Sierakowski Zygmunt Erazm Gaspar Józef / Сераковский Сигизмунд Игнатьевич (1827–1863), h. Dołęga, oficer sztabowy armii rosyjskiej, dowódca w powstaniu styczniowym 1863 r.

Urodził się 19 maja 1827 r. w Lisewie koło Maniewicz na Wołyniu w pow. łuckim (gub. wołyńska). Był synem Ignacego, dzierżawcy poległego w powstaniu listopadowym 1831 r., i Fortunaty z Morawskich. Ukończył z wyróżnieniem gimnazjum w Żytomierzu. W 1845 r. wstąpił na Wydział Fizyczno-Matematyczny Uniwersytetu Petersburskiego; po dwóch latach przeniósł się na I rok Wydziału Prawno-Administracyjnego („Prawno-Kameralnego”). Naukę kontynuował, korzystając z koleżeńskiego stypendium tajnego kółka patriotyczno-demokratycznego, pozostającego w kontakcie ze Związkiem Młodzieży Polskiej w Wilnie. Podczas wakacji, starając się poznawać ojczysty kraj i jego mieszkańców, wyjeżdżał do kolegów – w 1846 r. pod Wilno, a w 1847 r. na Wołyń. W marcu 1848 r., powołując się na konieczność załatwienia spraw spadkowych, wziął czterotygodniowy urlop i udał się do gub. chersońskiej. 21 kwietnia/3 maja 1848 r. został aresztowany w Poczajowie pod zarzutem zamiaru przekroczenia granicy galicyjskiej. Prowadzone przez III Oddział Kancelarii Osobistej Jego Cesarskiej Mości śledztwo uznało go za podejrzanego o próbę nawiązania kontaktów z ruchem rewolucyjnym w Galicji.

Decyzją cesarską, z zachowaniem praw stanu wcielono Sierakowskiego jako szeregowca do korpusu orenburskiego, w którym następnie służył osiem lat. Początkowo w forcie Nowopietrowsk nad Morzem Kaspijskim, od września 1849 r. do września 1852 r. w Uralsku, od 1852 do 1854 r. zaś w Orenburgu. Obowiązki żołnierza wypełniał wzorowo, zyskał też wielu przyjaciół wśród zesłańców; poznał tam m.in. ukraińskiego poetę Tarasa H. Szewczenkę (1814–1861). Latem 1853 r. przebywał w Baszkirii, a rok później w forcie Ak-Meczet nad Syr-darią. W tym czasie awansował do stopnia podoficerskiego.

W 1856 r. Sierakowski uzyskał ówczesny pierwszy stopień oficerski – chorążego, z zaliczeniem do jednego ze stacjonujących na Ukrainie pułków piechoty, jednak we wrześniu tego roku wystarał się o przydział do stacjonującego w okolicach Petersburga arzamaskiego pułku dragonów. W sierpniu 1857 r. został przyjęty w poczet studentów Mikołajewskiej Akademii Sztabu Generalnego [Николаевская академия Генерального штаба] (ASG), którą ukończył w r. 1859 z wyróżnieniem i jednoczesnym awansem na sztabskapitana. W czasie studiów nawiązał kontakty z Nikołajem G. Czernyszewskim (1828–1889); w redagowanym przez tego ostatniego „Sowremienniku” [Современник] objął dział kroniki wydarzeń zagranicznych. Drukował tam m.in. artykuły krytykujące niewolnictwo w Stanach Zjednoczonych. Wchodził także w skład redakcji wydawanego przez Jozafata Ohryzkę (1827–1890) „Słowa”. W akademii założył Koło (Kółko) Polskie Oficerów w Petersburgu, początkowo samokształceniowe, które z czasem zmieniło swój profil na polityczny. W czasie czterech lat działalności do Koła w należało paruset oficerów armii rosyjskiej różnych stopni i narodowości.

Po ukończeniu ASG Sierakowski został skierowany do pracy w referacie statystycznym Departamentu Sztabu Generalnego Ministerstwa Wojny, gdzie miał bardzo dobrą opinię sumiennego i pracowitego oficera. W maju 1861 r. zaliczono go w poczet korpusu oficerów Sztabu Generalnego. Otrzymał też przydział do zespołu opracowującego nowy wojskowy kodeks karny. Pracował tam nad projektem ograniczenia i zniesienia stosowanych w armii rosyjskiej kar cielesnych. W celu zapoznania się z wojskowym ustawodawstwem karnym innych państw europejskich wysłano go w maju 1860 r. w podróż służbową. W czasie objazdu europejskich stolic (Londynu, Paryża, Turynu, Berlina i Wiednia) został przyjęty przez czołowych polityków (Henry’ego Palmerstona [1784–1865], Napoleona III [1808–1873] i Camilla Cavoura [1810–1861]), nawiązał też kontakty z przeciwnikami panującego w Europie systemu politycznego (Aleksandrem I. Hercenem [1812–1870], Giuseppem Mazzinim [1805–1872], Giuseppem Garibaldim [1807–1882]) oraz polską emigracją (Joachimem Lelewelem [1786–1861], Ludwikiem Mierosławskim [1814–1878], Józefem Bohdanem Zaleskim [1802–1886] i Sewerynem Goszczyńskim [1801–1876]). W drodze powrotnej spotkał się w Warszawie latem 1861 r. z Karolem Majewskim (1833–1897) i prawdopodobnie przywódcami kółek „czerwonych”. W tym czasie od ministra wojny Nikołaja O. Suchozaneta (1794–1871) otrzymał zadanie zlustrowania twierdz rosyjskich w Kraju Północno-Zachodnim (Litwa).

