (1913–1994) Koncert wiolonczelowy, Livre pour orchestre, III i IV Symfonia, czy Czarna maska Krzysztofa Pendereckiego (1933–2020). Stąd wątki polskie w twórczości kompozytora.
We wspomnieniach Бурлески, элегии, дифирамбы… [Burleski, elegie, dytyramby…] (Санкт-Петербург, 2000) Słonimski sporo miejsca poświęcił relacjom polsko-rosyjskim. Pisał: „w stosunku Polaków do Rosjan […] zawsze odczuwałem dwojakie uczucia – rodzinną bliskość i czujną dumę płynnie przechodzącą w obrzydzenie. Jest to nie tylko wybaczalne, ale w pełni zrozumiałe. W taki sposób mieli prawo odnosić się do Polaków Rosjanie w epoce Borysa Godunowa [ok. 1551–1605] i Wasyla Szujskiego [1552–1612], w okresie smuty. Ale po zdławieniu powstania w Warszawie 1830 r. […] Po tysiąckroć mieli rację i Chopin, i Mickiewicz, a obecnie tenże Lutosławski czy Antoni Słonimski. Ci nad wyraz kulturalni ludzie nie musieli prowadzić gry z brutalną siłą i agentami władz sowieckich… I mimo wszystko – jak wiele przyjaźni i ojcowskiego, braterskiego ciepła płynęło – właśnie od nich, naszych polskich starszych kolegów i krewnych! Głęboko cenię sobie te kontakty…” (tamże, s. 24–25).
Słonimski położył wielkie zasługi w popularyzacji polskiej muzyki w Sankt Petersburgu jako pedagog i wykładowca konserwatorium, ale też działacz społeczny. Z powodzeniem wielokrotnie wykorzystywał swoją wysoką pozycję w konserwatorium i Związku Kompozytorów dla propagowania twórczości polskich kompozytorów, szczególnie znanych sobie osobiście Lutosławskiego i Pendereckiego. Przyczynił się do wprowadzenia polskiego repertuaru współczesnego do programu ważnych petersburskich festiwali. Promował polską kulturę muzyczną podczas licznych wystąpień w mediach. Dzięki niemu polska muzyka włączana była do repertuaru jego uczniów. Z polskim środowiskiem muzycznym starał się podtrzymywać ścisłe relacje. Szczególne więzy twórczej przyjaźni łączyły go z podobnie myślącym o muzyce jego rówieśnikiem, K. Pendereckim, który wielokrotnie bywał nad Newą przy okazji wykonań swoich utworów.
Wielką fascynacją muzyczną Słonimskiego jeszcze na etapie edukacji szkolnej był Fryderyk Chopin (1810–1849). Młody muzyk doskonalił umiejętności pianistyczne, grając walce wielkiego Fryderyka. Do ostatnich lat zachował wysokie umiejętności gry na fortepianie. Legenda głosi, że w każdym momencie mógł wykonać z pamięci wszystkie nokturny Chopina. W Roku Chopinowskim 2010 r. zniesmaczony brakiem nowych rosyjskich opracowań, sam napisał i opublikował wnikliwy szkic zatytułowany О новаторстве Шопена [O nowatorstwie Chopina], który przeplatał refleksjami natury ogólnej. Przypominał, w wymiarze historycznym i współczesnym, o ogromnej renomie dziedzictwa Chopina wśród całej rzeszy rosyjskich miłośników muzyki, pianistów, kompozytorów, ale także ludzi pióra. Podkreślał: „w ciągu 200 lat, które minęły od daty urodzenia muzyka, w ciągu 180 lat nieprzerwanego wzrostu jego popularności dziesiątki i setki milionów ludzi we wszystkich cywilizowanych krajach świata odczuwają gorące uwielbienie do wiecznie młodej muzyki Chopina. […] Wiecznie młoda sztuka Chopina – to szlachetne muzyczne serce Polski. Muza Chopina młodnieje w ciągu 180 lat coraz bardziej i bardziej. Dusze ludzi wielu pokoleń, w ciągu dwóch ostatnich stuleci doświadczone płomieniem strasznych wojen i terroru, świadectwami bezgranicznych wzlotów i upadków natury ludzkiej ogrzewa ona nieśmiertelnym serdecznym ciepłem” (C. Слонимский, О новаторстве Шопена, Санкт-Петербург, s. 15). W 2004 r. przed jednym z koncertów muzyki Chopina w Filharmonii Petersburskiej podczas wystąpienia wyakcentował: „kochać muzykę danego kompozytora to szanować jego kulturę i jego naród. Niech żyje Polska!”.
To, że obecnie w Petersburgu muzyka Chopina jest stale obecna, brzmi w szkołach muzycznych, w konserwatorium, w salach koncertowych, jest tworzywem dla nieoczywistych nowoczesnych aranżacji, to w dużej mierze zasługa Słonimskiego. Jest w mieście nad Newą cała plejada dobrych pianistów, którzy znają całą twórczość Chopina i grają jego utwory na pamięć, bez partytury.
Nie było dziełem przypadku, że Słonimski został honorowym przewodniczącym powołanego w kwietniu 2001 r. Petersburskiego Towarzystwa Muzyczno-Oświatowego im. Fryderyka Chopina, kierowanego przez pianistkę i pedagożkę Wandę Andrzejewską (ur. 1943). Wspierał je swoim autorytetem, wiedzą i co niemniej ważne – kontaktami w świecie muzycznym. Organizacja ta, której celem statutowym jest „propagowanie polskiej kultury muzycznej w Rosji”, powstała i ukonstytuowała się przy jego znaczącym udziale; jego osobisty autorytet sprawił, że w poczet jej członków weszło grono znakomitych przedstawicieli miejscowego środowiska muzycznego.
Przywiązanie do polskiej kultury zaowocowało jego aktywnym poparciem dla wielu polonijnych inicjatyw w Petersburgu, zwłaszcza dla muzycznej działalności Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowego „Polonia”. Stale wspierał też swoim autorytetem, ale także osobistym przykładem i udziałem, działania polskiej misji dyplomatyczno-konsularnej nad Newą, m.in. dzięki swoim recitalom.
Ostatnim akordem jego twórczych związków z Polską było skomponowanie w 2018 r. poematu symfonicznego „poświęconego stuleciu niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej” pod tytułem Odrodzenie i triumf (partyturę opublikowało petersburskie Wydawnictwo „Kompozytor”). Był to niezwykły dar dla naszej kultury. W utworze bardzo wyraźnie zabrzmiały polskie motywy ludowe i muzyka współczesna. Uroczyste premierowe wykonanie odbyło się 28 października 2018 r. w Sali Koncertowej Teatru Maryjskiego z okazji zbliżającego się polskiego święta narodowego. Współorganizatorami wydarzenia był Konsulat Generalny RP w Sankt Petersburgu oraz Instytut Polski w Sankt Petersburgu. Orkiestrą symfoniczną Petersburskiego Konserwatorium dyrygował jego rektor Aleksiej N. Wasiljew. Przy fortepianie zasiadł prof. dr hab. Paweł Zawadzki z Akademii Muzycznej im. Karola Lipińskiego we Wrocławiu, który grał także utwory Witolda Maliszewskiego (1873–1939) i W. Lutosławskiego, tak bliskich Słonimskiemu.
Kompozytor już jako człowiek dojrzały czuł potrzebę dzielenia się na piśmie swoimi przemyśleniami, doświadczeniem życiowym i profesjonalnym mistrzostwem. W formie publikacji książkowych zostały wydane: Бурлески, элегии, дифирамбы в презренной прозе [Burleski, elegie, dytyramby w lichej prozie] (2000); Мысли о композиторском ремесле, [Myśli o rzemiośle kompozytorskim] (2006); Свободный диссонанс. Очерки о русской музыке [Wolny dysonans. Szkice o rosyjskiej muzyce] (2004); Практическая гармония. Учебное пособие [Praktyczna harmonia. Podręcznik] (2005); О новаторстве Шопена. К 200-летию со дня рождения [O nowatorstwie Chopina. Z okazji 200-lecia urodzin] (2010); Творческий облик Листа: взгляд из XXI в. [Twórcze oblicze Liszta: spojrzenie z XXI w.] (2010); Заметки о композиторских школах Петербурга XX века. К 150-летию Петербургской консерватории [Uwagi o kompozytorskich szkołach Petersburga XX w. Z okazji 150-lecia Petersburskiego Konserwatorium] (2012); Раздумья о третьем авангарде и путях современной музыки (заметки композитора) [Rozmyślania o trzeciej awangardzie i drogach muzyki współczesnej (uwagi kompozytora)] (2014); Парадоксы в современной музыке и в современной жизни [Paradoksy współczesnej muzyki i paradoksy współczesnego życia] (2017); Мелодика. Основы практического курса [Melodyka. Podstawy praktycznego kursu] (2018).
