Siemiradzki Henryk Hektor / Семирадский Генрих Ипполитович (1843–1902), h. Trzaska, malarz, przedstawiciel późnego akademizmu.

Urodził się 12/24 października 1843 r. w – na przedmieściu Charkowa zwanym Nowobiełgorod lub Pieczeniegi w gub. charkowskiej (obecnie Peczenihy w obwodzie charkowskim na Ukrainie) w polskiej rodzinie wyznania rzymskokatolickiego, wzmiankowanej w dokumentach z XVII wieku, której nazwisko pochodzi on nazwy miejscowości Siemirad koło Radomia. Przodkowie malarza osiedlili się pod koniec XVII w. na Litwie, w dobrach Jaroszyce koło Nowogródka w gub. mińskiej. Ojciec, Hipolit Siemiradzki (1805–1879), był lekarzem wojskowym, oficerem pułku dragonów, stacjonującego w Charkowie; w roku 1850 uzyskał dziedziczne szlachectwo [потомственный дворянин], w 1871 r. zaś przeszedł do rezerwy w stopniu generała majora i osiadł w Warszawie. Matka, Michalina z Prószyńskich (1814–1894), była córką podkomorzego mińskiego Michała Pruszyńskiego (1777–1835) i Tekli z Wolańskich. Siemiradzki miał dwóch zmarłych w dzieciństwie braci: Stanisława Hipolita (1846–1847), którego chrzestnym ojcem był Aleksander (1801–1871), profesor Uniwersytetu Charkowskiego, brat poety Adama Mickiewicza (1798–1855), i Michała Gabriela (1846–1854), a także siostrę Marię Justynę (1850–1894).

Młodość spędził w Charkowie. Pierwsze lekcje rysunku pobierał, będąc uczniem tamtejszego II Gimnazjum, u akademika Dmitrija I. Biezpierczego (1825–1913), ucznia malarza Karła P. Briułłowa (1799–1852). Uczniami Biezpierczego byli także m.in. malarz pejzażysta Siergiej I. Wasilkowskij (1854–1917), rzeźbiarz Władimir A. Bieklemiszew (1861–1919) czy malarz i architekt Władimir Je. Tatlin (1885–1953). Nauki u Biezpierczego nie przerwał po roku 1860, kiedy ukończywszy gimnazjum, zgodnie z wolą ojca rozpoczął studia przyrodnicze na Wydziale Matematyczno-Fizycznym Uniwersytetu w Charkowie, które zakończył w 1864 r., uzyskując 12 września stopień kandydata nauk na podstawie pracy Об инстинктах насекомых [O instynktach owadów] (w czasie studiów zgromadził pokaźną kolekcję motyli).

We wrześniu 1864 r., wbrew woli rodziców, wyjechał do Petersburga, by wstąpić do tamtejszej Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych (ASP). Po drodze zatrzymał się w Moskwie, gdzie zaznajomił się ze zbiorami artystycznymi, a także zainteresował się teatrem. 13 października 1864 r. został zapisany do grona studentów ASP jako wolny słuchacz (płacący roczne czesne w wysokości 25 rub.), ze względu na przekroczony dwudziesty rok życia nie mógł bowiem studiować na ogólnych zasadach. Kształcił się tam pod kierunkiem batalisty Bogdana P. Willewaldego (1819–1903) oraz malarza historycznego i portrecisty Karła B. Weniga (1830–1908). Już na początku studiów zawarł znajomości ze znanymi wówczas artystami: kompozytorem Nikołajem A. Rimskim-Korsakowem (1844–1908), rzeźbiarzem Markiem M. Antokolskim (1843–1902), ze swym krajanem malarzem Ilją Je. Riepinem (1844–1930) oraz z zamieszkałymi nad Newą Polakami, m.in. rodziną Sakowiczów. W liście do rodziców z października 1866 r. pisał, że dom ich był „gościnny, prawdziwie polski, co sobotę bywają u nich wieczorki” (Listy Henryka Siemiradzkiego do Hipolita i Michaliny Siemiradzkich roku 1864–1894, w: J. Dużyk, Siemiradzki. Opowieść biograficzna, s. 47).