W Petersburgu Sierakowski zdobył zaufanie nowego ministra wojny gen. Dmitrija A. Milutina (1816–1912), którego zainteresował swoim projektem zreformowania rot aresztanckich. W styczniu 1862 r. w czasopiśmie „Morskoj Sbornik” [Морской сборник] opublikował pierwszą część napisanego w grudniu 1860 r. obszernego artykułu o wojskowym prawodawstwie karnym państw europejskich. Otrzymał wówczas Order św. Anny III kl., lecz wniosek dowództwa o awansowanie go na stopień podpułkownika odrzucono. Latem 1862 r. ponownie został wysłany w zagraniczną podróż służbową. Udając się w nią, zatrzymał się w Kijowie i Wilnie, gdzie kontaktował się ze spiskowcami radykalnej („czerwoni”) i liberalnej („biali”) konspiracji. Wziął ślub 30 lipca/11 sierpnia w Kiejdanach z poznaną rok wcześniej w Wilnie siostrą kolegów z konspiracji Apolonią Dalewską (1841–po 1915, córką Dominika). W sierpniu tego roku wraz z żoną zatrzymał się w Warszawie, gdzie skontaktował się z członkami tajnego Komitetu Centralnego Narodowego (KCN) „czerwonych”, którym obiecał objęcie dowództwa powstania na Litwie, nalegając jednak na odroczenie terminu jego wybuchu. Dalsza służbowo-konspiracyjna podróż wiodła przez Kraków, Wiedeń, Lipsk, Wrocław, Poznań i Berlin do Paryża.

W listopadzie 1862 r. Sierakowski popłynął do Algieru, gdzie został przyjęty przez marszałka Aimable Pélissiera (1794–1864), z którym omawiał kwestie urządzeń karno-wojskowych w tej francuskiej kolonii. Udając się w drogę powrotną, dowiedział się w ambasadzie rosyjskiej w Paryżu o ciążących na nim podejrzeniach. W czasie pobytu w Warszawie uzgadniał z członkami KCN plan powstania na Litwie, ponownie nalegając na odroczenie jego wybuchu, zdał też oficjalną relację o wynikach swej podróży namiestnikowi wielkiemu ks. Konstantemu Mikołajewiczowi (1827–1892). Do Wilna jechał w towarzystwie Jakuba Gieysztora (1827–1897), kolegi z lat studiów i przywódcy „białych” na Litwie. W Ministerstwie Wojny zameldował się 24 grudnia 1862 r./5 stycznia 1863 r. i od tego momentu był zajęty pracami nad finalizacją reformy rosyjskiego sądownictwa wojskowego. Ministrowi Milutinowi miał przedłożyć memoriał Sprawa polska, w którym sugerował sfederowanie ziem polskich (Królestwa Polskiego i tzw. ziem zabranych) z Rosją oraz równouprawnienie języka ukraińskiego („małorosyjskiego”) i polskiego z rosyjskim. W tym czasie: „Jeżeli ktoś do niego przyjeżdżał, to zawsze pytał, czy kogoś nie było koło domu (wynajmował mały drewniany domek w głuchej ulicy koło cerkwi Włodzimierskiej [Владимирская церковь przy prosp. Włodzimierskim <Владимирский пр.> 20] i sam parokrotnie wyglądał na ulicę, czy ktoś nie podgląda lub podsłuchuje. Najczęściej był u niego oficer korpusu drogowego [komunikacji] (zdaje się Małachowski)” (В. А. Дьякав, Заметки Владмслава Коссовского о петербургском подполье и польской эмиграции накануне восстания 1863 года, s. 400–401).