Kolejom jego życia i dorobkowi twórczemu poświęcono kilka książek (m.in. Tatiany Zajcewej Композитор Сергей Слонимский. Портрет петербуржца [Kompozytor Siergiej Słonimski. Portret Petersburżanina], 2009; Сергей Слонимский – собеседник [Siergiej Słonimski – rozmówca], red. J. Dolinskaja, 2015; Jeleny Dolinskiej Музыкальная галактика Сергея Слонимского [Muzyczna galaktyka Siergieja Słonimskiego], 2018), mnóstwo artykułów, prac dyplomowych i opracowań naukowych, haseł w encyklopediach i filmów dokumentalnych (m.in. Сергей Слонимский – портрет на фоне эпох [Siergiej Słonimski – portret na tle epok], 2022).
Adresy zamieszkania posiadał dwa: pierwszy to narożna kamienica czynszowa przy ul. Marata [Марата ул.] 3, w której rodzice mieszkali od 1927 r. W 1934 r. rodzina przeprowadziła się na nab. kanału Gribojedowa [Грибоедова кан. наб.] 9, gdzie zamieszkała na trzecim piętrze domu specjalnie wówczas nadbudowanego dla literatów, żartobliwie zwanego „wieżowcem pisarzy”. Tu kompozytor mieszkał do swoich ostatnich dni. Letnie miesiące spędzał na daczy Związku Kompozytorów w podpetersburskim Komarowie.
Słonimski był żonaty z Raisą Nikołajewną Zankisową (ur. 1948), muzykolożką, profesor nauk pedagogicznych, wykładowczynią Petersburskiego Państwowego Instytutu Kultury, autorką m.in. podręcznika – zbioru ćwiczeń Сольфеджио на материале музыки С. Слонимского [Solfeż na materiale muzyki S. Słonimskiego] (Санкт-Петербург, 2016). Z tego związku urodziło się dwoje dzieci: Marianna (ur. 1987) i Aleksander (ur. 1989).
Zmarł w Sankt Petersburgu 9 lutego 2020 r. i zgodnie ze swoją wolą spoczął w pobliżu grobu rodziców na cmentarzu w Komarowie [Комаровское поселковое кладбище], tym samym, który kryje szczątki Achmatowej, pisarza i eseisty Daniła A. Granina (1919–2017) oraz aktorki i pisarki Tamary Pietkiewicz (1920–2017). Trzy i pół roku później, 10 września 2023 r., na jego mogile został odsłonięty pomnik. Płyta nagrobna w formie steli z jasnoszarego granitu autorstwa artysty prof. Nikity P. Fomina (ur. 1949) jest rzeźbiarską interpretacją motywów klawiatury fortepianu i teatralnej kurtyny, nawiązując tym samym do dwóch zasadniczych dziedzin twórczej działalności maestra – pianistyki i kompozycji.
Był laureatem wielu nagród i wyróżnień, w tym państwowych, rosyjskich, polskich, międzynarodowych i petersburskich, m.in. był kawalerem rosyjskich Orderu „Za zasługi dla Ojczyzny” IV kl. (2008) i Orderu Honoru (2017), laureatem I nagrody władz Sankt Petersburga, miał tytuł Ludowego Artysty Rosji i odznaczenie „Pamięci 300-lecia Sankt Petersburga” (2003). Został również uhonorowany Międzynarodową Nagrodą „Bałtycka Gwiazda” za wzmacnianie kontaktów i więzi kulturalnych krajów regionu Morza Bałtyckiego (2009, w tej samej edycji co reżyser Krzysztof Zanussi), a także: Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (2003), przyznawanym przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2011) oraz medalem Człowiek Dialogu wręczonym z okazji 30-lecia Instytutu Polskiego w Moskwie (2018).
Bibliografia:
Слонимский Сергей Михайлович, w: Słonimski Siergiej Michajłowicz, w: Большая российская энциклопедия, https://bigenc.ru/c/slonimskii-sergei-mikhailovich-17419c [dostęp: 11 VI 2024]; Encyklopedia muzyczna PWM, t. 9: Część biograficzna, red. E. Dziębowska, Kraków 2007, s. 298–299; Słonimski Siergiej Michajłowicz, w: Encyklopedia muzyki polskiej, red. A. Chodkowski, Warszawa 2006, s. 812; Fryderyk Chopin w oczach Rosjan. Antologia, oprac. G. Wiśniewski, Warszawa 2010; Kompozytorzy polscy 1918–2000, t. 2: Biogramy, Gdańsk–Warszawa 2005; J. Kumaniecka, Saga rodu Słonimskich, Warszawa 2003; Rozmowa z Siergiejem Słonimskim, „Ruch Muzyczny” 2002, nr 16–17, s. 33–35, przedruk Opery o władzy. Rozmowa z Siergiejem Słonimskim, w: G. Wiśniewski, Od Puszkina do Michałkowa. Muzy stolic Rosji, Warszawa 2003, s. 119–123; N. Slonimsky, Słuch absolutny, Kraków 1996; A. Słonimski, Alfabet wspomnień, Warszawa 1975, s. 204–216 (Saga rodu Słonimskich); tenże, Kroniki tygodniowe. T. 2: 1932–1935, Warszawa 2001; tenże, Moja podróż do Rosji, Warszawa 1997; M. Słonimski, Warszawa, Warszawa 2013; М. Слонимский, Книга воспоминаний, Москва–Ленинград 1966; C. Слонимский, Бурлески, элегии, дифирамбы в презренной прозе, Санкт-Петербург 2019; tenże, О новаторстве Шопена. К 200-летию со дня рождения, Санкт-Петербург 2010; S. Słonimski, Odrodzenie i triumf. Poemat symfoniczny poświęcony stuleciu niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej (2018), Partytura; tenże, Восхождение и триумф. Симфоническая поэма. Посвящается столетию независимости Республики Полъша (2018) Партитура, Санкт-Петербург 2018; G. Wiśniewski, Polskie drogi w Petersburgu. Świacki, Słonimski, Britaniszski, Koczergin, Warszawa 2014, s. 25–58; Т. Зайцева, Композитор Сергей Слонимский. Портрет петербуржца, Санкт-Петербург 2009; E. Ziółkowska, Polski Petersburg literacki. Od Niemcewicza do Mrożka, Warszawa–Sankt Petersburg 2017, s. 148–155.
Urodził się 12 sierpnia 1932 r. w Leningradzie. Był synem Michaiła L. Słonimskiego (1897–1972) i pochodzącej z Kobrynia (obw. brzeski, Białoruś) Idy I. Kapłan-Ingiel, z wykształcenia fizjolożki (1903–1999). Jego ojciec był cenionym prozaikiem, członkiem grupy literackiej Bracia Serafiońscy [Серапионовы братья], autorem siedmiu powieści (w tym tłumaczonych na jęz. polski Inżynierów [Инженеры, 1950] i Rodziny Ławrowów [Лавровы, 1926, 1953]), także nowel, opowiadań i wspomnień [Книга воспоминаний, 1966]. Pełnił kierownicze funkcje w Związku Pisarzy ZSRR, w tym w oddziale leningradzkim, którego był prezesem w latach 1929–1932. Debiutował w 1914 r., w 1922 r. ukazał się zbiór opowiadań jego autorstwa pt. Шестой стрелковый [Szósty strzelecki]. Akcja dwóch z nich: „Warszawa” oraz „Sztabskapitan Rotczenko” toczy się na ziemiach polskich latem 1915 r. i nawiązuje do wydarzeń I wojny światowej.
