Rzymskokatolickie Seminarium Duchowne w Petersburgu / Римско-Католическая духовная семинария в Петербурге, działające w archidiecezji mohylewskiej, związane z dziejami polskiej społeczności nad Newą.

W 1800 r. rozporządzeniem cesarza Pawła I (1754–1801) przy kościele św. Katarzyny Aleksandryjskiej rozpoczęło działalność Kolegium Jezuickie pw. św. Pawła. Od 1801 r. nieoficjalnie funkcjonowało przy nim seminarium duchowne, które przestało działać w momencie śmierci swego założyciela generała jezuitów o. Gabriela Grubera (1740–1805). Na terytorium archidiecezji mohylewskiej istniały wówczas dwa zakłady teologiczne kształcące duchowieństwo – w Krasławiu i Mohylewie. W 1815 r. otwarto seminarium w Białymstoku, a 1820 r. w Zwinogródce na Podolu, które w 1839 r. połączone zostały z seminarium mohylewskim. W 1843 r. władze przeprowadziły reorganizację katolickich seminariów duchownych na terenie Imperium Rosyjskiego. Na mocy ukazu Mikołaja I (1796–1855) istniejące seminaria zostały połączone w jedno i przeniesione do Mińska. Od 1849 r. wedle życzenia tegoż Mikołaja I rezydencja metropolity mohylewskiego została na stałe przeniesiona do Petersburga. Kolejni metropolici mohylewscy niejednokrotnie zabiegali o możliwość otwarcia własnego seminarium duchownego.

W 1859 r. utworzenie seminarium duchownego dla archidiecezji nakazał ówczesnemu metropolicie Wacławowi Żylińskiemu (1803–1863) papież Pius IX (1792–1878). Prośba metropolity została jednak odrzucona przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (MSW). Po kasacie przez rząd w 1869 r. diecezji mińskiej, a wraz z nią seminarium duchownego, sytuacja stała się krytyczna. Pochodzący z terenu tej diecezji klerycy mogli studiować w Wilnie, z terenu zaś archidiecezji mohylewskiej w drodze wyjątku – w Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej (RzAD) w Petersburgu. W związku z zaistniałą sytuacją 8/20 października 1870 r. bp Józef Maksymilian Staniewski (1795–1871) zwrócił się do MSW z prośbą o utworzenie w archidiecezji Rzymskokatolickiego Seminarium Duchownego (RzSD). Po jego śmierci, 8/20 lutego 1872 r. prośbę do MSW ponowił czasowy administrator archidiecezji prałat Jerzy Iwaszkiewicz (1819–1876). 4/16 czerwca 1872 r. minister spraw wewnętrznych Аleksandr Je. Timaszew (1818–1893) i dyrektor departamentu obcych wyznań Emanuel K. Sievers (1817–1909) w skierowanym do nowo mianowanego metropolity mohylewskiego Antoniego Fijałkowskiego (1797–1883) piśmie uznali za zasadne otwarcie w Petersburgu seminarium pod warunkiem, że jego wychowankowie posiądą znajomość jęz. rosyjskiego i rosyjskiej kultury. Przez siedem lat strony nie były w stanie osiągnąć porozumienia w sprawie lokalizacji. Metropolita nie wyrażał bowiem zgody na propozycję zorganizowania RzSD na Wyspie Wasiljewskiej [Васильевский остров] w budynku nr 49 przy 2 Linii [2-я линия B.O.], a więc tuż obok RzAD, proponując zlokalizowanie go w Krasławiu (obecnie łot. Krāslava). Ponadto władze sugerowały liczbę 15, a metropolita 45 seminarzystów. Przez długi czas nie osiągnięto też porozumienia w kwestii nauki rosyjskiego języka i literatury. Metropolita interpretował ten wymóg jako politykę rusyfikacji Kościoła katolickiego w Imperium Rosyjskim, którego wierni w 80% byli Polakami.

