Sapieha Piotr Paweł / Сапега Пётр Павел – Сапега Пётр Иванович (1701–1771), h. Lis, w Rzeczypospolitej stolnik litewski i wojewoda smoleński; w Rosji szambelan dworu Katarzyny I i Piotra II, kapitan gwardii. W Petersburgu przebywał w latach 1721–1723, 1726–1728 i 1758.

Urodził się 28 stycznia 1701 r. w Dreźnie jako najstarszy syn starosty bobrujskiego Jana Kazimierza Sapiehy (zm. 1730) i Ludwiki Marii z Opalińskich (1684–1719). U schyłku lat 20. XVIII w. jego skonfliktowany z królem Augustem II (1670–1733) ojciec postanowił wstąpić na służbę Piotra I (1672–1725) lub przynajmniej uzyskać protekcję rosyjską. W tym celu nawiązał listowny kontakt z faworytem cara Piotra I ks. Aleksandrem D. Mienszykowem (1673–1829), proponując małżeństwo syna Piotra ze starszą córką Mienszykowa, zaledwie 9-letnią Marią. Wpływowy dygnitarz wyraził zgodę na propozycję Sapiehy, w związku z czym Piotr Paweł wyjechał latem 1721 r. nad Newę i z towarzyszącą mu liczną świtą zamieszkał w pałacu Mienszykowa. Był przyjmowany w najlepszych salonach nowej stolicy, dzięki czemu nawiązał kontakty z miejscową elitą. Przede wszystkim jednak pozyskał względy samego Mienszykowa i od razu był uznawany za narzeczonego jego córki.

W 1723 r., prawdopodobnie z powodu poważnej choroby ojca, Piotr Paweł wrócił do rodowych dóbr w Wielkopolsce i przebywał w nich ponad dwa lata, nie wykazując żadnej aktywności na arenie publicznej. Zimą 1726 r. wraz z ojcem wyruszył w asyście licznej świty do Petersburga. Oficjalnym powodem tej wyprawy było ogłoszenie jego opóźnionych z powodu żałoby po śmierci Piotra I zaręczyn z Marią Mienszykówną. Planowany mariaż zapewniał Sapiehom rosyjskie wsparcie w działalności politycznej na terenie Rzeczypospolitej, Mienszykowowi zaś ułatwiał potwierdzenie praw własnościowych do dóbr w Wielkim Księstwie Litewskim. Piotr i Maria podejmowali gości już nazajutrz po przybyciu Sapiehów nad Newę (3 marca), sam akt ogłoszenia zaręczyn odbył się natomiast 24 marca. Poprowadzili go metropolita Fieofan (Teofan) Prokopowicz (1681–1736) i cesarzowa Katarzyna I (1683/1684–1727). Z tej okazji ukazał się panegiryk Czoło fortuny marsowej…, przedstawiający starożytne pochodzenie obu rodów i korzyści z planowanego mariażu. Uroczystości zaręczynowe z udziałem zięcia cesarzowej Karola Fryderyka ks. Holstein-Gottorp (1700–1739), senatorów, ministrów, dygnitarzy, dowódców armii i floty oraz dyplomatów państw europejskich odbywały się w pałacu Mienszykowa i zajmowanym przez Sapiehów dworze do 28 marca. Po ich zakończeniu sfinalizowano rozmowy posagowe – Piotr otrzymał dwa domy nad Newą o wartości 15 tys. rubli (120 tys. zł), Jan Kazimierz zaś skrypt opiewający na 87,5 tys. rubli (700 tys. zł), który wykorzystał do oddłużenia rodowych dóbr w Wielkopolsce. Dodatkowo Katarzyna I obiecała Marii wyprawę ślubną w kwocie 100 tys. rubli (800 tys. zł) oraz dobra w Inflantach i guberniach rosyjskich. Na audiencji pożegnalnej ojca Piotr Paweł, choć nie opuszczał jeszcze Petersburga, został uhonorowany przez cesarzową obietnicą nadania tytułu szambelana cesarskiego.