Wśród przodków Siergieja Słonimskiego byli: jego prapradziadek Abraham Stern (1769–1842) – uczony, twórca pierwszej maszyny do liczenia, członek Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, pradziadek Chaim Zelig Słonimski (1810–1904) – urodzony w Warszawie, także wynalazca, przy tym matematyk i astronom, oraz dziadek Leonid (Ludwik) Słonimski (1850–1918) – dziennikarz, publicysta, autor książek w zakresie prawa i ekonomii. Stryjecznym bratem ojca kompozytora, Michaiła, był Antoni Słonimski (1895–1976) – pisarz, publicysta, satyryk, członek grupy poetyckiej Skamander. Do grona krewnych należeli też wybitny amerykański pianista, dyrygent, kompozytor i muzykolog Nicolas Slonimsky (1894–1995) oraz mieszkający we Francji Piotr Słonimski (1922–2009) – genetyk.
Od najwcześniejszych lat Słonimski wzrastał w kręgu petersburskiej elity twórczej, w środowisku pisarzy. Z otoczenia ojca szczególny wpływ na przyszłego kompozytora mieli dramatopisarze i scenarzyści Jewgienij L. Szwarc (1896–1958) i Michaił M. Zoszczenko (1894–1958). W jego życiu literatura była obecna od dzieciństwa również ze względu na więzy dalszego pokrewieństwa, które łączyły rodzinę Słonimskich z poetami Aleksandrem S. Puszkinem (1799–1837) i Osipem E. Mandelsztamem (1891–1938). Trwale go to ukształtowało i znalazło odzwierciedlenie w twórczości. Był oczytany, zamiłowanie do lektury towarzyszyło mu przez całe życie. Ale to nie literatura, a muzyka stała się jego pasją, życiowym przeznaczeniem. Jako dziecko zafascynowany światem dźwięków wierszyków nie recytował, lecz przekształcał w piosenki. W wieku dojrzałym stwierdził, że „nigdy nie czytał wierszy na głos, ale bardzo lubił je śpiewać” i to nie tylko lirykę Michaiła J. Lermontowa (1814–1841), Aleksandra A. Błoka (1880–1921) czy Siergieja A. Jesienina (1895–1925), ale nawet monolog Hamleta. Do rodzinnej legendy Słonimskich przeszła historia, gdy jako ośmiolatek po powrocie z teatru, gdzie oglądał Czerwonego kapturka ułożył melodie do piosenek lisa, zajęcy i wilka. Wówczas też skomponował romans Nocowała chmurka złotowłosa do wiersza Lermontowa Głaz. Podczas wojny utwór ten został wyemitowany przez radio.
Słonimski zyskał gruntowne wykształcenie muzyczne. Początkowo była to edukacja domowa pod kierunkiem pianistki, znakomitej pedagożki Anny D. Artobolewskiej (1905–1988). Następnie od września 1939 r. do maja 1941 r. uczył się w szkole muzycznej rejonu piotrogrodzkiego. Po napaści Niemiec na ZSRR, miał wówczas niecałe 9 lat, wyjechał wraz z matką pod Ural. W roku szkolnym 1942/1943 uczył się w Permie (wówczas Mołotow), w dwóch szkołach: ogólnokształcącej i muzycznej. Jesienią 1943 r. rodzina Słonimskich przeniosła się do Moskwy. Tam do maja 1945 r. kształcił się w Centralnej Szkole Muzycznej przy Moskiewskim Konserwatorium w klasach kompozycji i fortepianu. Po powrocie do Leningradu w latach 1945–1950 kontynuował naukę na obydwu kierunkach w dziesięcioletniej Średniej Specjalistycznej Szkole Muzycznej przy Leningradzkim Państwowym Konserwatorium im. Nikołaja Rimskiego-Korsakowa. Na uczelni tej w latach 1950–1956 studiował obie specjalności – na wydziałach kompozycji i fortepianu.
Z Petersburskim Konserwatorium związał całe swoje długie życie zawodowe. Wykładowcą został w 1956 r., aspiranturę ukończył w 1958 r., w 1976 r. uzyskał tytuł profesora. W 1963 r. obronił pracę doktorską pt. Черты симфонизма Сергея Прокофьева и тематизм первых частей его симфоний [Granice symfonizmu Siergieja Prokofiewa i tematyzm pierwszych części jego symfonii]. W 1964 r. na podstawie dysertacji wydał zawierającą szczegółową analizę utworów monografię Симфонии Прокофьева. Опыт исследования [Symfonie Prokofiewa. Doświadczenie badawcze]. W latach 1976–2008 był profesorem Katedry Kompozycji, natomiast od 2008 r. do niemal ostatnich dni – Katedry Specjalnej Kompozycji i Improwizacji.
Podczas studiów w coraz większym stopniu łączył ścieżkę naukową z twórczością kompozytorską, która z czasem wysunęła się na pierwszy plan. Komponował od dziecka. Jeszcze podczas nauki szkolnej powstało wiele jego utworów, w tym suita dla orkiestry „Bajka o carównie żabie” i „Sonata na skrzypce z fortepianem”. Już w pełni dojrzałe kompozycje powstały w latach 50. XX w. Było to kilkadziesiąt utworów instrumentalnych i chóralnych, preludia, suity, pieśni i romanse, w tym koncert na skrzypce z orkiestrą, sonet Szekspira na głos, flet i fortepian i inne. Nie była to łatwa droga, tym bardziej że początki jego działalności przypadły na czasy stalinowskiego reżimu. Wkrótce po powrocie rodziny Słonimskich do Leningradu, w 1946 r. jego ojciec, Michaił, w związku z dyrektywą Komitetu Centralnego WKP(b) „O czasopismach «Zwiezda» i «Leningrad»”, która uderzała w Achmatową i Zoszczenkę, także znalazł się na cenzurowanym. Nie bez znaczenia był fakt, że jeszcze w latach 30. XX w., pełniąc ważne funkcje w Związku Pisarzy, niejednokrotnie wstawiał się za represjonowanymi kolegami, co doprowadziło do czasowego zakazu druku jego utworów. Z kolei rozporządzenie KC WKP(b) z 1948 r. zwrócone przeciwko Związkowi Radzieckich Kompozytorów uznanemu za „rozsadnik formalistycznego, antyludowego kierunku w muzyce współczesnej” (opublikowane w „Prawdzie” z 11 lutego 1948 r.), de facto zabraniało wzorować się na tak mu bliskich odkryciach stylistycznych Siergieja S. Prokofiewa (1891–1953) i Dymitra Szostakowicza (1906–1975).
Pod koniec lat 50. XX w. pojawiły się utwory, które Słonimskiemu pozwoliły zaistnieć na głównych scenach koncertowych Leningradu. W 1957 r. roku odbyła się premiera jego pierwszego utworu symfonicznego Карнавальная увертюра [Uwertura karnawałowa]. Zaraz potem nastąpił znaczący debiut. Symfonia nr 1, którą napisał, mając zaledwie 26 lat, początkowo spotkała się wprawdzie z druzgocącą krytyką leningradzkiego Związku Kompozytorów, ale w 1958 r. wykonana została w Sali Wielkiej Leningradzkiej Filharmonii. Rok później ugruntował swoją pozycję cyklem wokalnym Песни вольницы [Pieśni Wolnicy], inspirowanym rosyjskimi pieśniami ludowymi. Słonimski brał wówczas udział w licznych wyprawach folklorystycznych, co znalazło odzwierciedlenie w jego kompozycjach i cyklach wykładów. Kultura ludowa, zresztą nie tylko rosyjska, stała się dla niego jednym z ważniejszych źródeł inspiracji, czym wpisał się w nurt neofolkloryzmu.