W celu rozstrzygnięcia spornych kwestii powołano komitet, który opracował program nauki w RzSD języka i literatury rosyjskiej oraz historii Rosji, jak również homiletyki (kazań). W toku prac strony uzgodniły, że metropolita po konsultacji ze Stolicą Apostolską opracuje program studiów. Homiletykę wykładać miała osoba duchowna, a przedmioty niereligijne – zgodnie z instrukcją Petersburskiego Okręgu Naukowego – wykładowcy świeccy. W 1879 r. zwolnił się dom petersburskiego gubernatora cywilnego przy prosp. Jekatierinhofskim [Екатерингофский пр.] 37 (obecnie prosp. Rimskiego-Korskowa [Римского-Корсакова пр.]) 49 , a MSW zaproponowało go jako siedzibę dla seminarium. Według projektu architekta Władimira G. Szałamowa (1836–1887) w ciągu roku przeprowadzono prace adaptacyjne budynku wraz z nadbudową za łączną kwotę 89 670 rub.

W kwietniu 1879 r. opracowany został projekt prawnej regulacji dla wszystkich seminariów katolickich w Rosji, w którym za wzór dla tego typu placówek posłużyło organizujące się właśnie archidiecezjalne RzSD. Cesarz Aleksander II (1818–1881) zaaprobował projekt i 16 czerwca tegoż roku minister spraw wewnętrznych Lew S. Makow (1830–1883) zatwierdził statut seminarium. Cały zarząd placówki należał do metropolity mohylewskiego, jej bezpośrednie kierownictwo do rektora, z którym współdziałać miał senat, składający się po połowie z wykładowców duchownych i świeckich. Metropolita wybierał rektora, inspektora oraz wykładowców i przedstawiał ich do zatwierdzenia MSW. Oprócz przedmiotów religijnych i języków: rosyjskiego, francuskiego, niemieckiego, grackiego i łaciny, wykładać miano historię ojczystą (Rosji) oraz podstawy prawodawstwa. W nowej placówce na koszt państwa kształcić się miało 40 seminarzystów, a na utrzymanie seminarium przeznaczono ze środków funduszu wspomagającego duchowieństwo rzymskokatolickie 21 tys. rub. rocznie.
Po zakończeniu prac remontowo-budowlanych 10/22 października 1879 r. metropolita A. Fijałkowski dokonał poświęcenia siedziby RzSD przy prosp. Jekatierinhofskim. W ceremonii tej uczestniczyło pierwszych 12 dopiero co przyjętych kleryków. Pod koniec tego roku w budynku RzSD poświęcono kaplicę pw. Niepokalanego Poczęcia NMP. Znalazły się w niej trzy ołtarze, dla których trzy kopie obrazów Bartolomé Estebana Murilla (1617–1682) wykonał malarz Paweł S. Szylcow (1820–1893). Stolarka była dziełem miejscowego majstra Karla I. Steinholtza, polichromia zaś czynnego w Petersburgu Włocha Camila L. Alliaudiego (1834–1882). Elementy z brązu dostarczyła działająca od 1805 r. przy 25 Linii [25-я линия В.O.] fabryka odlewów brązowych Feliksa Chopina, a organy znana firma Walker.
Nauka w petersburskim RzSD trwała 5 lat, podczas gdy w pozostałych tego typu placówkach były to 4 lata. Seminarium archidiecezjalne miało stać się dla nich wzorem do naśladowania. Program zajęć ustalono w ten sposób, że w ciągu pierwszych dwóch lat zajęcia miały charakter ogólnokształcący, a w kolejnych trzech nauczano przedmiotów teologicznych. Najwięcej uwagi poświęcano tym ostatnim, m.in. dogmatyce i Pismu Świętemu. Wśród 15 wykładowców RzSD było siedmiu duchownych. Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami rektora, inspektora oraz profesorów wybierał arcybiskup, ale zatwierdzał minister spraw wewnętrznych. Niewielkie korekty zostały wprowadzone w 1911 r. Pozostał podział przedmiotów na ogólne i teologiczne. Do ogólnych wprowadzono wtedy m.in. naukę o przyrodzie i psychologię. Poszerzono też zakres nauczania języków – oprócz łaciny, greki, niemieckiego i francuskiego wprowadzono hebrajski, litewski. Do przedmiotów teologicznych dodano m.in. egzegezę Pisma Świętego, socjologię i pedagogikę. Część wykładów była łączona dla kilku roczników, np. dla młodszych Pismo Święte, dla starszych łacina, homiletyka, socjologia i prawo kanoniczne. Wykłady teologiczne prowadzono po łacinie, inne po rosyjsku.