W 1865 r. uzyskał mały medal srebrny za szkic Anioł śmierci zabija wszystkich pierworodnych synów w Egipcie. W kwietniu 1866 r. złożył podanie do Rady ASP z prośbą o przeniesienie z kategorii wolnych słuchaczy do grona uczniów. Z uwagi na postępy w nauce (w tymże roku dostał dwa srebrne medale: I stopnia za studium z natury, II stopnia za rysunek z natury) rozpatrzono je pozytywnie. W 1867 r. wyróżniono go dużym medalem srebrnym za rysunek z natury oraz pochwałą Rady ASP za szkic Porwanie Sabinek. W kolejnym roku dostał zaś dwie nagrody pieniężne za szkice Mojżesz przed obliczem faraona przemienia laskę w węża oraz Chrystus zstępujący do piekieł, a także mały medal złoty wraz z tytułem artysty drugiej kategorii [художник 2-го класса] za obraz Diogenes rozbijający kubek (prezentowany w 1867 r. na wystawie akademickiej). W 1869 r. otrzymał wreszcie nagrody pieniężne za rysunki sepią Zburzenie Sodomy i Gomory oraz Rzeź niewiniątek. Pierwszy z nich, a także Zstąpienie Chrystusa do na piekieł znalazły się w tamtym roku na wystawie w ASP, wzbudzając zainteresowanie petersburskich recenzentów. Jeden z nich pisał: „Jeśli któryś z uczniów Akademii czuje w sobie coś więcej niż tylko młodzieńczą werwę, to jest nim p. Siemiradzki. Dwa jego kartony […] wykonane sepią i białą farbą, chociaż powstałe z inspiracji kompozycjami Kaulbacha, świadczą jednak o wielkiej fantazji ich autora, umiejętności chwytania ruchu, o gustownym i przemyślanym komponowaniu mas światła i cienia” (Кистин [Андрей Сомов], Заметки о художествах. XIII, „С.-Петербургские ведомости” 1869, nr 278, 9 października, s. 20).

W czasie studiów Siemiradzki zarabiał, malując na podstawie fotografii miniaturowe portrety na kości słoniowej, wykonywał także inne mniejsze zamówienia. Interesował się muzyką, regularnie bywał na koncertach i przedstawieniach operowych. Uczestniczył w spotkaniach Klubu Artystów [Клуб художников, Санкт-Петербургское собрание художников], odbywających się w sali zebrań mieszczącej się w kamienicy czynszowej N. P. Ruadze (дом Н. П. Руадзе) w zaułku Troickim [Троицкий пер.] (obecnie ul. Rubinsztejna [Рубинштейна ул.] 13, bywał na „czwartkach” Petersburskiego Artelu Artystów [Санкт-Петербургская артель художников], odbywających się przy prosp. Newskim [Невский пр.] 12, a także na czwartkowych spotkaniach w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych [Общество поощрения художников], urządzanych w domu Zboru Holenderskiego [дом Голландской церкви] przy prosp. Newskim 20. Na spotkaniach tych uczestniczył w dyskusjach, w których dzięki swej wyjątkowej erudycji niejednokrotnie udawało mu się dominować i skutecznie bronić sztuki klasycznej atakowanej przez zwolenników rodzącego się realizmu, reprezentowanego przede wszystkim przez przyszłych członków Towarzystwa Ruchomych Wystaw Artystycznych [Товарищество передвижных художественных выставок]. Obok wspomnianych wyżej utrzymywał kontakty z wieloma malarzami i rzeźbiarzami, znał m.in. pejzażystę i portrecistę Wasilija P. Wierieszczagina (1835–1909), Nikołaja N. Gie (1831–1894), Iwana N. Kramskoja (1837–1887), pejzażystę Michaiła K. (1833–1902) i Michaiła P. (1835–1914) Kłodtów oraz krytyka sztuki Władimira W. Stasowa (1824–1906), pianistę Nikołaja G. Rubinsztejna (1835–1881) i kompozytora Aleksandra N. Sierowa (1820–1871), jednakże bliższych relacji przyjacielskich z nikim nie nawiązał.