W latach 60. XX w. powstało wiele jego utworów na tyle znaczących, że zaliczany jest do czołówki rosyjskich „szestidiesiatników” w sferze muzyki. Ich twórczość przypadła na okres poststalinowskiej odwilży. Kompozycje Słonimskiego tego czasu to muzyka na poszczególne instrumenty (skrzypce, organy, harfę, wiolonczelę), Concerto buffo [Концерт-буфф] na orkiestrę kameralną i kolejne inspiracje literackie, m.in.: kantata Голос из хора [Głos z chóru] (1963) do wierszy A. Błoka i cykl Польские строфы [Polskie strofy] do poezji A. Słonimskiego. W latach 1965–1967 powstał „muzyczny dramat” czerpiący z folkloru rosyjskiej wsi, pt. Виринея [Wiryneja] – pierwsza opera Słonimskiego.
To w ciągu tych dwóch pierwszych dziesięcioleci, w latach 50. i 60., Słonimski wypracował swój indywidualny język muzyczny, zmierzył się z charakterystycznymi dla niego także później gatunkami, kierunkami stylistycznymi, źródłami inspiracji, tematami. Ukształtowało się wtedy jego pojmowanie istoty muzyki oraz roli kompozytora. Dały o sobie znać zasadnicze, właściwe jego twórczości rysy – wszechstronność i nowatorstwo. Kolejne dziesięciolecia przyniosły wielowątkowe konsekwentne ich rozwijanie, przy tym nie bez śmiałych, nieoczekiwanych zwrotów i modyfikacji. Otwarty na wszelkie nowości, starał się pozostawać w kręgu współczesnej muzyki zachodnioeuropejskiej, w tym autorstwa uznawanych w ZSRR za „formalistów” Gustava Mahlera (1860–1911) i Arnolda Schönberga (1874–1951) czy Iannisa Xenakisa (1922–2001).
Począwszy od lat 70. XX w. w twórczości Słonimskiego zasadniczą rolę odgrywały wielkie formy muzyczne, przede wszystkim symfonie i opery, również balety. To w nich w sposób najbardziej charakterystyczny przejawiał swój styl kompozytorski, ale też światopogląd. W warstwie fabularnej najchętniej sięgał do światowej klasyki literackiej, szczególnie do antyku, średniowiecza, także historii dawnej Rusi. Dzieła Dantego Alighieri (1265–1321) czy Williama Shakespeare’a (1564–1616) w zamyśle stawały się tworzywem do opowieści o współczesności, obszarem niezgody.
Jego symfonie to swego rodzaju spowiedź, muzyczne świadectwo człowieka o trudnym czasie, gorzkie rozważania na temat tragicznych losów narodu i kraju, w którym przyszło mu żyć. Zawartą w nich refleksję nie bez ironii nazwał „Fantastyczną symfonią swoich czasów”, w której „skazane na zgubę człowieczeństwo i zwycięska pospolitość tańczą na trupach i kościach”. Skomponował ich w sumie 34. Po przykrych doświadczeniach z 1. Symfonią, premiera napisanej 20 lat później Symfonii nr 2 nastąpiła dopiero w 1979 r. Włączył do niej elementy muzyki rockowej, czym wzburzył środowisko krytyków. W latach 80. XX w. powstało kolejnych siedem symfonii, przy czym Symfonię nr 4 z 1982 r. kompozytor dedykował swojemu ojcu, a nr 5 – miastu Samara. Symfonia nr 9 z 1987 r. była krokiem w lata 90. XX w. Symfonię nr 10 odwołującą się do Dantego, zatytułowaną Круги ада [Kręgi piekła], niekanonicznie złożoną z dziewięciu części, poświęcił „wszystkim żyjącym i umierającym w Rosji”. Następne symfonie to już lata dwutysięczne. Symfonię nr 11 z 2004 r. zadedykował współpracującemu z nim znanemu artyście rzeźbiarzowi Michaiłowi Szemiakinowi. Był to czas twórczego przyspieszenia, np. latem 2009 r. Słonimski potrafił napisać aż cztery symfonie. W Symfonii nr 21 (Из «Фауста» Гёте) kolejny raz sięgnął do wielkiej literatury europejskiej, tym razem Fausta Johanna Wolfganga Goethego (1749–1832). Ostatnia, nr 34, której część pierwsza nosi tytuł „Elegia”, czwarta zaś „Pieśń pożegnalna”, wyszła drukiem na rok przed śmiercią kompozytora. Autor nie dożył jej wykonania. Zabrzmiała w Samarze w ramach obchodów 90-lecia urodzin maestra we wrześniu 2022 r.
Słonimski jest autorem ośmiu oper, po „Wirynei” kolejnymi były: Мастер и Маргарита [Mistrz i Małgorzata] – opera kameralna powstała w latach 1970–1972 według powieści Michaiła A. Bułhakowa (1891–1940) i opera balladowa Мария Стюарт [Maria Stuart] napisana pomiędzy 1978 a 1980 r. W latach 90. XX w. powstały trzy opery: w 1991 r. został ukończony Гамлет [Hamlet. Dramma per musica w trzech aktach według tragedii Szekspira], poświęcony pamięci ojca kompozytora, wystawiony w 1993 r. w Krasnojarsku, w 1995 r. Видения Иоанна Грозного [Widzenia Iwana Groźnego. Rosyjska tragedia w 14 widzeniach z trzema epilogami i uwerturą] (premiera 1999 r. w Samarze) oraz Царь Иксион [Car Iksion] – opera kameralna, według antycznego mitu i tragedii Innokientija F. Annienskiego (1855–1909). Zwieńczeniem twórczości operowej Słonimskiego były: Король Лир [Król Lear] z 2001 r. (premiera w 2016 r. w Moskwie i w Petersburgu w Teatrze Ermitażowym) oraz Антигона [Antygona] z 2006 r., oratoryjna opera według tragedii Sofoklesa (ok. 496–406 p.n.e.) – premiera w 2008 r. w Sali Akademickiej Kapeli, w inscenizacji Aleksandra N. Sokurowa (ur. 1951). W utworach tych w warstwie narracyjnej dominuje jego „główny życiowy temat” – człowiek wobec mechanizmów władzy, motywy związane z sytuacją jednostki i zbiorowości, istoty ludzkiej w zderzeniu z tyranią i ze zniewoleniem. Problematyka ta była na tyle bliska kompozytorowi, że w przypadku ostatnich trzech oper, czyli „Cara Iksiona”, „Króla Leara” i „Antygony” Słonimski jest autorem nie tylko muzyki, ale też librett. Był także współtwórcą libretta do „Hamleta”, będącego własną interpretacją szekspirowskiej tragedii, wraz ze znanym petersburskim historykiem, prozaikem i publicystą Jakowem A. Gordinem (ur. 1935), który napisał też libretta do „Marii Stuart” oraz „Widzeń Iwana Groźnego” (na podstawie dokumentów z XVI w.).
Debiutanckim baletem Słonimskiego był Икар [Ikar] z 1970 r. Libretto nawiązujące do antycznego mitu napisał Jurij Słonimski. Prapremiera miała miejsce w Moskwie w roku następnym. W latach 70. XX w. pokazał go także Teatr Opery i Baletu im. Kirowa w Leningradzie (obecnie Teatr Maryjski). Kolejny balet kompozytora to powstała ponad 30 lat później, w 2001 r. Принцесса Пирлипат [Księżniczka Pirlipata], autorem libretta na podstawie Ernsta Theodora Amadeusa Hoffmanna (1776–1822) był emigracyjny malarz i rzeźbiarz Michaił M. Szemiakin (ur. 1943). Wystawiona została w Petersburgu w 2003 r. Rok później powstała jej rozbudowana wersja tych samych autorów, zatytułowana Волшебный орех [Czarodziejski orzech]. Był to trzeci, a zarazem ostatni balet Słonimskiego. Po raz pierwszy wystawiony został w Petersburgu w Teatrze Maryjskim wiosną 2005 r.