Po wyjeździe ojca Piotr Paweł zajął się ugruntowaniem pozycji towarzyskiej i politycznej. Szybko pozyskał zaufanie Katarzyny I, która 16/27 października 1726 r. odznaczyła go Orderem św. Aleksandra Newskiego. Pojawiały się głosy, że był kochankiem carycy i kandydatem na księcia Kurlandii, a nawet na przyszłego władcę Rzeczypospolitej. Na pewno miał dobre relacje z Mienszykowem, z którym zimą 1727 r. często konferował, omawiając prawdopodobnie kwestię sukcesji tronu rosyjskiego. Mienszykow zabiegał o objęcie tronu przez wnuka Piotra I wielkiego ks. Piotra Aleksiejewicza (1715–1730), za którego chciał wydać jedną z córek. Piotr Paweł jako faworyt Katarzyny I zdystansował się jednak wobec tych planów, wiedział bowiem, że pragnęła ona przekazania tronu córce Annie i jej mężowi ks. Karolowi Fryderykowi. Dodatkowym powodem rozdźwięków z niedoszłym teściem, który sam chciał zostać księciem kurlandzkim, mogły być rzekome plany osadzenia Sapiehy na tronie tego księstwa. Nie można więc wykluczyć, że to właśnie wówczas Mienszykow podjął decyzję o zerwaniu zaręczyn Marii i wydaniu jej za wielkiego ks. Piotra Aleksiejewicza. Tymczasem w marcu 1727 r. rozeszły się pogłoski, że do zerwania zaręczyn dążyła sama Katarzyna I. Faktycznie nastąpiło ono miesiąc później, a nową narzeczoną Sapiehy została bratanica carowej Sofia Skawrońska (w literaturze polskiej jej nazwisko występuje często w formie Skowrońska). Jednocześnie Katarzyna I miała wyrazić zgodę na małżeństwo wielkiego ks. Piotra Aleksiejewicza z Marią. Sapieha otrzymał od cesarzowej sobolową szubę oraz 6 tys. rubli zabezpieczonych na przekazie do Rygi. Nie wiadomo, czy zatrzymał domy podarowane mu przez Mienszykowa jako zadatek posagu Marii, czy też przeniósł się do rezydencji opłacanej przez Katarzynę I (może do tego samego pałacu, w którym mieszkał przybyły 10 marca 1727 r. do Petersburga jego ojciec).

W ostatnich tygodniach życia carycy doszło do pogorszenia relacji Sapiehy z Mienszykowem. Na pierwszym po śmierci Katarzyny I posiedzeniu Najwyższej Tajnej Rady [Верховный тайный совет], gdy Mienszykow przedstawił testament cesarzowej wyznaczający na następcę tronu wielkiego ks. Piotra Aleksiejewicza, Piotr Paweł otwarcie zakwestionował jego prawdziwość. Dokument jednak zatwierdzono, sam Mienszykow zaś został kolejno admirałem (7/18 maja) i generalissimusem (12/23 maja), a 25 maja/5 czerwca odbyły się zaręczyny jego córki Marii z carem Piotrem II (1715–1730). Awans Mienszykowa nie miał jednak negatywnego wpływu na karierę Sapiehów i w czerwcu ogłoszono mariaż Piotra Pawła z Sofią Skawrońską. Ślub odbył się 19/30 listopada 1727 r. – już po upadku generalissimusa, który 8/19 września tego roku, odsunięty od sprawowania władzy, znalazł się w areszcie domowym, a 9/20 września został uznany za winnego zdrady stanu.

Zachowujący neutralną postawę i pozostający w dobrych stosunkach z faworytami nowego monarchy Dołgorukimi Sapiehowie skorzystali na obaleniu Mienszykowa, uzyskując jesienią wysokie urzędy państwowe i dworskie oraz ordery – Piotr Paweł został szambelanem dworu i kapitanem gwardii. Car Piotr II hojnie uposażył też jego żonę Sofię, na której posag złożyły się 70 tys. rubli (560 tys. zł) oraz dobra w Inflantach i guberni nowogrodzkiej. Korzystna dla Sapiehów koniunktura polityczna skończyła się wszakże niebawem wraz z utrwaleniem się wpływów niechętnych cudzoziemcom starych rodów bojarskich. Na przełomie lat 1727 i 1728 Jana Kazimierza nie dopuszczono do objęcia urzędu generała gubernatora Ingrii i Petersburga, wiosną 1728 r. powrócił więc do Rzeczypospolitej. Jego syn próbował jeszcze utrzymać się w elicie władzy i zimą 1728 r. wyjechał wraz z dworem do Moskwy na uroczystości koronacyjne Piotra II (25 lutego/7 marca 1728). Szybko jednak doszedł do wniosku, że walka na szczytach władzy między Dołgorukimi a Golicynami może sprowadzić na niego los niedoszłego teścia. Sprzedał więc wszystkie nieruchomości (głównie posag Sofii) i 8 października 1728 r. opuścił razem z żoną Moskwę, udając się do Rzeczypospolitej.