Za obraz wykonany na zadany przez Radę ASP temat – Zaufanie okazane przez Aleksandra Macedońskiego jego lekarzowi Filipowi (Państwowe Muzeum Sztuk Pięknych Republiki Białoruskiej, Mińsk) – 4 listopada 1870 r. Siemiradzki otrzymał duży medal złoty, tytuł artysty pierwszej kategorii [художник 1-го класса] oraz prawo do zagranicznego stypendium; dzieło zostało zauważone przez W. Stasowa, z zasady niechętnie odnoszącego się do tematyki historycznej i głoszącego wyższość współczesnych tematów rodzajowych. W sierpniu 1871 r. jako stypendysta Akademii wyjechał za granicę. Przez Kraków i Wiedeń dotarł do Monachium, gdzie zapisał się do pracowni Karla von Pilloty’ego (1826–1886). Tam na podstawie przywiezionych z Petersburga szkiców wykonał obraz Orgia rzymska w czasach rozkwitającego cezaryzmu, którego inspiracją był Satyrykon Gajusza Petroniusza (27–66 n.e.). W 1872 r. pracę tę pokazano w Stowarzyszeniu Miłośników Sztuki [Kunstverein München], a następnie na wystawie akademickiej w Petersburgu, z której została zakupiona przez ASP za 2 tys. rub. i przekazana wielkiemu księciu Aleksandrowi Aleksandrowiczowi (1845–1894), przyszłemu Aleksandrowi III, najbardziej wpływowemu i najszczodrzejszemu mecenasowi malarza.

W lutym 1872 r. Siemiradzki wyjechał do Drezna, by namalować kopię Madonny Sykstyńskiej Rafaela (właśc. Raffaello Santi, 1483–1520), zamówioną przez ASP – zlecenia nie udało się jednak wykonać z powodu remontu galerii, nawiązał tam za to znajomość z pisarzem Józefem Ignacym Kraszewskim (1812–1887). W kwietniu 1872 r. przyjechał do Rzymu i zamieszkał przy via Margutta 53, niedaleko Pola Marsowego, w dzielnicy tradycyjnie zamieszkiwanej przez artystów. Od tego czasu Rzym stał się stałym miejscem jego pobytu. Sporadycznie tylko bywał w Petersburgu czy Warszawie, do końca życia pozostał jednak poddanym rosyjskim. 28 października 1873 r. poślubił w Warszawie swą osiemnastoletnią kuzynkę Marię Prószyńską. W związku tym urodziło się czworo dzieci: Bolesław (ur. 1874), absolwent szkoły rolniczej i Politechniki w Berlinie, potem chemik na uniwersytecie we Fryburgu; Leon (1883–1976), osiadły w Rzymie malarz i tłumacz; Kazimierz (1876, zmarł w niemowlęctwie) i Wanda (1878–1962) 1. v. Wilkońska, 2. v. Przyjemska. W 1880 r. artysta przystąpił do budowy zaprojektowanego przez architekta Francesca Azzurriego (1831–1901) własnego domu z ogrodem przy via Gaeta, który został zburzony w 1938 r. (obecnie część działki zajmuje siedziba ambasady rosyjskiej). Jego częstymi gośćmi byli petersburscy znajomi gospodarza, m.in.: psychiatra i neurolog Pawieł O. Kowalewski (1849/1850–1931), malarz Aleksander Stankiewicz (1824–1892) oraz rzeźbiarze Matwiej A. Czyżow (1838–1916), Pius Weloński (1849–1931) i Wiktor Polearch Brodzki (1817/1826/1828–1904) – ojciec chrzestny syna Leona. Od 1879 r. lato spędzał Siemiradzki wraz z rodziną w majątku Strzałków pod Radomskiem (dawna gub. piotrkowska), którego w 1884 r. stał się właścicielem.