Rytm życia seminarium wyznaczały modlitwy i lekcje. Zajęcia odbywały się sześć dni w tygodniu. Klerycy wstawali o 5.00, następnie udawali się na poranne modlitwy i mszę świętą. Po śniadaniu rozpoczynali o 8.00 wykłady, które trwały do 13.00. Po obiedzie od 13.30 do 15.00 był czas na rekreację, w którym klerycy mogli odbyć spacer po wewnętrznym ogrodzie, porozmawiać, przygotować się do zajęć. W zależności od dnia tygodnia między 15.00 a 17.00 odbywały się lektoraty języków obcych oraz śpiew kościelny. Wieczorem o 18.30 była kolacja, a o 19.30 obowiązywały stosowne modlitwy połączone z rachunkiem sumienia. Następnie klerycy mieli ponownie czas na naukę, rozmowy i dyskusję. Od godziny 21.00 obowiązywała cisza nocna, a spoczynek wyznaczono na 22.00. W niedziele i dni świąteczne wstawano godzinę później. W czwartek po południu klerycy mieli wolne, zwiedzali wówczas miasto, muzea, cerkwie, chodzili na wystawy i koncerty. Nie wolno im było jednak opuszczać gmachu seminaryjnego bez inspektora lub któregokolwiek z profesorów. W niedziele i święta na prośbę kapłanów pomagali w petersburskich parafiach, a w wyznaczonych godzinach (13.00–16.00) mogli przyjmować gości. W dni świąteczne usługiwali w prokatedrze, a ich chór uświetniał msze. Zobowiązani byli ponadto do wygłaszania w prokatedrze raz w tygodniu nauk katechizmowych oraz kazań.
Dwa razy do roku (we wrześniu oraz w okresie Wielkiego Postu) oraz przed wszystkimi święceniami w RzSD odbywały się rekolekcje. W czwartki ojciec duchowy wygłaszał konferencje duchowne, a następnie klerycy przystępowali do spowiedzi. Życie wewnątrz seminarium porządkowały „Reguły dla alumnów”, stanowiące zbiór obowiązków i zaleceń dla kleryków. Przykładowo pkt 12 reguły z 1901 r. głosił, że: „praca jest dźwignią życia kapłańskiego, jest jednym z pierwszych warunków wytrwałości w dobrem i duszy zbawienia, i w Seminaryum tak nauczyć się pracować i cenić czas [należy], iżby zawsze czemś pożytecznem być zajętym” (RGIA, F. 825, op. 1, spr. 1341, k. 45v–46). Rytm zajęć i modlitw przerywały ferie świąteczne od 23 grudnia do 7 stycznia, od tłustego czwartku do Środy Popielcowej oraz od Niedzieli Palmowej do przewodniej.

Oficjalnie w seminarium nie istniały żadne koła naukowe ani organizacje kleryckie, gdyż władze świeckie nie wyrażały na to zgody. W różnym okresie działały jednak kółka samokształceniowe, łączące według zainteresowań kleryków i profesorów. Studiowano w nich języki i literaturę, najczęściej polską, litewską, łotewską, białoruską, przygotowywano referaty na tematy świeckie i religijne. Działały także kółka religijne, m.in. założone przez ks. Zygmunta Łozińskiego (1870-1932) kółko ewangeliczne.