Pod koniec 1728 r. Piotr Paweł dysponował 2 mln rubli, czyli 16 mln zł, co sprawiło, że był jednym z najbogatszych magnatów polsko-litewskich, na dodatek cieszącym się, jak się wtedy wydawało, poparciem rosyjskim. August II próbował więc pozyskać Sapiehę do formującego się stronnictwa dworskiego, mającego zapewnić dynastii wettyńskiej sukcesję tronu w Polsce. Zapraszał go na dwór, mianował starostą zdzitowskim (pow. słonimski) po zmarłym w 1730 r. ojcu, a 29 marca 1732 r. stolnikiem litewskim. Piotr Paweł był jednak związany z obozem francuskim i po śmierci Augusta II opowiedział się po stronie Stanisława Leszczyńskiego (1677–1766), oddając na niego swój głos podczas elekcji 12 września 1733 r. Pod koniec września i na początku października 1733 r. wchodził w skład rady wojennej przy regimentarzu generalnym Józefie Potockim (1673–1751), uczestniczył tym samym w podjęciu decyzji o ataku na pałac Saski i ambasadę rosyjską 28–29 września oraz obronie linii Wisły 30 września–8 października. Rok później, 5 listopada 1734 r., podpisał akt konfederacji generalnej stronników Leszczyńskiego w Dzikowie, a władze konfederackie wysłały go jako posła do Szwecji, by zabiegał o zawarcie przymierza i szwedzką dywersję zbrojną przeciw Rosji. Zimą 1735 r. przedarł się wraz z dywizją wojewody wołyńskiego Michała Potockiego (1660–1749) pod granicę pruską, a następnie dołączył do przebywającego w Królewcu Leszczyńskiego. Próbował wypełnić misję dyplomatyczną, ale w kwietniu 1735 r. Szwedzi odmówili mu wjazdu i Sapieha przebywał w Królewcu prawdopodobnie do zimy 1736 r., czyli do zawarcia przez tamtejszą emigrację polityczną porozumienia z Augustem III (1696–1763).

Po powrocie z emigracji skupił się na sprawach gospodarczych. Szybko jednak wznowił aktywność polityczną, do śmierci Augusta III angażując się w działalność o charakterze antywettyńskim, choć przyjął od króla Order Orła Białego (3 sierpnia 1744) i nominację na wojewodę smoleńskiego (18 września 1744). Zaciekle walczył ze stronnictwami dworskimi, najpierw do 1753 r. z tzw. familią, czyli ugrupowaniem magnacko-szlacheckim pod przewodnictwem książąt Czartoryskich, a następnie z tzw. kamarylą, której przewodził Jerzy August Mniszech (1715–1778). Do 1752/1753 r. był związany z obozem Potockich i tzw. republikantów, a następnie krótko współpracował z hetmanem wielkim koronnym Janem Klemensem Branickim (1689–1771), by ostatecznie zacieśnić swoje związki z Czartoryskimi. Była to w miarę trwała zmiana sojuszy politycznych, gdyż związała Sapiehę z „familią” na osiem lat. Na przełomie lat 1762 i 1763 przychylnie ustosunkował się do przygotowywanej przez nią antydworskiej konfederacji pod auspicjami Rosji.

W działalności politycznej Sapieha przykładał dużą wagę do wsparcia ze strony obcych państw. Pod koniec lat 30. i na początku lat 40. XVIII w. bez powodzenia orientował się na Prusy i Szwecję. W 1737/1738 r. i 1748 r., snując plany konfederackie, liczył z kolei na wsparcie Turcji. W latach 50. i na początku lat 60. XVIII w. wielokrotnie oferował swoją pomoc Fryderykowi II (1712–1786), do którego zraził się dopiero w roku 1763, gdy wojska pruskie zajęły jego dobra nadnoteckie. Na rzecz Francji działał od połowy lat 40. XVIII w., wspierając jej starania zmierzające do wyniesienia na tron polsko-litewski François-Louisa de Bourbona ks. Conti (1664–1709); od stronnictwa profrancuskiego oddalił się w 1754 r., a zbliżył doń ponownie w 1758 r. w trakcie podróży do Petersburga, były to jednak wyłącznie kurtuazyjne kontakty.