W 1873 r. Siemiradzki ukończył w Rzymie wielkoformatowe płótno Chrystus i jawnogrzesznica (5,5 × 3,5 m; Państwowe Muzeum Rosyjskie, Petersburg), inspirowane poematem Aleksieja K. Tołstoja (1817–1875) Грешница [Grzesznica] (1858). Obraz, wykonany na zamówienie ówczesnego prezydenta ASP wielkiego księcia Włodzimierza Aleksandrowicza (1847–1909), pokazano najpierw w Petersburgu, a następnie na wystawie światowej w Wiedniu (1873), gdzie nagrodzono go medalem „Za artyzm”. Dzieło zostało zakupione do zbiorów cesarskich (za niebagatelną sumę 10 tys. rub.), Siemiradzki otrzymał za nie także tytuł akademika. Ponadto wielki książę Włodzimierz Aleksandrowicz zamówił u artysty pomniejszoną replikę obrazu w sepii do swojej prywatnej kolekcji (jej replika znajduje się w Muzeum Narodowym w Szczecinie). Dzieło stało się przedmiotem ożywionej dyskusji, w której głos zabrali niemal wszyscy liczący się rosyjscy krytycy sztuki. W polemice tej obraz Siemiradzkiego przeciwstawiano Burłakom I. Riepina (nagrodzonym w Wiedniu brązowym medalem), traktowanym jak manifest realizmu w malarstwie i kojarzonym z analogicznymi tendencjami w literaturze rosyjskiej. Przeciwnik literackiego i malarskiego realizmu krytyk Wasilij G. Awsiejenko (1843–1913) uważał obraz Siemiradzkiego za dzieło wykonane z najwyższym artyzmem i w zgodzie z najważniejszymi zasadami sztuki akademickiej: „Realizm, rozumiany jako wierne odtwarzanie natury, owocnie łączy się z najważniejszym zadaniem sztuki – podniesieniem natury na wyżyny artystycznej kreacji. W tym dziele wielkiego talentu wszystko oczarowuje i pieści wzrok, poczynając od różnorodności i piękna kobiecych figur, a kończąc na zalewającym scenę słonecznym blasku i artyzmie całej kompozycji; a jednocześnie nic nie świadczy o tym, by artysta prawdę złożył w ofierze pięknu, aby piękna tego na siłę szukał tam, gdzie nie ma go w rzeczywistości. W obrazie tym czuć niewidzialny powiew poezji, a przyglądając się mu uważnie pojmujecie, że macie do czynienia z artystą, który włada ideałami” (Василий Авсеенко, Нужна ли нам литература?, „Русский вестник” 1873, t. 105, nr 5, s. 396).

Z kolei stronnik realizmu Stasow krytykował Siemiradzkiego za to, że drugorzędne wartości dzieła malarskiego – „efektowność” i „wirtuozerię” – uczynił istotą swego obrazu, dlatego też robi on wspaniałe wrażenie, ale wyłącznie wizualne, nie pobudza widza do refleksji, nie ma w nim żadnej poważniejszej myśli. Dziesięć lat później krytyk ten raz jeszcze wypowiedział się o Chrystusie i jawnogrzesznicy, podkreślając tym razem „obcość” dzieła, ujawniającą się w konfrontacji z utworami malarzy Rosjan: „Obrazu Siemiradzkiego […] żadną miarą nie można dołączyć do dzieł Gie i Kramskoja. Jego treść jest płytka, jawnogrzesznica wygląda jak paryska kokotka z operetki Offenbacha, Chrystus i apostołowie są odziani tak podobnie, że żadną miarą nie można mówić o nim jako o poważnym dziele malarstwa historycznego. Na naszej publiczności płótno to zrobiło ogromne wrażenie wspaniałością swego kolorytu, wyszukaną elegancją barwnych plam” (Владимир Стасов, Двадцать пять лет русского искусства. Наша живопись (1882–1883), w: tenże, Избранные сочинения в 3 томах, Москва 1952, t. 2, s. 451).