Ponaglany przez przedstawicieli zarówno „białych”, jak i „czerwonych”, Sierakowski zdecydował się przyłączyć do powstania – zwrócił się wtedy do ministra wojny o czterotygodniowy urlop, rzekomo w celu odwiezienia żony do wód w Niemczech. Petersburg opuścił 25 lutego/9 marca, zawiadamiając listownie z drogi gen. Milutina o przyłączeniu się do powstania. Po przybyciu do Wilna przyjął nominację na naczelnika sił zbrojnych w województwie kowieńskim, przybierając od rodowego herbu przydomek Dołęga. 3/15 kwietnia wyjechał do Kowna, a dwa dni później objął dowództwo nad skoncentrowanymi w okolicach Kremenciszek oddziałami powstańczymi. Tworzyło je 400–500 słabo uzbrojonych ludzi, co stanowiło o wiele mniejszą liczbę, niż mu obiecywano. Pomimo to dowodzone przez niego siły stoczyły zwycięskie walki z oddziałami rosyjskimi pod Ginetyniami (lit. Genėtiniai) (9/21 kwietnia 1863 r.) i Korsakiszkami (14/26 kwietnia). Sierakowskiemu udało się wzmocnić do 2,6 tys. ludzi i ruszyć ku północy. Wojska rosyjskie pod dowództwem gen. Iwana S. Ganeckiego (1810–1887) dopadły jednak jego oddział pod Medejkami (25 kwietnia/7 maja) koło Birż. W czasie kilkudniowych ciężkich walk Sierakowski został ranny i wywieziony do jednego z okolicznych dworów, gdzie wpadł w ręce Rosjan. Przewieziony do szpitala w Wilnie przebywał tam pod strażą. Był dwukrotnie operowany, a 4/16 czerwca poddano go także przesłuchaniu przed komisją śledczą. Tłumacząc się ciężkim stanem zdrowia, odmówił składania zeznań. Powstańcy planowali uprowadzenie go ze szpitala, jednak jego stan zdrowia uniemożliwił realizację tych zamierzeń. Nowy generał-gubernator Kraju Północno-Zachodniego, Michaił N. Murawiow „Wieszatiel” (1796–1866), wydał na niego wyrok śmierci (11/23 czerwca 1863). Podjęte przez teściową w Petersburgu starania o złagodzenie wyroku ze względu na ciążę córki nie dały żadnego rezultatu – Murawiow za zgodą cara zatwierdził karę śmierci, zmieniając sposób jej wykonania z rozstrzelania na powieszenie.

Sierakowskiego stracono 15/27 czerwca 1863 r. na placu Łukiskim (obecnie Lukiškėsa) w Wilnie (umieszczona tam została płyta pamiątkowa), a ciało pochowano w niewiadomym miejscu w obrębie Cytadeli. Wywieziona w głąb Rosji wdowa (od 1867 r. w Warszawie) urodziła córeczkę, która zmarła wkrótce po narodzinach. W lipcu 2017 r. na wileńskiej Górze Zamkowej odnaleziono miejsce pochówku generała. Zwłoki ze związanymi z tyłu rękoma udało się rozpoznać dzięki obrączce ślubnej.

Kaźń Sierakowskiego odbiła się szerokim echem w prasie europejskiej, a jego postać trafiła do poezji (Maria Konopnicka [1842–1910], J. B. Zaleski) i prozy (m.in. Józef Ignacy Kraszewski (1812–1887), Stanisław Strumph-Wojtkiewicz [1892–1986]). Sportretowany też został przez Michała Elwiro Andriollego (1836–1893) w trzech kompozycjach (Spowiedź Zygmunta Sierakowskiego, Zygmunt Sierakowski przed sądem wojennym i Zygmunt Sierakowski wśród żołnierzy).



Bibliografia:
S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, wyd. 3, Warszawa 2009 (fot.); S. Kieniewicz, Sierakowski Zygmunt, w: Polski słownik biograficzny, Warszawa–Kraków 1997–1998, t. 38, s. 318–320 (bibliografia); C. C. [Zygmunt Sierakowski], Извлечение из писем о военно-уголовных законодательствах и о военных учреждениях, главнейших европейских государств, „Морской сборник” 1862, t. 57, nr 1, s. 238–253; tamże, nr 2, s. 307–328; tamże, t. 58, nr 3, s. 161–184; tamże, nr 4, s. 350–358 [dział Часть нофициальная, odrębna paginacja]; A. z Dalewskich Sierakowska, Wspomnienia, red. J. Sikorska-Kulesza, T. Bairašauskaitė, Warszawa 2010; В. А. Дьякав, Заметки Владмслава Коссовского о петербургском подполье и польской эмиграции накануне восстания 1863 года, w: Революционная Россия и революционная Польша (вторая половина XIX в.), Москва 1967, s. 391–409; A. Iwański, Pamiętniki 1832–1876, Warszawa 1968; Д. А. Милютин, Воспоминания.1860–1862, ред. Л. Г. Захаровa, Москва 1999; tenże, Воспоминания. 1863–1864, ред. Л. Г. Захаровa, Москва 2003; A. Słotwiński, Wspomnienie o ś.p. Zygmuncie Sierakowskim, Kraków 1890; Pułkownik Struś (J. Stella-Sawicki), Moje wspomnienia (1831–1910), Rosja – Polska – Francja, oprac. E. Barwiński, Lwów 1921; Н. П. Глиноецкий, Исторический очерк Николаевской академии Генерального штаба, Санкт-Петербург 1882, dodatek VII, dział: Списки почетных президентов, почетных членов, лиц принадлежавших к административной и учебной части и всех офицеров, кончивших курс Императорской военной академии и Николаевской академии генерального штаба с 1832 по 1882 год, poz. 465, s. 98 [odrębna paginacja]; Lietuvos valstybės istorijos archyve (LVIA) w Wilnie: F. 494, op. 1, d. 48.%MCEPASTEBIN%