W stosunku do Rosji od czasu wojny o tron polski Piotr Paweł zachowywał raczej nieprzyjazną postawę. Wpływ na to miały zarówno doświadczenia z pobytu w Petersburgu, jak i jego antywettyńskie nastawienie; dwór saski pozostawał w dobrych stosunkach z Rosją, opartych od lutego 1744 r. na układach sojuszniczych. Objęcie tronu przez Elżbietę (1741), córkę Katarzyny I, a wicekanclerstwa przez Michaiła I. Woroncowa (1714 – 1767), którego żoną była Anna Skawrońska, siostra pierwszej żony Piotra Pawła, nie wpłynęły na zmianę jego postawy. Kontakty z dyplomatami rosyjskim w Polsce nawiązał w 1752 r., ale dopiero samowolna podróż do Petersburga jego syna Jana spowodowała, że jesienią w 1754 r. podjął korespondencję z sekretarzem poselstwa w Warszawie Janem Rzyszczewskim. Napisał wówczas list do cesarzowej Elżbiety (1709–1762), prosząc o odesłanie Jana do Rzeczypospolitej z jednoczesnym nadaniem mu stopnia generała majora armii rosyjskiej; równocześnie zabiegał dla siebie o Order św. Andrzeja Apostoła Pierwszego Powołania [Орден Святого апостола Андрея Первозванного]. Dwór cesarski zdecydował się nadać mu go w roku 1757, co miało związek z wybuchem wojny siedmioletniej (1756–1763).

Zimą 1757/1758 r. Piotr Paweł udał się do Petersburga – oficjalnie w celu odebrania wspomnianego orderu oraz spotkania z krewnymi zmarłej żony, w rzeczywistości, aby kontynuować swe polityczne intrygi. Nad Newę przybył w kwietniu 1758 r. w orszaku królewicza Karola Krystiana Wettyna (1733–1796), zabiegającego o przyzwolenie cesarzowej na objęcie tronu książęcego w Kurlandii. Ostatecznie Sapieha skupił się na sprawach prywatnych – odzyskaniu pieniędzy ze spadku po Sofii oraz uzyskaniu ochrony dla dóbr w Rzeczypospolitej. Dzięki protekcji Woroncowa otrzymał obietnicę ochrony swych majątków oraz pewne korzyści materialne (pierścień, dwa worki soboli, a także tabakierkę o wartości 300–500 rubli). W zamian Rosjanie oczekiwali od Sapiehy pomocy przy aprowizacji wojska oraz usług wywiadowczych na pograniczu polsko-brandenburskim. Petersburg opuścił we wrześniu 1758 r. Niemal natychmiast zerwał z obozem prorosyjskim i już w 1759 r. wyświadczał przysługi pruskiemu królowi Fryderykowi II.

W trakcie ostatniego bezkrólewia (1763–64) współpracował z „familią”, uczestniczył w sejmie konwokacyjnym i oddał swój głos na Stanisława Augusta Poniatowskiego (1732–1798). Na sejmie koronacyjnym 4 grudnia 1764 r. podpisał dyplom potwierdzenia praw przez nowego króla oraz uzyskał zgodę na wyjazd za granicę dla poratowania zdrowia. W kolejnych latach występował publicznie jako stronnik Stanisława Augusta, w 1766 r. przestrzegał go przed negatywnymi skutkami wywozu przez Prusaków dobrej monety z Rzeczypospolitej, a w latach 1767–1768 przeprowadził na sejmikach wielkopolskich wybór posłów i deputatów przychylnych dworowi. Swoją postawę zmienił zimą 1768 r., udzielając moralnego poparcia antykrólewskiej konfederacji barskiej, ale oficjalnie przystąpił do niej dopiero wiosną 1769 r. po wycofaniu się wojsk rosyjskich z Wielkopolski. Klęski wielkopolskich oddziałów konfederackich w walkach z Rosjanami na początku 1770 r. oraz wypady wojsk pruskich na pogranicze polsko-brandenburskie przeraziły go do tego stopnia, że 8 kwietnia 1770 r. opuścił rodowy Koźmin i przez Drezno wyjechał na Słowację. Na emigracji współpracował z radykalnymi przywódcami ruchu dążącymi do detronizacji Stanisława Augusta, ale wkrótce zmarł.