W 1874 r. na dorocznej wystawie w ASP Siemiradzki eksponował płótno Prześladowcy chrześcijan u wejścia do katakumb, w 1875 – Sprzedawcę amuletów i Wazon czy kobietę? (Trudny wybór) – obraz namalowany na zamówienie Kuźmy T. Sołdationkowa (1818–1901), moskiewskiego przedsiębiorcy, wydawcy i kolekcjonera dzieł sztuki (Muzeum Fabergé w Petersburgu). W latach 1876–1883 brał udział w ekspozycjach Towarzystwa Wystaw Dzieł Sztuki [Обществo выставок художественных произведений], powstałego z inicjatywy władz ASP jako równoważnik dla wystawienniczej działalności założonego w 1870 r. z inicjatywy stołecznych artystów Towarzystwa Objazdowych Wystaw Artystycznych [Товарищество передвижных художественных выставок]. W roku 1877 r., na drugiej wystawie tego stowarzyszenia, znalazła się pokaźnych rozmiarów (3,85 × 7,04 m) kompozycja historyczna zatytułowana Świeczniki chrześcijańska lub Pochodnie Nerona (Muzeum Narodowe w Krakowie), zainspirowana opisem męczeństwa pierwszych chrześcijan w Rocznikach Tacyta (ok. 55–120 n.e.). Dzieło to po raz kolejny wzbudziło głosy sprzeciwu ze strony zwolenników realizmu (m.in. Stasowa, prozaika Wsiewołoda M. Garszyna [1855–1888]), ale też spotkało się z gorącymi pochwałami wielu krytyków. W nagrodę Siemiradzki otrzymał tytuł profesora ASP oraz order św. Włodzimierza IV kl. Artysta wycenił Pochodnie Nerona na 40 tys. rub. i zaproponował ich zakup cesarzowi Aleksandrowi II (1818–1881), jednakże spotkał się z odmową ze względu na zbyt wygórowaną cenę; na odrzucenie oferty miał wpłynąć także protest I. Kramskoja. W 1879 r. artysta ofiarował swój obraz Krakowowi jako dzieło inicjujące zbiór utworzonego właśnie Muzeum Narodowego. Od czasu prezentacji dzieła w Rzymie w 1876 do 1881 r., gdy zawisło w Sukiennicach, Pochodnie Nerona wędrowały po Europie. Pokazywano je m.in. w Berlinie, Wiedniu, Warszawie, Krakowie, Lwowie, Paryżu (na wystawie światowej w 1878 r.), Pradze, Poznaniu, Moskwie, Amsterdamie, Londynie, Sztokholmie, Dreźnie i Zurychu. Za obraz ten Siemiradzki zdobył wiele medali i wyróżnień, m.in. Grand Prix i Legię Honorową w Paryżu, włoski order Cоrona d’Italia, honorowe członkostwo akademii w Berlinie, Sztokholmie i Rzymie, a Galeria Uffizi w dowód uznania dla jego talentu poprosiła go o namalowanie autoportretu. Uważa się, że Pochodnie Nerona zainspirowały pisarza Henryka Sienkiewicza (1846–1916), który gościł u malarza w Rzymie w 1890 r., do napisania powieści Quo vadis? (1896).

W latach 1877–1878 Siemiradzki wykonał malowidła ścienne w moskiewskim soborze Chrystusa Zbawiciela: cztery sceny z życia św. Aleksandra Newskiego, Ostatnią Wieczerzę, Chrzest Chrystusa i Wjazd Chrystusa do Jerozolimy (z przyczyn technicznych malowidła zaczęły niszczeć jeszcze za życia malarza i zostały zdjęte, a o ich wyglądzie można sądzić na podstawie fotografii oraz szkiców zachowanych w Państwowym Muzeum Rosyjskim). W 1882 r. na zamówienie Muzeum Historycznego w Moskwie Siemiradzki wykonał wielkoformatowe obrazy Pogrzeb znamienitego Rusa w Bułgarii w X wieku (według relacji naocznego świadka, arabskiego pisarza i podróżnika Ahmada ibn Fadlana [877–960]) oraz Stypa wojowników Światosława po bitwie pod Dorostołą w 971 roku lub Nocna ofiara (według kroniki Lwa Diakona [ok. 950–992]), których tematy, ustalone przez jednego z założycieli muzeum hr. Aleksieja S. Uwarowa (1825–1884), miały pokazać dzikie obyczaje pogańskich Słowian.

Obok dużych wielofiguralnych kompozycji Siemiradzki malował sceny kameralne, niekiedy o nieco dwuznacznej erotycznej tematyce, odgrywane przez postaci w strojach antycznych i dziejące się w południowej scenerii, takie jak m.in. Za przykładem bogów, Orgia na wyspie Capri w czasach Tyberiusza (1881, Galeria Tretiakowska w Moskwie), Taniec wśród mieczy (tamże), Chrystus i Samarytanka (1890, Lwowska Galeria Obrazów), Sąd Parysa (1892, Muzeum Narodowe w Warszawie), Przy fontannie (1893, Okręgowe Muzeum Sztuk Pięknych im. W. W. Wierieszczagina w Nikołajewie). Nierzadko podejmował również tematy z Ewangelii lub początków chrześcijaństwa. W 1885 r. namalował obraz Męczeństwo św. Tymoteusza i jego żony Maury (Muzeum Narodowe w Warszawie), w roku 1886 – obraz Chrystus u Marii i Marty, który pokazany był w rzymskiej Akademii św. Łukasza, na akademickiej wystawie w Berlinie, a w 1887 r. w Petersburgu, gdzie został zakupiony do zbiorów ASP (obecnie w Muzeum Rosyjskim). W 1888 r. w Cesarskim Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych wystawiony był jedyny obraz Siemiradzkiego o tematyce polskiej – Chopin koncertujący w salonie Radziwiłła (1887, własność prywatna).