W RzSD studiować mogły osoby, które ukończyły przynajmniej cztery lata gimnazjum klasycznego. Kandydaci musieli przedstawić świadectwo chrztu, zaświadczenie o ukończeniu czterech klas, świadectwo miejscowych władz o prawomyślności i niekaralności, pismo polecające od miejscowego biskupa oraz charakterystykę od proboszcza lub katechety. Po pomyślnie zdanym egzaminie wstępnym z zakresu katechizmu, Pisma Świętego, jęz. rosyjskiego i łaciny, a także geografii i historii Rosji w zakresie czterech klas gimnazjum zaliczano ich w poczet kleryków. Przyjmowano kandydatów z całego imperium, przeważała jednak młodzież z gub. kowieńskiej, wileńskiej i witebskiej. Pod względem narodowościowym byli to: Polacy, Litwini, Łotysze, Białorusini, Rosjanie oraz Francuzi i Niemcy. Poczynając od pierwszego (1879) do ostatniego naboru w roku akademickim 1916/1917, seminarium przyjęło w swoje mury 997 osób, z których na księży wyświęconych zostało ok. 400. Do tej liczby należy też dodać studiujących w RzAD, gdyż najczęściej po 2–3 latach zdolnych kleryków tam właśnie kierowano na kontynuację studiów. Do tego grona należał Adam Akko (1863–1914), późniejszy profesor Pisma Świętego w RzAD oraz rektor kaplicy Maltańskiej i redaktor „Wiadomości Kościelnych” . Podobnie było z Bronisławem Ussasem (1885–1977) czy Józefem Pastuszką (1897–1989), których po dwóch latach w seminarium przeniesiono do RzAD. Poziom naukowy RzSD był bardzo wysoki, arcybiskup mohylewski Wincenty Kluczyński (1847–1917) pisał w 1911 r., że „z liczby kandydatów, którzy wstępują na pierwszy rok, kończy i otrzymuje święcenia tylko około jednej trzeciej” (zobacz tutaj). Pierwotny statut RzSD przewidywał jedynie 40 miejsc opłacanych przez państwo. Jednak w 1882 r. studiowały w nim już 42 osoby. Liczba ta rosła z roku na rok, gdyż w tej jednej z najbardziej rozległych diecezji w Europie brakowało duchowieństwa. W 1900 r. w seminarium pobierało naukę już 90 osób. Powstała więc konieczność przenosin do obszerniejszego budynku. W 1912 i 1913 r. na pierwszy rok studiów przyjęto po 53–56 osób. W 1914 r. w RzSD studiowały 142 osoby, w roku zaś akademickim 1915/1916 liczba seminarzystów wzrosła do 170. Wraz z rozpoczęciem I wojny w mury uczelni przyjmowano bowiem kandydatów z innych diecezji, zarówno z terenu imperium, jak i Królestwa Polskiego, m.in. wileńskiej, kowieńskiej, sandomierskiej, sejneńskiej, którzy z powodu działań wojennych pozostali poza granicami swoich diecezji. Tylko w 1916 r. studiowało tu ok. 40 alumnów spoza archidiecezji mohylewskiej.

W latach 1900–1901 RzSD przeprowadziło się do znajdującej się we wspólnym z kościołem Zaśnięcia NMP kompleksie budynków dawnej siedziby Rzymskokatolickiego Metropolitalnego Mohylewskiego Konsystorza przy ul. 1 Roty Pułku Izmajłowskiego [1-oй Роты Измайловского полка ул.] (obecnie ul. Krasnoarmiejska [Красноармейская ул.]) 11 . Ten trzypiętrowy gmach wzniesiono w latach 1870–1873 pod kierunkiem architektów Wasilija I. Sobolszczikowa (1813–1872) i Jewgrafa F. Worotiłowa (1836–1910), a poświęcono 12 kwietnia 1873 r. Jego przebudowę na potrzeby seminarium przeprowadził w latach 1900–1902 inż. cywilny Lew P. Szyszko (1872–1943). Na pierwszym piętrze mieściła się odtąd sala wykładowa i dwie sale rekreacyjne. Sypialnie kleryków (3–4-osobowe pokoje) znajdowały się na drugim i trzecim piętrze. Na drugim piętrze mieściły się też kaplica, zakrystia i sala rekreacyjna. Poświęcona w 1901 r. kaplica pw. Niepokalanego Poczęcia NMP obsługiwała także przytułek funkcjonujący przy kościele Zaśnięcia NMP. W 1913 r. zaaprobowano projekt wzniesienia nowych budynków dla seminarium, jednak z powodu wybuchu I wojny światowej planów tych nie zrealizowano.