Był właścicielem kilku okazałych rezydencji, najczęściej korzystał jednak z zamku w Koźminie oraz wzniesionego przez siebie barokowo-klasycystycznego pałacu w Wieleniu. Od 1730 r. władał odziedziczonymi po ojcu rozległymi dobrami litewskimi (klucz lachowicki w woj. nowogrodzkim, dobra kossowskie i Stary Zdzitów w woj. brzeskim litewskim – łącznie ok. 20 wsi), a po matce wielkopolskimi (klucze koźmiński w pow. pyzdrskim oraz wieleński w pow. poznańskim – łącznie ok. 40 wsi). Po śmierci brata Pawła przejął w 1737 r. starostwo sokołowskie na Litwie i wielkopolski Radlin. Z nadania królewskiego dzierżył też do 1758 r. starostwo babimojskie, a w latach 1748–1755 królewszczyznę Jurkowicze w pow. słonimskim. Od lat 40. do 60. XVIII w. wielkość jego majątków ziemskich znacznie się zmniejszyła. Borykając się z problemem spłaty długów, niektóre dobra najpierw zastawiał, a potem sprzedawał. Gospodarował nieumiejętnie, wdając się w liczne procesy sądowe.

Był dwukrotnie żonaty. Pierwszą jego żoną była Sofia ze Skawrońskich (pocz. lat 20. XVIII w. – 4 lutego 1739 w Wieleniu), córka hr. Karła Samuiłowicza i Marii Iwanowny. Drugą – poślubiona 17 lipca 1751 r. Joanna z Sułkowskich (23 stycznia 1736–1800 w Warszawie), córka Aleksandra Józefa i Marii Anny Franciszki z domu Stein zu Jettingen.

Zmarł 23 stycznia 1771 r. w słowackiej Żylinie (Žilina, wówczas na terenie Cesarstwa Austriackiego). Został pochowany w rodzinnej nekropolii w wielkopolskim Radlinie koło Jarocina. Miał trzech braci oraz dwie siostry.

Synem Piotra z małżeństwa z Sofią był Jan (1734–1761), starosta sokołowski i gorzdowski, kamerjunkier rosyjski. Negatywne cechy charakteru nie pozwoliły mu zrobić kariery publicznej. W Polsce, Saksonii i Rosji zyskał sławę rozpustnika i zwyrodnialca. Obrazu tego nie zmienił jego ślub (18 lutego 1753) z Elżbietą z Branickich (1734–1800). Nieudane małżeństwo zostało unieważnione 24 lutego 1755 r. Problemy rodzinne były jednym z powodów wystąpienia Jana do męża ciotki wicekanclerza Woroncowa z prośbą o zgodę na przyjazd do Petersburga. Nie uzyskawszy takowej, zwrócił się do sekretarza poselstwa rosyjskiego w Warszawie J. Rzyszczewskiego o list rekomendacyjny do władz wojskowych w Kijowie, a następnie w połowie 1754 r. przybył nad Newę. Podróż, którą odbył bez zgody ojca, tłumaczył chęcią oddania pokłonu cesarzowej i spotkania się z rosyjskimi krewnymi matki. W Petersburgu przebywał do 24 lutego/8 marca 1755 r. i choć zachowywał się tam skandalicznie, dzięki poparciu Woroncowa został na początku 1755 r. kamerjunkrem. Otrzymał też 2 tys. rubli oraz adresowaną do Augusta III (1696–1763) gramotę cesarską Elżbiety z prośbą o nadanie mu pierwszego wakującego starostwa. Po licznych perturbacjach 10 grudnia 1756 r. August III nadał Janowi starostwo gorżdowskie (pow. telszewski), zezwalając jednocześnie ojcu na cesję na jego rzecz starostwa sokołowskiego.