W 1889 r. w petersburskiej ASP miała miejsce indywidualna wystawa Siemiradzkiego, na którą złożyło się pięć jego dzieł: Przed kąpielą, Przy fontannie, Za przykładem bogów, Kuszenie św. Hieronima oraz najważniejsze, skupiające niemal całą uwagę i publiczności, i krytyki – wielkoformatowe płótno Fryne na święcie Posejdona w Eleusis (3,9 × 7,64 m), zainspirowane utworem Atenajosa z Naukratis (II/III w. n.e) Uczta mędrców. Obraz został zakupiony za rekordową sumę 35 tys. rub. do zbiorów państwowych (do prywatnej kolekcji cesarz zakupił obraz Za przykładem bogów). Na tejże wystawie Aleksander III ogłosił zamiar stworzenia w stolicy muzeum sztuki rosyjskiej (obecnego Państwowego Muzeum Rosyjskiego [Государственный Русский музей], gdzie znajduje się obraz Siemiradzkiego). Połączenie deklaracji władcy tak istotnej dla życia artystycznego cesarstwa z nazwiskiem Polaka wzbudziło wówczas pełne zawiści oburzenie wśród artystów rosyjskich. Dzieło to przyniosło malarzowi godność honorowego członka Rady ASP. Warto też dodać, że mianując Siemiradzkiego, dopuszczono się przekroczenia ustalonej liczby honorowych członków Rady. Ulokowana w Sali Rafaela i oświetlona elektrycznością wystawa, okazała się frekwencyjnym sukcesem: w ciągu miesiąca odwiedziło ją ponad 30 tys. widzów. Wśród nich znalazła się para cesarska oraz wielcy książęta, którzy przybyli do ASP 23 stycznia. Podobnie jak wcześniejsze wielkoformatowe płótna Siemiradzkiego – Chrystus i jawnogrzesznica oraz Pochodnie Nerona, także Fryne wywołała ożywioną dyskusję, w której zwolennicy sztuki akademickiej dzieło malarza przedstawiali jako kolejne wielkie osiągnięcie jego samego i rosyjskiego akademizmu w ogóle, przeciwnicy zaś (z niezłomnym krytykiem i ideowym przeciwnikiem S. – Stasowem na czele) powtarzali, że jego malarstwo jest płytkie w treści, konwencjonalne, banalne, sztuczne i fałszywe w wyrazie, a przy tym epatuje atrakcyjnością swej formy. W tym samym roku na otwartej w marcu dorocznej wystawie akademickiej artysta zaprezentował Piratów izauryjskich sprzedających swą zdobycz (1880, Muzeum Sztuk Pięknych w Charkowie).

W 1897 r. Siemiradzki zakończył wieloletnią pracę nad swym ostatnim wielkoformatowym płótnem – Dirce chrześcijańską w cyrku Nerona (2,63 × 5,34 m, Muzeum Narodowe w Warszawie), którego temat zaczerpnął z książki francuskiego historyka religii Ernesta Renana (1823–1892) L’Antéchrist [Antychryst] (1873). W tym samym roku obraz był eksponowany na międzynarodowej wystawie sztuk pięknych w Wenecji, w roku następnym pokazano go na VI wystawie Petersburskiego Stowarzyszenia Artystów [Санкт-Петербургское общество художников] w Akademii Nauk (luty–marzec) i Muzeum Historycznym w Moskwie (kwiecień), a potem raz jeszcze w Petersburgu na Pierwszej Ludowej Wystawie Obrazów [Первая Народная выставка картин], urządzonej przez to samo towarzystwo w Maneżu Gwardii Konnej [Конногвардейский манеж] na placu Isaakijewskim [Исаакиевская пл.] 1 (wrzesień). Siemiradzki był członkiem honorowym tegoż stowarzyszenia. Podobnie jak wcześniejsze wielkoformatowe obrazy artysty, także i Dirce wzbudziła kontrowersyjne opinie krytyków i dała powód do jeszcze jednej dyskusji między zwolennikami realizmu a obrońcami sztuki akademickiej, chociaż ci ostatni przyznawali, że najnowsze dzieło malarza świadczy o kryzysie, jaki przechodzi ta formacja artystyczna.