Pierwszym rektorem RzSD został Karol Hryniewiecki (1841–1929), późniejszy biskup wileński, który w krótkim czasie nie tylko zorganizował proces nauczania, lecz także podniósł go na wysoki poziom naukowy i wychowawczy. Po jego odejściu rządził placówką wieloletni duszpasterz petersburskich parafii – Witold Erdman, kanonik honorowy wileński. W latach 1904–1910 funkcję rektora pełnił profesor apologetyki i dogmatyki Augustyn Łosiński (1867–1937), późniejszy biskup kielecki, ostatnim zaś rektorem był także wieloletni profesor seminarium i RzAD Ignacy Bałtruszys (1864–1919).
Profesorami RzSD było wiele wybitnych postaci. Edward hr. O’Rourke (1876–1943), przyszły biskup ryski, wykładał historię Kościoła oraz jęz. niemiecki i francuski. Sługa Boży Z. Łoziński – archeologię biblijną i Pismo Święte. Późniejszy administrator apostolski dla wiernych obrządku bizantyjsko-słowiańskiego w Mandżurii Fabian Abrantowicz (1884–1946) uczył do zamknięcia RzSD filozofii i socjologii. Wielkim erudytą był wykładowca filozofii Sługa Boży Adolf Szelążek (1865–1950), biskup płocki i łucki. Prawo kanoniczne i introdukcję do teologii moralnej wykładał I. Bałtruszys „kapłan wzorowy, człowiek niezmiernie prawy i szlachetny, gruntownie wykształcony, obiektywny w sądach, o umyśle ścisłym i trzeźwym, wykładał treściwie, jasno, będąc szczerze ceniony przez licznych swoich uczniów” (cyt. za: Cz. Oleksy, Homiletyczno-kaznodziejski dorobek księdza biskupa Czesława Falkowskiego, „Studia Teologiczne” 1983 nr 1, s. 120). Uczył on na podstawie własnego probabilistycznego podręcznika pt. Teologia moralna fundamentalna w zakresie kursu seminariów duchownych (Petersburg 1904). Późniejszy biskup żmudzki Franciszek Karewicz (1861–1945) był z kolei wykładowcą teologii moralnej szczegółowej i Pisma Świętego. Teologię moralną wykładali także Czesław Falkowski (1887–1965), późniejszy biskup łomżyński oraz Ignacy Świrski (1885–1968), absolwent seminarium, a późniejszy rektor Wyższego Seminarium Duchownego w Białymstoku i biskup siedlecki. Historii powszechnej i dziejów Rosji nauczał wybitny językoznawca Jan Łoś (1860–1928). Wieloletnim wykładowcą języka i literatury rosyjskiej był historyk i literaturoznawca prof. Stanisław Ptaszycki (1853–1933). Zajęcia w RzSD prowadzili także profesorowie RzAD, jak Franciszek Buczys (1872–1951), Błażej Czesnys (1884–1944) i Aleksander Wóycicki (1878–1954). Część kadry profesorskiej uzyskała doktoraty także poza RzAD, m.in. w rzymskim Gregorianum oraz na uniwersytetach w Innsbrucku i Leuven, prezentowała więc wysoki poziom naukowy. Po zamknięciu RzSD pozwoliło to niektórym wykładowcom na objęcie stanowisk profesorskich w innych seminariach duchownych lub na uniwersytetach poza Rosją. Przykładowo Cz. Falkowski został wykładowcą Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, któremu rektorował.

Na skutek wydarzeń rewolucyjnych pod koniec 1917 r. zajęcia w RzSD przerwano z powodu braku środków. Zarówno w grudniu tegoż roku, jak i do kwietnia 1918 niższych święceń (subdiakonatu i diakonatu) oraz święceń kapłańskich udzielali klerykom bp Jan Cieplak (1857–1926) oraz abp Edward Ropp (1851–1939). Ostatnia tego typu uroczystość odbyła się prawdopodobnie 7 kwietnia 1918 r. w kościele katedralnym pw. Wniebowzięcia NMP. Abp Ropp wyświęcił wówczas 17 kapłanów i jednego diakona. Byli wśród nich przyszły kardynał Julijans Vaivods (1895–1990) oraz Antoni Dziemieszkiewicz (1891–1937), w latach 20. XX w. duszpasterz gub. briańskiej, Niżnego Nowogrodu i Włodzimierza nad Klaźmą, rozstrzelany w łagrze na Wyspach Sołowieckich.