Dorobek kompozytorski Słonimskiego jest imponujący, zarówno ze względu na skalę, jak i na wszechstronność stylów i gatunków muzycznych. Jego dziełem jest blisko 250 utworów instrumentalnych i wokalnych, dziesiątki utworów orkiestrowych, kameralno-instrumentalnych, fortepianowych, organowych, chóralnych, romansów. Tworzył muzykę teatralną (m.in. we współpracy z Wielkim Teatrem Dramatycznym) i filmową (Перед судом истории [Przed sądem historii], 1965; Республика ШКИД [Republika Szkid], 1966; Интервенция [Interwencja], 1968, i inne). O jego wielkości jako kompozytora w sposób szczególny świadczy „Requiem” dla solistów, chóru mieszanego i orkiestry symfonicznej w 14 częściach (2003), które wpisało się w wielowiekową europejską tradycję tej formy. Tworzył nie tylko muzykę poważną, do legendy przeszły jego melodie do piosenek filmowych śpiewanych przez Władimira S. Wysockiego (1938–1980) oraz dziecięcych, jak np. „Kot ma cztery łapy”. Przez całe życie towarzyszyła mu niezwykła pasja, wewnętrzny przymus tworzenia, który z biegiem lat się nasilał. Pod koniec życia nowe kompozycje powstawały w zawrotnym tempie.
Był wielką indywidualnością twórczą, jednym z bardziej interesujących kompozytorów drugiej połowy XX i początków XXI w., uznawanym za czołowego radzieckiego twórcę muzyki awangardowej, ale też ważnego dla współczesnej rosyjskiej kultury muzycznej. Wprawdzie nie stronił od muzyki z ducha klasycznej, opartej na tradycji, ale przede wszystkim był nowatorem. Jego żywiołem były eksperymenty muzyczne, nowoczesne techniki kompozycyjne. Stosował własne rozwiązania, aleatoryzm, niekonwencjonalny zapis nutowy, do utworów włączał nawet elementy muzyki elektronicznej. Przy tym nie chodziło mu wyłącznie o zabiegi czysto formalne. Był to raczej szczególny rodzaj wrażliwości, swego rodzaju manifest swobody twórczej. Muzykę traktował bowiem jako przesłanie. Był niezwykle wyczulony na bieżący bieg wydarzeń. Stylistyka Słonimskiego niekiedy określana jest mianem „romantyzmu sumarycznego”, zakorzenionego co prawda w przeszłości, ale przefiltrowanej przez doświadczenia XX wieku, swoisty komentarz do czasu teraźniejszego.
Do każdej formy muzycznej miał własne podejście, odporny na mody i obowiązujące tendencje pozostawał wierny awangardzie. Chociaż miał świadomość, że uprawianie tego rodzaju twórczości nie było przez władze dobrze widziane, pozostawał twórcą osobnym, niemieszczącym się w oficjalnym nurcie. Przejawiało się to na przykład w jego utworach wokalnych pisanych do wierszy poetów niepokornych: Anny A. Achmatowej (1889–1966), S. Jesienina, O. Mandelsztama. Jako pierwszy, w 1971 r. wziął na swój warsztat muzyczny awangardowe utwory Daniiła I. Charmsa (właśc. Juwaczow, 1905–1942).
W początkach lat 70. XX w. Słonimski zderzył się z wymierzoną w niego państwową cenzurą. Poddawany był ostrej krytyce. I tak na przykład początkowo Ministerstwo Kultury zaatakowało jego balet „Ikar”. Dzięki wstawiennictwu Szostakowicza balet trafił na scenę i był wielokrotnie wystawiany. Czynniki partyjne, nie bez udziału środowiska kompozytorów, wydały zakaz publicznego wykonywania opery „Mistrz i Małgorzata”. W 1972 r. doszło jedynie do prezentacji koncertowej pierwszego aktu opery. Rękopis utworu Słonimski trzymał poza domem w obawie przed konfiskatą. Opera została wykonana dopiero po 17 latach, w 1989 r., na fali pieriestrojki, w wersji orkiestrowej w Sali Wielkiej Konserwatorium Moskiewskiego i Sali Wielkiej Filharmonii Leningradzkiej. W wersji scenicznej jej część wystawiona została dopiero w 1991 r. Początkowo krytykowana, z sukcesem reprezentowała współczesną muzykę rosyjską na EXPO-2000 w Hanowerze. Pierwsze pełne wykonanie tej opery w Rosji miało miejsce w Teatrze Opery i Baletu w Samarze dopiero w październiku 2023 r.
Postawa Słonimskiego wyrażała się w wyborach zarówno artystycznych, jak i życiowych. Mimo silnej presji nie wstąpił do KPZR, tłumacząc, że jego „system nerwowy nie pozwala na podporządkowanie się większości”. Z drugiej strony z pełnym przekonaniem nie zdecydował się na emigrację, na opuszczenie rodzinnego miasta na stałe. Jego postawa nie pozostała oczywiście bez konsekwencji. W pewnym momencie nad kompozytorem zawisło niebezpieczeństwo wydalenia z konserwatorium. Szczęśliwie do tego nie doszło.
Był nie tylko znakomitym kompozytorem i pianistą, lecz także wnikliwym muzykologiem. Poza wczesnym opracowaniem o Prokofiewie pisał o Robercie Schumannie (1810–1856), G. Mahlerze, Igorze F. Strawińskim (1882–1971), Szostakowiczu, Modeście P. Musorgskim (1839–1881), Nikołaju A. Rimskim-Korsakowie (1844–1908), Miliju A. Bałakiriewie (1837–1910) i Michaile I. Glince (1804–1857). Znany był z ostrych polemicznych wypowiedzi na temat muzyki współczesnej.
Jego utwory wykonywano w ZSRR, następnie w krajach b. ZSRR, samej Rosji i poza jej granicami, m.in. w Wielkiej Brytanii, Niemczech, Izraelu, we Włoszech, w Japonii. Jako autor był w Warszawie, Sofii, Pradze, Brnie, Lipsku, Turynie, Hanowerze, Jerozolimie, Nowym Jorku, gdzie w 2010 r. brał udział w festiwalu muzyki krajów Europy Wschodniej Wall to Wall. Podróżować nie lubił. Petersburski inteligent z dziada pradziada, lokalny patriota, był silnie związany z rodzinnym miastem. Mieszkał w nim niemal przez całe życie (poza czteroletnim okresem wojennym). Miasto nad Newą było jego domem, a zarazem małą ojczyzną. Kulturalna stolica uformowała go duchowo, wywarła znaczący wpływ na jego rozumienie i odczuwanie świata, kształtowała muzyczną wyobraźnię. Biografka Słonimskiego Tatiana Zajcewa zaznacza: „Petersburg inicjował wyobrażone i realne spotkania z tymi, kto tu żył, tworzył i tworzy, kto stał się współautorem, czyje wiersze, jak w dzieciństwie, ale na całkiem innym poziomie mistrzostwa – wyśpiewywał Słonimski. Dzierżawin [Gawrił R. Dierżawin, 1743–1816] i Puszkin, Lermontow i Błok, Achmatowa i Mandelsztam, Rejn [Jewgienij B., ur. 1935] i Kuszner [Aleksandr S., ur. 1936] – to dalece niepełny rejestr tych, dzięki którym przymioty Petersburga mnożyły się i rozkwitały nowymi barwami w muzyce Słonimskiego, zespolonej z poetyckim słowem. […] W rezultacie narodził się artysta ze «światową wrażliwością», z maksymalnie szeroką amplitudą stylów. Najważniejsze: w Petersburgu Słonimski stał się Słonimskim, który potrafił przyswoić dosłownie każdy język potrzebny mu do stworzenia tej czy innej wyobrażonej rzeczywistości, a jednocześnie pozostać sobą. Ten proteuszowy dar upodabnia go do wielu twórców, których artystyczną ojczyzną był Petersburg. Wystarczy wspomnieć Puszkina albo Strawińskiego, albo wiersze ulubionego przez Słonimskiego petersburżanina Błoka…” (Т. Зайцева, Композитор Сергей Слонимский, Санкт-Петербург 2009, s. 11–12).
Świadectwem głębokiej więzi Słonimskiego z miastem nad Newą jest jego twórczość. W sposób bezpośredni „petersburski temat” zaistniał w skomponowanej w 1983 r. „Pieśni o Leningradzie” czy też poemacie symfonicznym z 1995 r. Петербургские видения [Petersburskie wizje] na podstawie Biednych ludzi Fiodora M. Dostojewskiego (1821–1881). Słonimski jest autorem muzyki do hymnu Światowego Klubu Petersburżan granego m.in. podczas ceremonii przyjmowania nowych członków. W Petersburgu miały miejsce prawykonania wielu utworów kompozytora, niektóre pośmiertnie (np. premiera Symfonii nr 26 odbyła się w Sali Wielkiej Petersburskiej Filharmonii 9 lutego 2024 r.).