W latach 1880–1890 prócz malarstwa sztalugowego Siemiradzki zajmował się także malarstwem dekoracyjnym, m.in. wykonał plafony Aurora (1886) i Wiosna (1890) do wnętrz petersburskiego pałacyku potentata szklarskiego i mecenasa Jurija S. Nieczajewa-Malcowa (1834–1913) przy ul. Siergijewskiej [Сергиевская ул.] (obecnie ul. Czajkowskiego [Чайковского ул.] 30, plafon Światłość i ciemność do warszawskiego pałacu Zawiszów (1881–1883; zniszczony) oraz malowidła we wnętrzu nowego gmachu Filharmonii warszawskiej (Muzyka świecka i Muzyka kościelna, 1901; zniszczone). W 1890 r. namalował Apoteozę Kopernika (3 × 2 m), obraz zamówiony dla Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie przez Warwarę M. Pankratiewą (1824–1901), córkę ks. Michaiła D. Gorczakowa (1793–1861), namiestnika Królestwa Polskiego w latach 1856–1861 (zniszczony). W latach 1892–1894 pracował nad kurtyną dla Teatru Miejskiego w Krakowie, w roku 1900 ukończył z kolei przedstawiającą Parnas podobną kurtynę dla Teatru Miejskiego we Lwowie.

W styczniu 1900 r. Siemiradzki przebywał w Moskwie w związku z podjęciem się wykonania fryzu w Sali Antyków Muzeum Sztuk Pięknych. Zlecenia tego nie zdążył wykonać, od jesieni 1901 r. cierpiał bowiem na chorobę nowotworową. Latem 1902 r. opuścił Rzym i przeniósł się do Strzałkowa, gdzie 20 sierpnia spisał testament, w którym między żonę i dzieci podzielił szacowany na 400 tys. rub. majątek. Zmarł trzy dni później – 23 sierpnia/5 września 1902 r. w Strzałkowie. W tamtejszym kościele umieszczono jego epitafium. Zgon artysty odnotowały czołowe rosyjskie gazety, a „Pietierburgskije wiedomosti” [Петербургские ведомости] poświęciły osobny tekst jego polskiej narodowości („Kraj” 1902, nr 33, s. 13 i nr 34, s. 13). Pochowany został w Warszawie, na cmentarzu Powązkowskim obok rodziców (kw. 67, rz. 6, m. 30, 31). 26 września 1903 r. prochy artysty przeniesiono do Krakowa i złożono w Krypcie Zasłużonych kościoła Na Skałce.

Siemiradzki zdobył ogólnoeuropejskie uznanie jako malarz łączący w swej twórczości historyczno-etnograficzną erudycję ze swobodnym sposobem malowania i mistrzowskim opanowaniem techniki malarstwa plenerowego. Na tle twórczości europejskich akademików ostatniego trzydziestolecia XIX w. podejmujących tematykę antyczną malarstwo Siemiradzkiego wyróżnia się różnorodnością gatunków, bogactwem kompozycji kolorystycznej i organicznym połączeniem klasycznych zasad malarstwa z impresjonistycznym postrzeganiem natury.

Na przełomie lat 2017 i 2018 w Państwowym Muzeum Rosyjskim w Petersburgu z okazji 175-lecie urodzin artysty zorganizowana została wystawa Генрих Семирадский и колония русских художников в Риме [Henryk Siemiradzki i kolonia rosyjskich artystów w Rzymie]. Przekazana przez rodzinę spuścizna po artyście znajduje się w Muzeum Narodowym w Krakowie (sygn. MNK 1588 – dom i pracownia), z kolei spuścizna rodzinna z lat 1852–1973 przechowywana jest w Papieskim Instytucie Studiów Kościelnych w Rzymie (sygn. 705/22/0). W wielu polskich miastach znajdują się ulice jego imienia. W 2015 r. na fasadzie gmachu archiwum miejskiego przy ul. Uniwersyteckiej 1 w Charkowie odsłonięto w pamiątkową tablicę ku czci Siemiradzkiego.
Siemiradzki obok wyżej wymienionych otrzymał ordery: św. Anny (1874?), św. Stanisława III kl. (1875), św. Włodzimierza III kl. (1883) oraz Order Rycerski św. Grzegorza Wielkiego.