Wśród wychowanków RzSD wymienić należy przede wszystkim stołecznych duszpasterzy: proboszcza parafii św. Katarzyny  Konstantego Budkiewicza (1867–1923), opiekuna młodzieży Antoniego Maleckiego (1861–1935), pedagoga i katechetę Jana Wasilewskiego (1885–1948), Franciszka Rutkowskiego (1885–1944), proboszcza św. Kazimierza w Petersburgu Antoniego Około-Kułaka (1883–1940) czy wieloletniego kapelana wojskowego Petersburga i okolic Wiktora Pietkiewicza (1870–1939). Formację naukową i duchową otrzymali tu także przyszli hierarchowie Kościoła katolickiego w Rosji, Polsce, Białorusi, Litwie i Łotwie. W trudnym dla Kościoła okresie w 1926 r. na biskupa Leningradu został wyświęcony przez delegata papieskiego bp. Michela d’Herbigny (1880–1857) A. Malecki. W tym samym roku administratorami apostolskimi zostali: Julian Groński (1877–1936) dla wikariatu apostolskiego Syberii, Mieczysław Jodokas (1891–1934) dla Kazania, Samary i Symbirska, Boleslavs Sloskans (1893–1981) dla radzieckiej części Białorusi oraz Zachodniej Rosji oraz Wincenty Ilgin (1886–1937) dla Charkowa. Na biskupów i arcybiskupów Rygi konsekrowano E. O’Rourke’a, Józefa Rancana (1886–1969), Antoniego Springowicza (Springovičs, 1876–1958), Petera Strodsa (1892–1960) i wspomnianego już kard. Vaivodsa, biskupami wileńskimi zostali Kazimierz Michałkiewicz (1865–1940) i Teofil Matulionis (1873–1962), biskupem pińskim zaś Kazimierz Bukraba (1885–1946). W odrodzonej Polsce biskupem siedleckim był I. Świrski, łomżyńskim Cz. Falkowski. W gronie męczenników XX w. znaleźli się Słudzy Boży: Franciszek Budrys (1882–1937), Jan Trojgo (1881–1932), Paweł Chomicz (1893–1942) i Andrzej Cikoto (1891–1952). Absolwenci RzSD podjęli pracę duszpasterską nie tylko na terenie rodzimej archidiecezji, ale i daleko poza nią, jak Zygmunt Siemaszko (1888–1963) – duszpasterz Polaków w Rodezji Południowej i Wielkiej Brytanii.

W 1918 r. z polecania władz bolszewickich RzSD wraz z kaplicą zamknięto, a jego siedzibę zarekwirowano na potrzeby szpitala Armii Czerwonej. W związku z drastycznym brakiem duchowieństwa w archidiecezji mohylewskiej w 1921 r. w kręgach kościelnych podjęto decyzję o nielegalnym odtworzeniu RzSD. Z upoważnienia bp. J. Cieplaka organizował je ks. A. Malecki, którego mianowano rektorem. Zajęcia odbywały się w części szpitalnej byłego seminarium. Brało w nich udział 10 osób, oficjalnie zatrudnionych w instytucjach państwowych. Nie zważając na konspiracyjny charakter tej placówki, w sprawozdaniu archidiecezji mohylowskiej za rok 1923 podano nie tylko informacje o jej działalności, ale również skład jej kierownictwa. Inspektorem był wówczas Paweł Chodniewicz (1881–1949), ojcem duchowym Antoni Wasilewski (1868–1928), a administratorem Łucjan Chwećko (1889–1944). W gronie wykładowców znalazł się prałat K. Budkiewicz. Wszyscy oni wcześniej wykładali w RzSD.

W marcu 1923 r. władze bolszewickie aresztowały i skazały rektora A. Maleckiego oraz 14 petersburskich duchownych. Po tych wydarzeniach zajęcia tajnego RzSD przeniesione zostały do mieszkania nowego rektora Franciszka Rutkowskiego (1885–1944), jednak i jego aresztowano w tym samym roku. W październiku 1923 r. majątek ruchomy seminarium przekazano Moskiewsko-Narwskiemu Oddziałowi Okręgowemu Oświaty Narodowej i Sekcji Kursów Robotniczych. W latach 1923–1924 większość seminarzystów wyjechała do odrodzonej Polski, tylko dwóch – Julian Cimaszkiewicz (1890–1941) i Bolesław Jurewicz (1887–1937) ukończyło ok. 1926 r. naukę i zostało potajemnie wyświęconych przez mieszkającego we wsi Zielc [Зельц] koło Odessy bp. tyraspolskiego Antona Johanna Zerra (1849–1932).