Muzyka maestra obecna jest w północnej stolicy w różnoraki sposób. Jego utwory wykonywane były i są na petersburskich festiwalach: Leningradzka wiosna, Białe noce, Petersburska wiosna muzyczna, Gwiazdy białych nocy, koncertach z cyklu Charms – projekt”. Od początku lat dwutysięcznych w Petersburgu odbywają się festiwale poświęcone kompozytorowi: Muzyka Słonimskiego, Imiona Petersburga. Siergiej Słonimski, Petersburski renesans Siergieja Słonimskiego. Od 2001 r. otwarty konkurs Maleńki pianista kompozytor. Gramy Słonimskiego organizuje jego żona, Raisa Słonimska. W 2017 r. powstało Międzynarodowe Centrum Współczesnej Muzyki Klasycznej im. S. M. Słonimskiego, które we współpracy z centrum „reMusic” powołało do życia kompozytorski Konkurs imienia S. M. Słonimskiego z udziałem międzynarodowego jury.
Słonimski nie stronił od działalności społecznej, popularyzatorskiej, edukacyjnej. Był członkiem m.in. Związku Kompozytorów, Rosyjskiej Akademii Edukacji, Międzynarodowego Klubu Petersburżan. W leningradzkim oddziale Związku Kompozytorów od 1963 r. przewodniczył sekcji teatru muzycznego i od 1996 r. sekcji folkloru. Aktywnie zajmował się popularyzacją muzyki, wygłaszał odczyty, wykłady, prelekcje, wypowiadał się w audycjach radiowych i programach telewizyjnych. W latach 1990–1999 brał udział w pracach Fundacji im. Dmitrija Lichaczowa, dla której prowadził comiesięczne wieczory muzyczne ze słowem wstępnym. Nauczanie młodzieży, nie tylko na poziomie akademickim, traktował jako misję. Wykształcił kilka pokoleń muzyków. Słonimski zrobił wiele dla promocji twórczości mało znanych bądź niezasłużenie zapomnianych kompozytorów. Poświęcił im książkę Заметки о композиторских школах Петербурга XX века [Uwagi o kompozytorskich szkołach Petersburga XX w.] (Санкт-Петербург, 2013). Działalnością społeczną na rzecz popularyzacji muzyki współczesnej i kompozytorów rosyjskich zajmuje się także działająca od 2013 Fundacja Muzyki Klasycznej i Współczesnej Kompozytora Słonimskiego.
Siergiej Słonimski, który z czasem w Rosji osiągnął znaczącą pozycję, miał świadomość swojego pochodzenia, swoich korzeni, więzów pokrewieństwa, międzynarodowych koneksji, w tym związków rodzinnych z Polską, znał losy i dokonania przodków.
W Polsce był dwukrotnie w latach 60. XX w. Pierwszy raz w 1962 r., kiedy to wziął udział w Międzynarodowym Festiwalu Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień”. Poznał wówczas osobiście swojego „dziadzię” Antoniego Słonimskiego, co zaowocowało skomponowanym w 1963 r. cyklem wokalnym na mezzosopran i flet „Cztery polskie strofy” do wiersza poety Nie wołaj mnie. Utwór został wykonany podczas „Warszawskiej Jesieni” w 1966 r. pod nieobecność kompozytora i był dobrze przyjęty zarówno przez publiczność, jak i krytykę. Podczas drugiej i, jak się okazało, ostatniej wizyty na tym festiwalu, w 1969 r. zabrzmiał jego utwór na orkiestrę kameralną Concerto buffo. Dyrygował Jan Krenz (1926–2020). Kompozytor choć trzykrotnie wywoływany na scenę, spotkał się z krytyką polskich recenzentów muzycznych zarzucających mu zbytni tradycjonalizm. Po części było to też pokłosie wydarzeń marcowych 1968 r. Natomiast koledzy kompozytorzy: Lutosławski, Stefan Jarociński (1912–1980) i Zygmunt Krauze (ur. 1938) oraz muzykolog Michał Bristiger (1921–2016), przyjęli go z wielką życzliwością, zorganizowali mu specjalne spotkanie w salonie krytyków. Z uznaniem odnieśli się do jego awangardowych „Antyfon” na kwartet smyczkowy. Ich partyturę i nagranie Lutosławski postanowił przesłać do Cleveland i dzięki jego rekomendacji utwór często był grywany w USA i Anglii przez Cleveland Quartet. „I tak chociaż dostałem po nosie w prasie, ale zyskałem znamienitych przyjaciół. I później wzmocniwszy dobre relacje z Lutosławskim, Pendereckim, Krzysztofem Meyerem (ur. 1943), Z. Krauzem, niezbyt byłem lubiany przez surowych polskich krytyków. Zresztą analogiczna dwoistość reputacji ciągnie się za mną w rodzinnym mieście przez całe moje życie” – wspominał.
Wizyty w Warszawie wywarły na Słonimskim głębokie, niezatarte wrażenie. Szczególną rolę odegrało zwłaszcza zetknięcie się z muzyką niedostępną wtedy w ZSRR i co może jeszcze ważniejsze – spotkanie ze stryjecznym bratem ojca, Antonim Słonimskim. Cenił jego opinię o swoich utworach wykonywanych podczas Warszawskiej Jesieni. Wyrażał się o nim niezwykle ciepło, a zarazem z dużym szacunkiem i podziwem. Miał też świadomość, że jako krewny niepokornego poety nie jest dobrze widziany przez polskie czynniki oficjalne. Ciężko przeżył jego śmierć w wypadku samochodowym pod Warszawą, nie krył się ze swoimi wątpliwościami, czy rzeczywiście było to zdarzenie spowodowane nieumyślnie. Nad Wisłę więcej nie przyjechał. Tłumaczył to tak: „wstydziłem się jeździć do Polski w epoce ucisku, nieprzyjemnie było być pośrednio odpowiedzialnym i nie będąc winnym, płacić za niedźwiedzią politykę sowieckiego centrum władzy. Przestałem więc przyjmować zaproszenia na [Warszawską] Jesień” (C. Слонимский, Бурлески, элегии, дифирамбы в презренной прозе, Санкт-Петербург 2019, s. 25). Niemniej w latach 70. i 80. XX w. dzięki polskim przyjaciołom na festiwalu tym zabrzmiały jeszcze jego utwory kameralne: Упрямый ветер [Uparty wiatr] (1975), Антифоны [Antyfony] (1968, wykonanie polskie 1977) i dwukrotnie Новгородская пляска [Taniec nowogrodzki] (1980 i 1985).
Muzyczną wrażliwość kompozytora kształtowały utwory wielkich europejskich i rosyjskich twórców, niemniej ważne były też polskie inspiracje, na które się powoływał, jak choćby: Karola Szymanowskiego (1882–1937) Król Roger i Pieśni kurpiowskie, Witolda Lutosławskiego (1913–1994) Koncert wiolonczelowy, Livre pour orchestre, III i IV Symfonia, czy Czarna maska Krzysztofa Pendereckiego (1933–2020). Stąd wątki polskie w twórczości kompozytora.
We wspomnieniach Бурлески, элегии, дифирамбы… [Burleski, elegie, dytyramby…] (Санкт-Петербург, 2000) Słonimski sporo miejsca poświęcił relacjom polsko-rosyjskim. Pisał: „w stosunku Polaków do Rosjan […] zawsze odczuwałem dwojakie uczucia – rodzinną bliskość i czujną dumę płynnie przechodzącą w obrzydzenie. Jest to nie tylko wybaczalne, ale w pełni zrozumiałe. W taki sposób mieli prawo odnosić się do Polaków Rosjanie w epoce Borysa Godunowa [ok. 1551–1605] i Wasyla Szujskiego [1552–1612], w okresie smuty. Ale po zdławieniu powstania w Warszawie 1830 r. […] Po tysiąckroć mieli rację i Chopin, i Mickiewicz, a obecnie tenże Lutosławski czy Antoni Słonimski. Ci nad wyraz kulturalni ludzie nie musieli prowadzić gry z brutalną siłą i agentami władz sowieckich… I mimo wszystko – jak wiele przyjaźni i ojcowskiego, braterskiego ciepła płynęło – właśnie od nich, naszych polskich starszych kolegów i krewnych! Głęboko cenię sobie te kontakty…” (tamże, s. 24–25).