Bibliografia:
Д. Н. Бантыш-Каменский, 7-й Генерал-Фельдмаршал Граф Сапега, w: Биографии российских генералиссимусов и генерал-фельдмаршалов. В 4-х частях. Репринтное воспроизведение издания 1840 года, Москва 1991, http://militera.lib.ru/bio/bantysh-kamensky/09.html [dostęp: 16 XII 2014]; tenże, Списки кавалерам российских императорских орденов Св. Андрея Первозванного, Св. Екатерины, Св. Александра Невского и Св. Анны с учреждения до установления в 1797 году орденского капитула, oprac. П. А. Дружинин, Москва 2005; A. Rachuba, Sapieha Jan Kazimierz, w: Polski słownik biograficzny, Warszawa–Kraków 1994, t. 35, s. 7–12 (bibliografia); W. Konopczyński, Konfederacja barska, Warszawa 1991, t. 1–2; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Warszawa 1909–1911, t. 1–2; U. Kosińska, August II w poszukiwaniu sojusznika. Między aliansem wiedeńskim i hanowerskim (1725–1730), Warszawa 2012, s. 278, 480, 506; W. Kriegseisen, Diariusz petersburskiej podróży Jana i Piotra Sapiehów z 1726 roku, „Wiek Oświecenia” 1993, nr 9, s. 55–63; С. Ф. Либрович, Загадочный фельдмаршал русской армии. Исторический очерк, Петроград–Москва 1915; А. Мацук, Барбацьба магнацкіх груповак в ВКЛ (1717–1763 гг.), Мінск 2010; H. Palkij, Sejmy 1736 i 1738 roku. U początków nowej sytuacji politycznej w Rzeczypospolitej, Kraków 2000, s. 44, 78, 105; T. Szwaciński, Rosja a Piotr i Jan Sapiehowie w dobie kryzysu ostrogskiego (1754–1758), „Kwartalnik Historyczny” 2012, R. 119, nr 1, s. 31–33; W. Szczygielski, Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768–1770, Warszawa 1970; А. В. Шишов, Знаменитые иностранцы на службе России, Москва 2001, s. 349–353; Z. Zielińska, Walka „Familii” o reformę Rzeczypospolitej 1743–1752, Warszawa 1983; Архив Князя Воронцова, ks. VI, Цартсвованіе Елисаветы Петровны, Москва 1873, s. 269–271; Ф. В. Берхгольц, Дневник камер-юнкера Берхгольца, веденный им в России в царствование Петра Великого, с 1721 по 1725 год, Москва 1902, cz. 1, s. 104, 130, 138, 143, 167, 177, cz. 2, s. 35–66, 75, 87, 107–116; Czoło Fortuny Marsowej na Herbowej Głowie Trojakim Zasług, Honorów, y zkolligowanych Imion Cyrkułem Uwieńczone Jaśnie Oświeconemu Xiążeciu Imsci Alexandrowi Męzykowi… przy Weselnym Akcie Iaśnie Wielmożnego Imsci Pana Piotra Sapiehy Hrabi, Starosty Zdzitowskiego etc. etc. y Iaśnie Oświeconey Xiężnt Imsci P. Maryi Alexandry Męzykowny… Roku Pańskiego 1726, b. m. w., 1726; Dyaryusz drogi z Wilna do Peterburga JW. JMci Pana Sapiehi, Starosty Bobruyskiego, a teraz Felt-Marszałka Woysk Rossyiskich o kontynuacyi, rezydencyi w Peterburgu [luty–kwiecień 1726], b. m. w., XVIII w. (przekład na jęz. ros.: http://www.vostlit.info/Texts/rus14/Diarius_Vilno_Peterburg/pred.phtml?id=455 [dostęp: 20 VI 2013)]; Korespondencja Józefa Andrzeja Załuskiego 1724–1736, oprac. B. S. Kupść, K. Muszyńska, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967, s. 146, 210, 217, 280, 295–299, 306, 341, 375–376; J. Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III, wstęp M. Dernałowicz, Warszawa 1985, s. 260; tenże, Pamiętniki czyli historia polska, oprac. P. Matuszewska, Z. Lewinówna, Warszawa 1971, s. 261, 286; M. Matuszewicz, Diariusz życia mego, oprac. B. Królikowski, komentarz Z. Zielińska, Warszawa 1986, t. 1, s. 75, 102, 103, 217, 259, 293, 294, 359, 606, t. 2, s. 167; Pamiętniki króla Stanisława Augusta. Antologia, oprac. D. Triaire, A. Grześkowiak-Krwawicz, M. Dębowski, Warszawa 2013, s. 69–71; Volumina Legum, Petersburg 1860, t. 7, s. 90, 103, 120, 135, 167, 219; Повседневные записки делам князя А. Д. Меншикова 1716–1720, 1726–1727 гг., ред. С. Р. Долгова, Т. А. Лаптева, Москва 2000, s. 399–407; Sapiehowie. Materjały historyczne, genealogiczne i majątkowe, t. 3, Petersburg 1890, s. 135–136; Сборник императорскаго русскаго историческаго общества, t. 3, 15, 64, Санкт-Петербург 1870, 1875, 1888 (wg indeksu); Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD) w Warszawie: Archiwum Roskie, Korespondencja, pudło LV/18, s. 55–58, pudło LV/20, s. 210–246, Metryka Koronna, Sigillata, sygn. 25, k. 58; Archiwum Państwowe w Poznaniu: Archiwum Sapiehów, sygn. 1; Biblioteka Narodowa w Warszawie: sygn. BOZ 941, s. 372; Biblioteka PAU–PAN w Krakowie: sygn. 361, s. 81.