Próbę ratowania Kościoła w ZSRR podjął w 1926 r. papież Pius XI. Reorganizując dotychczasową administrację, utworzył on na terenie archidiecezji mohylewskiej sieć administratur apostolskich. W maju tego roku przebywający na terenie SSSR wysłannik Watykanu, przewodniczący watykańskiej komisji ds. Rosji bp M. d’Herbigny w trakcie spotkania z przewodniczącym Komisji ds. Religijnych przy Prezydium Narodowym Komisariacie Sprawiedliwości (CKI SSSR) Piotrem G. Smidowiczem (1874–1935) uzyskał zgodę na otwarcie kursów teologicznych, mających kształcić przyszłych księży. 3 listopada 1926 r. w charakterze wykładowców organizującego się seminarium przyjechali do Leningradu z Austrii i Kanady dwaj Jezuici – Joseph Schweigl (1894–1964) i Joseph Ledit (1898–1986), jednak już po kilku dniach zostali oni wydaleni z Rosji pod zarzutem naruszenia zakazu działalności religijnej na rzecz zagranicznych obywateli kraju.
Jednocześnie w październiku 1926 r. bp A. Malecki i o. Dominik Iwanow-Stołbiński (ur. 1883) podjęli próbę zorganizowania nowego tajnego RzSD. Dzięki pomocy austriackiego poselstwa w Leningradzie dostarczone zostały podręczniki i literatura teologiczna, a na terenie ZSSR rozpoczęto nabór słuchaczy. Do czasu uzyskania oficjalnego zezwolenia władz na działalność tajnej placówki na posiedzeniu kurii podjęto decyzję o umieszczeniu jej pod pozorem wynajmu nadwyżki powierzchni mieszkalnej w mieszkaniu rektora A. Wasilewskiego przy prosp. Newskim [Невский пр.] 32/34, m. 92/2. Zajęcia rozpoczęły się w listopadzie. Prowadzono je wieczorami, seminarzyści zaś oficjalnie uczyli się lub pracowali w instytucjach świeckich. „O godzinie piątej po południu rozpoczynały się wykłady teologiczne, które trwały codziennie do dziesiątej. Z rana medytacja, pacierze i msza św. Po śniadaniu wszyscy udawali się na posady” (J. Wasilewski, W szponach Antychrysta, s. 73.). Jęz. niemiecki wykładał bp A. Malecki, katechizm i Pismo Święte rektor Wasilewski, łacinę i filozofię inspektor o. Iwanow-Stołbiński, historię, jęz. polski i liturgię Stanisław Przyrembel (1867–1934), jęz. litewski o. Augustyn Procketys (Pranckietis, ur. 1886). W sumie w tajnym seminarium znalazło się 8 osób (po miesiącu zostało 6). Mieszkając u rektora, otrzymywały one też bezpłatne utrzymanie. Tajna placówka formacyjna zakończyła działalność nocą z 13 na 14 stycznia 1927 r. na skutek rewizji przeprowadzonej w mieszkaniu A. Wasilewskiego oraz w pomieszczeniach dwóch zakonspirowanych zgromadzeń zakonnych. Państwowy Zarząd Polityczny przy Ludowym Komisariacie Spraw Wewnętrznych Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (GPU) aresztował rektora Wasilewskiego oraz wszystkich seminarzystów, z których dwóch, tj. starosta seminarium Kazimierz Tysowski (ur. 1904) i Donat Woronko, pod zarzutem szpiegostwa na rzecz obcych państw zostali skazani na 5 lat łagru.

W 1929 r. jeszcze jedną próbę zorganizowania w Leningradzie seminarium duchownego podjął bp Malecki. Uczyło się w nim czterech seminarzystów: Leon Bujnowski (ur. 1909), Kajetan Szykkier (1898–1991), Józef Mierzycki (ur. 1908) i Jan Kazimierz Laus. W ciągu dnia pracowali, wieczorami zaś słuchali w jego mieszkaniu prowadzonych przez osoby duchowne wykładów. Homiletyki, jęz. łacińskiego i francuskiego uczył o. Jean Maurice Amoudru (1878–1961), liturgii o. T. Matulionis, Pisma Świętego, apologetyki i historii Kościoła A. Malecki, ojcem duchowym seminarzystów był o. Mieczysław Szawdinis (ur. 1895). Seminarzystów aresztowano na przełomie maja i czerwca 1930 r. pod zarzutem organizowania nacjonalistyczno-szowinistycznej polskiej katolickiej organizacji młodzieżowej i w listopadzie tego roku skazano na 3 lata łagru. Tym samym RzSD archidiecezji mohylewskiej ostatecznie zakończyło działalność.