Słonimski położył wielkie zasługi w popularyzacji polskiej muzyki w Sankt Petersburgu jako pedagog i wykładowca konserwatorium, ale też działacz społeczny. Z powodzeniem wielokrotnie wykorzystywał swoją wysoką pozycję w konserwatorium i Związku Kompozytorów dla propagowania twórczości polskich kompozytorów, szczególnie znanych sobie osobiście Lutosławskiego i Pendereckiego. Przyczynił się do wprowadzenia polskiego repertuaru współczesnego do programu ważnych petersburskich festiwali. Promował polską kulturę muzyczną podczas licznych wystąpień w mediach. Dzięki niemu polska muzyka włączana była do repertuaru jego uczniów. Z polskim środowiskiem muzycznym starał się podtrzymywać ścisłe relacje. Szczególne więzy twórczej przyjaźni łączyły go z podobnie myślącym o muzyce jego rówieśnikiem, K. Pendereckim, który wielokrotnie bywał nad Newą przy okazji wykonań swoich utworów.
Wielką fascynacją muzyczną Słonimskiego jeszcze na etapie edukacji szkolnej był Fryderyk Chopin (1810–1849). Młody muzyk doskonalił umiejętności pianistyczne, grając walce wielkiego Fryderyka. Do ostatnich lat zachował wysokie umiejętności gry na fortepianie. Legenda głosi, że w każdym momencie mógł wykonać z pamięci wszystkie nokturny Chopina. W Roku Chopinowskim 2010 r. zniesmaczony brakiem nowych rosyjskich opracowań, sam napisał i opublikował wnikliwy szkic zatytułowany О новаторстве Шопена [O nowatorstwie Chopina], który przeplatał refleksjami natury ogólnej. Przypominał, w wymiarze historycznym i współczesnym, o ogromnej renomie dziedzictwa Chopina wśród całej rzeszy rosyjskich miłośników muzyki, pianistów, kompozytorów, ale także ludzi pióra. Podkreślał: „w ciągu 200 lat, które minęły od daty urodzenia muzyka, w ciągu 180 lat nieprzerwanego wzrostu jego popularności dziesiątki i setki milionów ludzi we wszystkich cywilizowanych krajach świata odczuwają gorące uwielbienie do wiecznie młodej muzyki Chopina. […] Wiecznie młoda sztuka Chopina – to szlachetne muzyczne serce Polski. Muza Chopina młodnieje w ciągu 180 lat coraz bardziej i bardziej. Dusze ludzi wielu pokoleń, w ciągu dwóch ostatnich stuleci doświadczone płomieniem strasznych wojen i terroru, świadectwami bezgranicznych wzlotów i upadków natury ludzkiej ogrzewa ona nieśmiertelnym serdecznym ciepłem” (C. Слонимский, О новаторстве Шопена, Санкт-Петербург, s. 15). W 2004 r. przed jednym z koncertów muzyki Chopina w Filharmonii Petersburskiej podczas wystąpienia wyakcentował: „kochać muzykę danego kompozytora to szanować jego kulturę i jego naród. Niech żyje Polska!”.
To, że obecnie w Petersburgu muzyka Chopina jest stale obecna, brzmi w szkołach muzycznych, w konserwatorium, w salach koncertowych, jest tworzywem dla nieoczywistych nowoczesnych aranżacji, to w dużej mierze zasługa Słonimskiego. Jest w mieście nad Newą cała plejada dobrych pianistów, którzy znają całą twórczość Chopina i grają jego utwory na pamięć, bez partytury.
Nie było dziełem przypadku, że Słonimski został honorowym przewodniczącym powołanego w kwietniu 2001 r. Petersburskiego Towarzystwa Muzyczno-Oświatowego im. Fryderyka Chopina, kierowanego przez pianistkę i pedagożkę Wandę Andrzejewską (ur. 1943). Wspierał je swoim autorytetem, wiedzą i co niemniej ważne – kontaktami w świecie muzycznym. Organizacja ta, której celem statutowym jest „propagowanie polskiej kultury muzycznej w Rosji”, powstała i ukonstytuowała się przy jego znaczącym udziale; jego osobisty autorytet sprawił, że w poczet jej członków weszło grono znakomitych przedstawicieli miejscowego środowiska muzycznego.
Przywiązanie do polskiej kultury zaowocowało jego aktywnym poparciem dla wielu polonijnych inicjatyw w Petersburgu, zwłaszcza dla muzycznej działalności Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowego „Polonia”. Stale wspierał też swoim autorytetem, ale także osobistym przykładem i udziałem, działania polskiej misji dyplomatyczno-konsularnej nad Newą, m.in. dzięki swoim recitalom.
Ostatnim akordem jego twórczych związków z Polską było skomponowanie w 2018 r. poematu symfonicznego „poświęconego stuleciu niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej” pod tytułem Odrodzenie i triumf (partyturę opublikowało petersburskie Wydawnictwo „Kompozytor”). Był to niezwykły dar dla naszej kultury. W utworze bardzo wyraźnie zabrzmiały polskie motywy ludowe i muzyka współczesna. Uroczyste premierowe wykonanie odbyło się 28 października 2018 r. w Sali Koncertowej Teatru Maryjskiego z okazji zbliżającego się polskiego święta narodowego. Współorganizatorami wydarzenia był Konsulat Generalny RP w Sankt Petersburgu oraz Instytut Polski w Sankt Petersburgu. Orkiestrą symfoniczną Petersburskiego Konserwatorium dyrygował jego rektor Aleksiej N. Wasiljew. Przy fortepianie zasiadł prof. dr hab. Paweł Zawadzki z Akademii Muzycznej im. Karola Lipińskiego we Wrocławiu, który grał także utwory Witolda Maliszewskiego (1873–1939) i W. Lutosławskiego, tak bliskich Słonimskiemu.
Kompozytor już jako człowiek dojrzały czuł potrzebę dzielenia się na piśmie swoimi przemyśleniami, doświadczeniem życiowym i profesjonalnym mistrzostwem. W formie publikacji książkowych zostały wydane: Бурлески, элегии, дифирамбы в презренной прозе [Burleski, elegie, dytyramby w lichej prozie] (2000); Мысли о композиторском ремесле, [Myśli o rzemiośle kompozytorskim] (2006); Свободный диссонанс. Очерки о русской музыке [Wolny dysonans. Szkice o rosyjskiej muzyce] (2004); Практическая гармония. Учебное пособие [Praktyczna harmonia. Podręcznik] (2005); О новаторстве Шопена. К 200-летию со дня рождения [O nowatorstwie Chopina. Z okazji 200-lecia urodzin] (2010); Творческий облик Листа: взгляд из XXI в. [Twórcze oblicze Liszta: spojrzenie z XXI w.] (2010); Заметки о композиторских школах Петербурга XX века. К 150-летию Петербургской консерватории [Uwagi o kompozytorskich szkołach Petersburga XX w. Z okazji 150-lecia Petersburskiego Konserwatorium] (2012); Раздумья о третьем авангарде и путях современной музыки (заметки композитора) [Rozmyślania o trzeciej awangardzie i drogach muzyki współczesnej (uwagi kompozytora)] (2014); Парадоксы в современной музыке и в современной жизни [Paradoksy współczesnej muzyki i paradoksy współczesnego życia] (2017); Мелодика. Основы практического курса [Melodyka. Podstawy praktycznego kursu] (2018).