Dmitrij Ja. Siewieriuchin z uzupełnieniami polskiej redakcji
(przekł. oryginalnego hasła Dariusz Konstantynów)
Hasło po redakcji MCK, wersja oryginalna patrz: www.polskipetersburg.ru

Bibliografia:
Семирадский, Генрих Ипполитович, w: Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, Санкт-Петербург 1900, t. 29, s. 455–456; A. Ryszkiewicz, Siemiradzki Henryk Hektor, w: Polski słownik biograficzny, Warszawa–Kraków 1996, t. 37, s. 48–52 (bibliografia); P. Szubert, A. Biały, Siemiradzki Henryk Hektor, w: Słownik artystów polskich i w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.), red. U. Makowska, Warszawa 2016, t. 10, s. 468–494 (obszerna bibliografia retrospektywna i współczesna); J. Dużyk, Henryk Siemiradzki. Życie i twórczość, Wrocław 1984; tenże, Siemiradzki. Opowieść biograficzna, Warszawa 1986; Генрих Семирадский и колония русских художников в Риме, red. Е. Петрова, Санкт-Петербург 2017; Т. Л. Карпова, Генрих Семирадский. Альбом, Санкт-Петербург 2008; P. Klimow, „Jest on, rzecz jasna, Polakiem i Polakiem pozostanie”. Kilka uwag do biografii Henryka Siemiradzkiego, w: Nacjonalizm w sztuce i historii sztuki 1789–1950, red. D. Konstantynów, P. Paszkiewicz, R. Pasieczny, Warszawa 1998, s. 127–144; tenże, Henryka Siemiradzkiego szkice malowideł dla soboru Chrystusa Zbawiciela w Moskwie, „Biuletyn Historii Sztuki” 1993, nr 1, s. 63–73; П. Ю. Климов, Генрих Семирадский, Мocква 2001; D. Konstantynów, Wystawy Pochodni Nerona Henryka Siemiradzkiego w Petersburgu (1877) i Moskwie (1879), „Biuletyn Historii Sztuki”, 2000, nr 3–4, s. 437–460; tenże, „Dirce chrześcijańska” Henryka Siemiradzkiego w Petersburgu i Moskwie (1898), tamże, 2016, nr 4, s. 591–622; A. Król, Henryk Siemiradzki (1843–1902), Stalowa Wola 2007 [katalog wystawy]; Д. Н. Лебедева, Генрих Семирадский, Мocква 1997 i wyd. z 2006; S. Lewandowski, Henryk Siemiradzki. Warszawa 1904; Е. В. Нестерова, Поздний академизм и Салон. Альбом, Санкт-Петербург 2004, s. 103–116; F. Stolot, Henryk Siemiradzki, Wrocław 2001; В. В. Сусак, Феномен Семирадского, w: XIX век. Целостность и процесс. Вопросы взаимодействия искусств, Мocква 2002, s. 249–259; А. В. Толстой, Репин, Семирадский, Матейко…, „Пинакотека” 2005, nr 20–21, s. 92–96; Е. Зорина, Семирадский. Мocква 2008; Российский государственный исторический архив (RGIA) w Sankt Petersburgu: F. 789 (Академия художеств), op. 4 (1863–1864 гг.), spr. 98, cz.1, spr. 121, op. 6 (1867–1869 гг.), spr. 34, 39, 42, 54, 97, 103, 213, op. 6, spr. 23, 42, 125, 254, op. 8 (1872–1873 гг.), spr. 6, 96, 197, op. 10 (1876–1879 гг.), spr. 1, op. 11 (1880–1892 гг.), spr. 14; 31, op. 12 (1893–1903 гг.), spr. Л. «з» 21.


IKONOGRAFIA:

Internetowe archiwum prac Henryka Siemiradzkiego