Historyczna siedziba RzSD przy ul. 1. Krasnoarmiejskiej 11 została w latach 20. XX w. przekazana na cele mieszkalne, a w latach II wojny światowej ucierpiała na skutek bombardowań, po wojnie została odbudowana. W kolejnych latach budynek zajmowały różne instytucje naukowe lub biura projektowe. Wiosną 1993 r. mer Sankt Petersburga Anatolij A. Sobczak (1937–2000) podjął decyzję o zwrocie budynku Kościołowi katolickiemu. W 1995 r. znalazło w nim siedzibę powołane do życia w 1993 r., a przeniesione nad Newę z Moskwy Wyższe Seminarium Duchowne „Maria – Królowa Apostołów” [Высшая духовная семинария «Мария – Царица Апостолов»] (WSD). Na ostatnim piętrze budynku jesienią 1995 r. poświęcono kaplicę pod historycznym wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP. Inauguracja seminarium wraz z uroczystą mszą w kościele Matki Boskiej z Lourdes nastąpiła 10 grudnia tego roku. WSD jest placówką międzynarodową i przygotowuje księży dla wszystkich czterech rosyjskich archidiecezji. Pierwszych alumnów wyświęcił 22 maja 1999 r. w kościele Zaśnięcia NMP arcybiskup mohylewski Tadeusz Kondrusiewicz (ur. 1946). W gronie wykładowców seminarium byli Polacy, w szczególności o. Bronisław Czaplicki (ur. 1953), od 1997 r. proboszcz parafii św. Jana Chrzciciela w Puszkinie [Пушкин, dawniej Carskie Sioło], autor prac z dziejów Kościoła katolickiego w Petersburgu i Rosji. Od połowy lat 90. XX w. przy WSD działa Instytut Teologiczny św. Jana Złotoustego [Богословский институт св. Иоанна Златоуста], będący filią Papieskiego Uniwersytetu Laterańskiego w Rzymie. Od 2005 r. prowadzone są też kursy teologiczne dla osób świeckich pod nazwą Szkoła Teologii i Duchowości Katolickiej [Школа католического богословия и духовности]. WSD posiada bogatą bibliotekę (ok. 25 tys. tomów) z zakresu teologii i filozofii. W 2009 r. budynek seminarium wpisano do państwowego rejestru obiektów dziedzictwa kulturowego jako pomnik historii i kultury o znaczeniu regionalnym.

(przekł. z ros. oryginału Beata Nykiel)
Hasło po redakcji MCK, wersja oryginalna patrz: www.polskipetersburg.ru

Bibliografia:
В. В. Антонов, A. B. Кобак, Святыни Санкт-Петербурга. Энциклопедия христианских храмов, Санкт-Петербург 2010, s. 417; Т. И. Буткевич, Устройство и управление Римско-католической Церкви вообще и в России в частности, Харьков 1916, s. 125–130; М. Фатеев, История семинарии (1918–2000 г.), w: Католическая высшая духовная семинария «Мария – Царица Апостолов», http://www.cathseminary.ru/history/1918-2000 [dostęp: 31 VIII 2017]; Cz. Oleksy, Homiletyczno-kaznodziejski dorobek księdza biskupa Czesława Falkowskiego, „Studia Teologiczne” 1983, nr 1, s. 117–159; М. Радван, Римско-католические духовные заведения Санкт-Петербурга в веке (1842–1917 гг.), Санкт-Петербург 1995, s. 13–25, http://www.cathseminary.ru/history/1842-1917 [dostęp: 18 VIII 2017]; М. В. Шкаровский, Н. Ю. Черепенина, А. К. Шикер, Римско-Католическая Церковь на Северо-Западе России в 1917–1945 гг., Санкт-Петербург 1998, s. 11, 25–26, 30–31, 105–106, 181–187; С. С. Шульц, Храмы Санкт-Петербурга: история и современность. Справочное издание, Санкт-Петербург 1994, s. 245; J. Pastuszka, Wspomnienia z lat 1915–1917 o Seminarium Duchownym w Petersburgu, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne” 1972, t. 25, s. 301–330; J. Wasilewski, W szponach Antychrysta. Wspomnienia księdza z Rosji bolszewickiej, wyd. 2, Lublin 2001; Архив Управления Федеральной службы безопасности Российской Федерации по Санкт-Петербургу и Ленинградской области w Sankt Petersburgu: spr. П-36706; Центральный государственный архив Санкт-Петербурга (CGA StP) w Sankt Petersburgu: F. 56, op. 4, spr. 25; Российский государственный исторический архив (RGIA) w Sankt Petersburgu: F. 821 (Departament Spraw Duchownych Wyznań Obcych MSW), op. 10, spr. 536, op. 125, spr. 437, 439, F. 1293, op. 170, spr. 20, k. 236; F. 826 (Kancelaria metropolitów rzymskokatolickich), op. 1, spr. 1341 (Reguły dla alumnów , 1901; regulamin z 1911).