Kolejom jego życia i dorobkowi twórczemu poświęcono kilka książek (m.in. Tatiany Zajcewej Композитор Сергей Слонимский. Портрет петербуржца [Kompozytor Siergiej Słonimski. Portret Petersburżanina], 2009; Сергей Слонимский – собеседник [Siergiej Słonimski – rozmówca], red. J. Dolinskaja, 2015; Jeleny Dolinskiej Музыкальная галактика Сергея Слонимского [Muzyczna galaktyka Siergieja Słonimskiego], 2018), mnóstwo artykułów, prac dyplomowych i opracowań naukowych, haseł w encyklopediach i filmów dokumentalnych (m.in. Сергей Слонимский – портрет на фоне эпох [Siergiej Słonimski – portret na tle epok], 2022).
Adresy zamieszkania posiadał dwa: pierwszy to narożna kamienica czynszowa przy ul. Marata [Марата ул.] 3, w której rodzice mieszkali od 1927 r. W 1934 r. rodzina przeprowadziła się na nab. kanału Gribojedowa [Грибоедова кан. наб.] 9, gdzie zamieszkała na trzecim piętrze domu specjalnie wówczas nadbudowanego dla literatów, żartobliwie zwanego „wieżowcem pisarzy”. Tu kompozytor mieszkał do swoich ostatnich dni. Letnie miesiące spędzał na daczy Związku Kompozytorów w podpetersburskim Komarowie.
Słonimski był żonaty z Raisą Nikołajewną Zankisową (ur. 1948), muzykolożką, profesor nauk pedagogicznych, wykładowczynią Petersburskiego Państwowego Instytutu Kultury, autorką m.in. podręcznika – zbioru ćwiczeń Сольфеджио на материале музыки С. Слонимского [Solfeż na materiale muzyki S. Słonimskiego] (Санкт-Петербург, 2016). Z tego związku urodziło się dwoje dzieci: Marianna (ur. 1987) i Aleksander (ur. 1989).
Zmarł w Sankt Petersburgu 9 lutego 2020 r. i zgodnie ze swoją wolą spoczął w pobliżu grobu rodziców na cmentarzu w Komarowie [Комаровское поселковое кладбище], tym samym, który kryje szczątki Achmatowej, pisarza i eseisty Daniła A. Granina (1919–2017) oraz aktorki i pisarki Tamary Pietkiewicz (1920–2017). Trzy i pół roku później, 10 września 2023 r., na jego mogile został odsłonięty pomnik. Płyta nagrobna w formie steli z jasnoszarego granitu autorstwa artysty prof. Nikity P. Fomina (ur. 1949) jest rzeźbiarską interpretacją motywów klawiatury fortepianu i teatralnej kurtyny, nawiązując tym samym do dwóch zasadniczych dziedzin twórczej działalności maestra – pianistyki i kompozycji.
Był laureatem wielu nagród i wyróżnień, w tym państwowych, rosyjskich, polskich, międzynarodowych i petersburskich, m.in. był kawalerem rosyjskich Orderu „Za zasługi dla Ojczyzny” IV kl. (2008) i Orderu Honoru (2017), laureatem I nagrody władz Sankt Petersburga, miał tytuł Ludowego Artysty Rosji i odznaczenie „Pamięci 300-lecia Sankt Petersburga” (2003). Został również uhonorowany Międzynarodową Nagrodą „Bałtycka Gwiazda” za wzmacnianie kontaktów i więzi kulturalnych krajów regionu Morza Bałtyckiego (2009, w tej samej edycji co reżyser Krzysztof Zanussi), a także: Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (2003), przyznawanym przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2011) oraz medalem Człowiek Dialogu wręczonym z okazji 30-lecia Instytutu Polskiego w Moskwie (2018).
Bibliografia:
Слонимский Сергей Михайлович, w: Słonimski Siergiej Michajłowicz, w: Большая российская энциклопедия, https://bigenc.ru/c/slonimskii-sergei-mikhailovich-17419c [dostęp: 11 VI 2024]; Encyklopedia muzyczna PWM, t. 9: Część biograficzna, red. E. Dziębowska, Kraków 2007, s. 298–299; Słonimski Siergiej Michajłowicz, w: Encyklopedia muzyki polskiej, red. A. Chodkowski, Warszawa 2006, s. 812; Fryderyk Chopin w oczach Rosjan. Antologia, oprac. G. Wiśniewski, Warszawa 2010; Kompozytorzy polscy 1918–2000, t. 2: Biogramy, Gdańsk–Warszawa 2005; J. Kumaniecka, Saga rodu Słonimskich, Warszawa 2003; Rozmowa z Siergiejem Słonimskim, „Ruch Muzyczny” 2002, nr 16–17, s. 33–35, przedruk Opery o władzy. Rozmowa z Siergiejem Słonimskim, w: G. Wiśniewski, Od Puszkina do Michałkowa. Muzy stolic Rosji, Warszawa 2003, s. 119–123; N. Slonimsky, Słuch absolutny, Kraków 1996; A. Słonimski, Alfabet wspomnień, Warszawa 1975, s. 204–216 (Saga rodu Słonimskich); tenże, Kroniki tygodniowe. T. 2: 1932–1935, Warszawa 2001; tenże, Moja podróż do Rosji, Warszawa 1997; M. Słonimski, Warszawa, Warszawa 2013; М. Слонимский, Книга воспоминаний, Москва–Ленинград 1966; C. Слонимский, Бурлески, элегии, дифирамбы в презренной прозе, Санкт-Петербург 2019; tenże, О новаторстве Шопена. К 200-летию со дня рождения, Санкт-Петербург 2010; S. Słonimski, Odrodzenie i triumf. Poemat symfoniczny poświęcony stuleciu niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej (2018), Partytura; tenże, Восхождение и триумф. Симфоническая поэма. Посвящается столетию независимости Республики Полъша (2018) Партитура, Санкт-Петербург 2018; G. Wiśniewski, Polskie drogi w Petersburgu. Świacki, Słonimski, Britaniszski, Koczergin, Warszawa 2014, s. 25–58; Т. Зайцева, Композитор Сергей Слонимский. Портрет петербуржца, Санкт-Петербург 2009; E. Ziółkowska, Polski Petersburg literacki. Od Niemcewicza do Mrożka, Warszawa–Sankt Petersburg 2017, s. 148–155.
ostatnio dodane
Hasła:
Związek Młodzieży Polskiej „Zet” w Petersburgu / Piotrogrodzie
Niżyńska Bronisława
Więckowski Aleksander Józef
Słonimski Siergiej
Czarnomska Izabella
Walentynowiczówna Wanda
Skąpski Franciszek Salezy
Słonimski Ludwik
Walentynowicz Marian
Krajowski-Kukiel Feliks
Walentynowicz Rafał Antoni Władysław
Ogiński Ignacy
Szemioth Piotr
Szemioth Stanisław
Szemioth Włodzimierz
Szemioth Aleksander Edward
Żukowska Jadwiga Aniela Tekla
Liniewicz Leon
Filipkowski Stefan Julian
Rawicz-Szczerbo Władysław
Rzymskokatolickie parafie i kaplice Petersburga/Piotrogrodu oraz dekanatu petersburskiego
Mickiewicz Stefan
Kakowski Aleksander
Spasowicz Włodzimierz
Parafia i kościół św. Stanisława w Petersburgu
Żenkiewicz Józef
„Promień Poranny” / „Promień”
Dąbrowski Jarosław
Klub Robotniczy „Promień”
Polska Szkoła Przygotowawcza i Pierwsze Polskie Gimnazjum Żeńskie Stanisławy Ćwierdzińskiej
Barchwic Maria Ludwika
Petersburskie edycje utworów Adama Mickiewicza
Barchwic (Barchwitz) Jan Stanisław
Łukaszewicz Dominik
Szkiłłądź (Szkiłądź) w zakonie Jakub
Jocher Adam Teofil
Biblioteka:
Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół Polski” w Petersburgu
Ferdynand Ruszczyc w Petersburgu
Teatr Polski i Polskie Studio Teatralne
Polonica Petropolitana
Piotrogrodzkie inicjatywy charytatywno-oświatowe fundatora KUL Karola Jaroszyńskiego (Prezentacja)
Życie Teatralne Wielonarodowego Piotrogrodu-Leningradu w latach 1917-1941
Inwentarz rękopisów Biblioteki Załuskich w Cesarskiej Bibliotece Publicznej